Инсоният тарихида юқумли касалликлар ва Турк дунёси

"-Инсоният тарихида юқумли касалликлар ва Турк дунёси."

1) Антонинус (Гален) нинг тарқалиши

Милоддан аввалги 165-180 йиллар орасида Рим империясида яшаган шарқий экспедициялардан қайтган аскарлар келтириб чиқарган юқумли касаллик Антонин вабоси, кунига 2 минг одамнинг ўлимига олиб келган биринчи маълум бўлган ўлат эпидемияси.
Тадқиқотчилар ушбу касаллик гул ёки қизамиқ деб тахмин қилишса ҳам, асл сабаб ноаниқ бўлиб қолмоқда. Касаллик Рим императорлари Луcиус Верус ва Марcус Аурелиус Антонинуснинг ўлимига олиб келди, империя ўз аҳолисининг 30 фоизини ёъқотди.

2. Юстиниан вабоси

541 йилда император Юстиниан Константинополда тахтга ўтирганда, Эвропада юқумли касаллик аввал Миср, кейин Фаластин, Сурия ва Кичик Осиёда тарқалди.

Юстиниан Константинополга барча чиқиш жойларини ёпиб қўйган бўлса ҳам, эпидемия шаҳарга каламушлар орқали кириб борди, улар қўшинлар томонидан шаҳарга олиб келинган материаллар орасида.
Сичқонларнинг туклари орасида яширинган миллиметрдан кам бўлган "Хенопсйлла" номли учувчи ҳашорат, унинг қорнида "Пастеурелла пестие" деб аталадиган ўлатли ўлат бактерияларини олиб юрган. Ушбу ҳашаротлар учиб кетишди ва яқин атрофдаги бошқа сичқонларнинг туклари орасига жойлашиб, тезда кўпайишди.
Инсон танасининг бирон бир қисмига юқадиган ва вабо микробига юқадиган ҳашаротлар юқтирган одамларнинг бир неча кун ичида ўлимига сабаб бўлди.
Бир ҳафта ичида шаҳарда вабо тез тарқалиб, ўлим бошланди. Саройнинг периметри ҳарбий қисмлар томонидан карантиндан ўтказилди. Кунига бир неча юзлаб одам ўлганларнинг сони тез орада минглаб одамларга этди. Дафн этилган жойлар тўлиб бўлгач, ўликлар денгизга ташлана бошлади.
Касаллик одатий бўлиб қолди ва вақт ўтиши билан ўз-ўзидан ёъқ бўлиб кетди, аммо ўша даврнинг энг гавжум шаҳарларидан бири бўлган Константинопол ўз аҳолисининг 40 фоизини ёъқотди. Эпидемия ишчи кучлари ва аскарларнинг сонини ёъқотди ва Византиянинг заифлашишига ва заифлашишига олиб келди, бу Эвропанинг тарихини тубдан ўзгартирди.

3. Қора вабо
   1346-1533 йиллар орасида юз берган Қора Вабо эпидемияси 75 дан 200 миллионгача одамнинг умрига зомин бўлган. Аниқ сонларни билишнинг имкони бўлмаса-да, ушбу йилларда Эвропа аҳолиси 30 дан 60 фоизга камайгани айтилади.
   Қатағондан кейин жамиятдаги худо ва черковни шубҳа остига қўйган Қора Вабо эпидемияси динда ислоҳотлар ва ҳаётнинг кўп соҳаларида уйғониш учун асосий сабаблардан бири бўлганлиги маълум.

4. Америкалик ҳиндулар сувчечакка дуч келишмоқда
   ХВ асрда эвропаликлар янги дунёни кашф этдилар. Америка қитъасидаги туб аҳоли билан алоқа қилган эвропалик тадқиқотчилар ўзлари олиб келган вируслар ва бактерияларни юқтиришди.
   Чиcкенпох аллақачон Эвропанинг учдан бир қисмини ўлдирган эди, аммо иммунитети эвропаликларга ўхшаб ривожланмаган ва дори-дармонлари этарли бўлмаган америкаликлар учун имконият ёъқ эди. Ўша пайтда миллионлаб одамлар ҳалок бўлди ва маҳаллий аҳолининг 90 фоизи вафот этди. Бу ҳолат эвропаликлар томонидан Америка қитъасини мустамлака қилишни жуда осонлаштирди.
   19-аср бошларига қадар, Америкалик ҳиндларнинг иккаласидан бири Эвропадаги касалликлар туфайли вафот этган.

5. Cоколизтли касалликлари
   ХВИ асрда худди шу даврда содир бўлган ва "Янги Испания" деб номланган ва бу эрда Мексика бўлган минтақада бир нечта турли хил касалликлар "коколизтли эпидемиялари" деб номланади.
   Бугунги кунда ўтказилган текширувлар натижасида, майда цивилизациянинг охири бўлган ва Венесуеладан Канадага қадар йиллар давомида тарқалиб кетган балиқлар ичида жойлашган салмонеллалар бактериялари туфайли пайдо бўлган деб тахмин қилинмоқда.

6. Вабонинг этти хил эпидемияси
   Бизнинг цивилизация тарихимизда эттита вабо эпидемияси бўлган, аммо улардан энг хавфлиси 1852-1860 йиллар орасида рўй берган эпидемия эди. Вабонинг асосий сабаби ичимлик сувининг ифлосланиши эди, аммо бу учинчи эпидемияга қадар тушунилмади.
   Узоқ вақт давомида инсон нажаси ва чиқиндилари ичимлик ва овқат тайёрлаш учун ишлатиладиган сув манбаларига қуйилган. Бу катта фалокатга айланган жой ўша пайтда Ҳиндистон эди.
   2011 йилда ўтказилган тадқиқотга кўра, бугунги кунда ҳам дунёдаги энг ифлос дарёлардан бири бўлган Гангес дарёсида 100 милилитрда 1,1 миллиард нажас бактерияси мавжуд. Бу ставка сиз ювишингиз мумкин бўлган энг ёмон сувдан 500 минг марта кўпдир. Ҳиндлар бу дарёда чўмилиш муқаддас деб ҳисоблашади ва улар ўзларининг кундалик ишларида дарё сувидан максимал даражада фойдаланадилар. Шу сабабли, вабо бу минтақада кенг тарқалган касаллик тури.
   Бироқ, 19-асрнинг катта эпидемияси билан вабо бутун Ҳиндистон ва Афғонистон ва Россияга тарқалди. Расмий маълумотларга кўра, ҳатто 1 миллион одамнинг ўлимига олиб келган авж олган воқеа ҳатто Россияда ҳам Эвропа ва Африкага, ниҳоят Америкага қадар этиб борди.
   

7. Учинчи вабонинг тарқалиши
   1855 йилдан 1859 йилгача Хитойда бошланган ва дунёга тарқалган ва фақатгина Хитой ва Ҳиндистонда 12 миллион одамнинг ўлимига сабаб бўлган ушбу эпидемия Юстиниан вабоси ва Эвропанинг қуруқлик вабосидан кейин «Учинчи ўлат» деб номланган.
   Таъсирлари бир аср давом этган эпидемия узоқ шарқдан сичқонлар билан Америка қитъасига тарқалди. Олдинги ўлатлардан фарқли ўлароқ, тиббиёт илми ушбу касалликни ва терапевтик дори-дармонларни ўрганишга имкон берди. Биринчи бўлиб антибиотиклар келди.

8. Биринчи Жаҳон уруши пайтида тифнинг тарқалиши
   1914-1918 йиллар орасида Тифус бактериясини ташиган битлар юқтирган эпидемия уруш натижасида юзага келган ҳодиса эди. Эвропа ва Осиёда 25 миллион киши касал бўлиб қолди ва айниқса Совет Иттифоқи мамлакатларида қарийб 3 миллион киши вафот этди. Ғарб мамлакатлари эпидемиянинг тезроқ ривожланишига нима сабаб бўлганини тушунишди ва битлардан халос бўлиш чоралари кўрилди. Кейинчалик Шарқ мамлакатлари чоралар кўрдилар, шунинг учун дунёнинг бу қисмида кўпроқ одамлар ҳалок бўлди.
   9) 1918 йил Испания гриппи пандемияси
   Биринчи Жаҳон Урушидан кейинги йилларда 500 миллион киши томонидан юқтирилган Ҳ1Н1 грипп вируси юқори иситма билан бутун дунё бўйлаб 50-100 миллион соғлом одамларнинг ўлимига сабаб бўлди. Бу биринчи ва иккинчи жаҳон урушларида вафот этганларнинг умумий сонидан бир неча баравар кўпдир.
   Ушбу вирусни бошқалардан ажратиб турадиган нарса шундаки, у ҳужум қилган тананинг иммунитети қанчалик кучли бўлса, иситма шунчалик юқори бўлади. Испания гриппи тарихдаги энг катта офатлардан бири сифатида қайд этилди.

10. 1957 йил Осиё гриппи пандемияси
    Хитойда бошланган грипп-А вируси, ўрдакларда ўзгариб, одамга айланадиган касаллик деб тахмин қилинади. "Осиё гриппи" деб номланган ушбу касаллик қарийб 4 миллион одамнинг ҳаётига зомин бўлди. Худди шу эмлаш ёрдамида эпидемиянинг олди олинди. Бир йилда 40 миллион киши эмланди.
    Осиё гриппи оммавий эмлашнинг аҳамияти ва таъсирини кўрсатадиган энг муҳим мисоллардан бирига айланди.

11. ОИВ (ОИТС) вируси
    20-асрнинг ўрталарида 1959 йилда Конгода маймунлардан одамларга ўтган биринчи ОИВ вируси аниқланди. Аммо унинг ташхиси ва номи фақат 1980-йилларда қилинган. Сўнгги 30 йил ичида 36 миллион одамнинг ҳаётига зомин бўлган вирусни даволаш учун ҳали ҳам эчим топилмаган. Касалликка дучор бўлгандан кейин фақат эҳтиёткорлик чораларини кўриш ва умр бўйи дори терапиясини қўллаш керак.