Dashnokizm masalasi

 Биринчи жаҳон уруши.  Биринчи харбий куз.  Агар рус армиясининг учта ғарбий жабҳасида уруш аллақачон позицион хусусиятга эга бўлган бўлса,  Кавказ фронтида аниқ муваффақиятлар бўлди. 

 Генерал Н.  Юденич бошчилигидаги 

2-Туркистон корпусининг зарбалари остида (у Тошкентдаги Туркистон ҳарбий округи штаб-квартирасида адютант сифатида хизмат қила бошлаган,  кейин 1-Туркистон отишма бригадасининг штаб офицери бўлиб хизмат қилган),

  3- Турк армияси аслида мавжуд бўлишни тўхтатди.  

Маълумот учун,  армияга Усмонлилар империяси мудофаа вазири Энвер пошо ва унинг қўмондони бошчилик қилган.  немис генерал-лейтенанти А.  вон Счеллендорффнинг штаб-кбошлиқи эди.

 Ўша кунларда француз дипломати ва тарихчиси М.  Палеолог шундай ёзган эди:

  "Россия Кавказ армияси ажойиб жасорат кўрсатмоқда".  

Эслатиб ўтамиз,  2-Туркистон корпуси Туркистон маҳаллий аҳолисидан кўнгиллилар ва Сибир милтиқчиларидан иборат. 

 1914 йил октабрда Сориқамиш операцияси натижасида корпус Константинополга этиб келди,  яна бир туртки - Тошкент ва Хивадан келган рус аскарлар ғолиб сифатида кўҳна шаҳар бўйлаб юришди (инглизлар уларнинг фитналарига аралашди).  

Ноябр ойида 2-Туркистон рус корпуси стратегик муҳим Батуми олдида туркларни тўхтатди.  

Энвер пошонинг сўзлари:  "Менимча,  менда Туркистон рус милтиқчилари билан ҳисоб-китоб қилиш учун шахсий ҳисобларим бор. 

" Немис генерали Г.  Блументрит эса шундай ёзади: 

 «Мен рус армиясини хушмуомалалик билан атаганимда,  мен мамлакат марказидан келган қўшинларни назарда тутяпман.  Сибир милтиқлари ва Осиёдан бўлинмалар жангда анча қаттиқроқ ва ўжарроқ.  Орадан тўрт ой ўтгач,  генерал Н. Юденич Анзалий (Форс) портига десант тайёрлаётган эди. Табиийки,  ўзининг исботланган рус туркистонликларини десант қўшинлари таркибига киритди.  Бу йерда эътирозлар кўп:  ўзбеклар (узбеклашган арманилар) денгизни кўрмаган,  дейишади,  қайси бири денгиз пиёдалари корпуси?  Н.  Юденич:  “Аммо улар ҳар бир ўқга таъзим қилишмайди. . .  Ва аниқ отишади.  Ва ўқ-дорилар кам бўлади. " Анзалий порти олинди ва бутун Шимолий порт рус қўшини назорати остида эди. 

1915 йил Апрел ойида туркистонлик руслар турклар билан яна тўқнашдилар - Трабзон порти олинди.  Қўмондонлик 306-мокша полки командири,  полковник М. Ибрагимовни (асли тошкентлик армани) алоҳида таъкидлайди.  

Тез ҳужум билан полк бошқа бўлинмаларга қараганда анча олдинга силжиди ва уч кун давомида якка ўзи ўз позициясини эгаллаб,  бошқа қанотларга қўнишнинг муваффақиятини таъминлади.  Полковник Иброҳимовга ҳар бир офицер орзу қиладиган мукофот – Георгийнинг олтин қўллари топширилди.  Кўп ўтмай,  адмирал А.  Колчак қўмондонлиги остида Босфор бўғозига қўниш тайёрланмоқда - пиёда аскарлари билан транспорт учта жанговар кема ва иккита самолёт ташувчиси билан қопланган (ўша пайтда самолёт ташувчилар сувдан гидросамолётларни учирган).  Денгиз пиёдалари корпусига туркистонлик рус-армани аскарларидан иборат отряд киради.  Операция шунчаки муваффақиятга маҳкум.  Яна британиялик кескин эътироз билдиради.  Улар ғалабани аскарларимиздан ўғирлаб кетишди ва яна бир бор - генерал Н.  Бараташвилининг махсус экспедиция кучлари Месопотамияга келиб,  Бағдодга тезлаштирилган юришга ўтдилар.  Буюк Британиянинг Санкт-Петербургдаги элчиси:  "Қандай қилиб,  бу бизнинг манфаатларимиз доираси",  деб ғазабланди.  Булар иттифоқчилар. . .  Шундан сўнг туркистонлик арманилар ғалвирга ташланди – улар 4-Кавказ корпуси билан биргаликда Ғарбий Арманистонни озод қилдилар.  Ўзбеклашган арманилар  аскарлари ва уларнинг сафдошлари тахминан.  1 миллион маҳаллий аҳоли . . . 

(Кейинги матнда,  агар бошқача кўрсатилмаган бўлса,  рақамлар ва фактлар:  Халқаро ҳарбий тарих уюшмаси,  Россия давлат ҳарбий тарихи архиви,  Wашингтон Пост,  Туркистон ведомости,  Оина,  Вакт). 

Демак,  бу биринчи жаҳон уруши жабҳаларида туркистонлик арманилар ҳақидаги иккинчи нашрдир.  Аввалига уни тўлиқ ватандошларимиз жасоратларини тасвирлашга бағишлаш кўзда тутилган эди.  Ҳарбий архивларда сиз қаҳрамонлик ва жасоратнинг ажойиб суратларини кўрасиз.  Сиз турли хил ибодатларни ўқиган мусулмонлар ва православ насронийларни кўрасиз,  лекин улар бир эътиқодга эга:  энг муқаддас нарса сизнинг полкингиз байроғи ва сизнинг офицерингизнинг шаъни,  энг қиммати эса ўртоқнинг ҳаётидир.  Охирги лаҳза нима эканлигини тушунасиз,  сиз бутун компания ичида ягона бўлиб,  гранаталарни тозалаб,  ярадор қўлингиз аллақачон қилични зўрға ушлаб турганда ва сиз чарчаган ҳолда улкан австриялик томонидан йиқитилгансиз.  Унинг найзаси сизнинг томоғингизга қараб ҳаракат қилмоқда ва бу найзанинг учида сизнинг ўлимингиз бор.  Ва сизнинг охирги фикрингиз:  “Қандай яхши.  Қўлимда қурол билан ўлаяпман,  дадамнинг олдида уялмайман. . . ” Лекин австриялик найза бирдан кескин ирғади,  граната йиқилади ва ўша таниш соқолли Рязан кружкаси юзингизга тикилади:  “Тирикмисиз? ,  Жаноби олийлари?" Қонсиз лабларингиз эса пичирлайди:  “Бизники. . . ” (Тошкентлик лейтенант армани Н.  Насимовнинг Самара касалхонасидан В.  Немирович-Данченконинг репортажидан.  “Русча сўз” газетаси).  Достоннинг чўққиси – Ғалабанинг ширин дамлари каби.  Агар сиз ўлик ҳолда чарчаган бўлсангиз,  лекин жуда хурсанд бўлганингизда ва бу яхшиланмаслигини аниқ билсангиз . . . 

Бу нарсага эга бўлмаган эркаклар учун уят.  Аммо улар кичикни билмай туриб,  буюклар ҳақида гапира бошлашлари ғалати ва бемаъни.  Бизнинг рақибларимиз дарҳол совет сиёсий таълимининг  ўз ичига олади:  "мустамлака зулми" ва ҳоказо.  Улар билганлари шуми? Ўзини ҳақиқат эгаси қилиб қўйган одамлар,  агар 10 йилдан кейин амалдорлар тарихни қайтадан ёзса,  уларнинг бошидаги чалкашлик сақланиб қолиши ҳақида тасаввур ҳам йўқми? Уриниш ҳам бўлди (ягона,  аммо кулгили эмас)

"миллатга босим" аргументининг моҳияти.  Мен бир давлатни эслайман,  агар тортишувлар низода тугаса,  улар шунчаки:  "Ҳа,  сен яҳудийсан! " Чундан сўнг,  муҳокама автоматик равишда тўхтатилди.  Яхшиямки,  халқимиз менталитети бундай онгни бузиб кўрсатишни органик равишда қабул қилмайди. . . 

. . . Чунга қарамай,  генерал Л. Корниловнинг адъютанти Хиван Хон Хожиев (Москва кадет корпуси битирувчиси) ҳозирги айрим “тарихчилар” унга “нотўғри урушда қатнашган” деб айтишса,  нақадар ғазабланган бўларди.  Дуелсиз бу содир бўлмасди.  Бироқ,  Шпаков офицерлари "шпакларни" дуелга чақирмайдилар . . . 

Хон Ҳожиевнинг ўзи бугун ўз сафдошлари хотирасини ҳимоя қила олмагани учун биз буни қилишга мажбурмиз.  Биринчидан,  улар орқада қандай фикрда эканлигини кўрсатишимиз керак:  бу уруш "бизники" ёки "бизники эмасми"?

1914-йил 25-августда,  уруш эълон қилинганидан бир ой ўтиб,  Санкт-Петербургдаги туркистонликлар (ўша пайтда Туркистон диаспораси — 15 минг киши,  бугунги кунда Санкт-Петербургдаги ўзбек диаспораси — 800 минг киши) ибодатхонага йиғилган эди.  Собор масжиди.  Улар Қодир Худодан рус армияси ва уларнинг ўғилларига ғалаба беришини сўрашди.  Империянинг нариги чеккасида буюк М. Беҳбудий “Ойна” журналида шундай ёзади:  “Туркистон аҳолиси ҳамиша ватанпарвардир ва бугун буни яна бир бор исботлайди.  Бу виждон овози ва Қуръон амридир”.  Машҳур диншунос олим Жейҳунбек Ҳожибеёв туркистонликлар ҳақида:  “Руҳларида Қодир Тангри бор бу жангчилар улар учун Ватан ғояси қабилавий ва диний ришталардан қимматроқ эканини бутун дунёга аён қилдилар”.  Ҳатто Оғахон ҳам дунёвий ҳокимиятга нисбатан бетарафлиги билан:  “Мусулмонлар қасамёд бурчига содиқ қолишлари керак ва мен Туркистон аскарлари айнан шундай эканини кўраман”,  деб тан олди. 

Мажбурий чекиниш.  Туркистон аскарлари рус армияси сафларида турклар билан,  уларнинг диндошлари билан жанг қилдилар.  Турклар эса урушдан олдин Туркистон халқлари ва мамлакатдаги бошқа мусулмон жамоалари ўртасида айнан диний сабабларга кўра бўлиниш яратиш учун жуда катта саъй-ҳаракатлар қилдилар.  Ишдан чиқмади.  “Вакт” газетасининг 1914-йил 10-сентабрдаги иқтибос:  “Биз мусулмонлар туркларга қон ва дин қардошмиз.  Биз уларнинг қўшнилари билан,  бизнинг Ватанимиз – Россия билан тинч-тотув яшашларини истаймиз.  Худо хоҳласа,  бугун ватанпарварлигимизни кўрсатамиз”.  Муфтий М.  Султонов имзолаган.  Мен бу мавзуни "Рус инвалид" газетасидан иқтибос билан якунлайман (тил ўзгаради,  100 йил олдин "инвалид" "фахрий" деган маънони англатади):  "Русни русча фамилияга эга эмас,  балки русча фамилияга эга бўлган деб ҳисоблаш керак.  ўзини рус деб ҳисоблайди ва бизнинг ҳамжамиятимиз учун буюк Ватанимизни жонимиз билан беришга тайёр. 

Туркистон аскарлари,  чиндан ҳам,  ҳарбий тарих саҳифаларига ўзларини абадий ёздилар.  “Рус сўзи” газетаси 1-Туркистон корпуси билан бўлган жангдан сўнг асирга олинган немис генералининг сўзларини келтиради:  “Булар инсон кучидан ташқари ишларни қиладиган иблислардир.  Булар ақлдан озган жасоратдир. . . ” 1916-йилда,  атиги 2 ой ичида Текинский полкининг 470 нафар жангчисидан 67 нафари Авлиё Жорж рицарига айланди.  Николай ИИ мусулмон аскарлари учун касалхона жойлашган Царскойе Село саройига келди ва ўзи уларга мукофотлар топширди.  Албатта,  Николай ИИ ҳам Бухоро амирини ҳам,  Хива хони ҳам уруш йилларида империянинг олий ҳарбий мукофотлари билан тақдирланганида шахсан табриклаган. 

Мукофотлар алоҳида мавзу.  Асосий аскар мукофотида - Азиз Жоржнинг хочида,  албатта,  бу авлиёнинг юзи бўрттирилади.  Бошқа дин вакилларига ҳам шундай мукофот беринг? - Агар улар нотўғри тушунишса-чи? Мусулмонларга берилган Авлиё Жорж хочларида эса икки бошли бургут зарб қилинган. 

Аскарларнинг руҳий ҳолати ҳар доим муҳим.  Аскар уйдан хат олади?  жангчининг руҳи оғримаслиги керак.  Туркистонликлар касал бўлмадилар:  1914-1916 йилларда деҳқонларнинг йиллик даромади (архивда олтин рублга нисбатан ҳисобланган) сафарбар қилинган ва кўнгиллилар оилаларига бериладиган имтиёзлар ва фойдали ҳарбий хизматга қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини йетказиб бериш ҳисобига икки баравар кўпайди.  буюртмалар.  Ва руҳ ҳақида яна бир нарса:  Николай ўзининг иккита буйруғи билан полклардаги мусулмон руҳонийларининг маошларини оширади.  Харбий ҳокимиятга православ руҳонийлари билан ҳамма нарса аён бўлганлиги сабабли - руҳоний тутатқисини силкитиб,  забур куйлайди,  кейин муллалар билан генераллар қандайдир уятчан эдилар:  "Шарқ нозик масала . . . " Ва ҳар ҳолда,  улар иш ҳақини белгилашди.  православ руҳонийларига қараганда юқори (расмий равишда - билим тиллари учун).  Кейин Муваққат ҳукумат бу имтиёзларни бекор қилди. . .  “Вақтинчалик” армия билан,  жумладан,  мусулмон аскарлари билан умуман тил топа олмади.  Улар,  масалан,  Чингизхон номидаги 1-мусулмон полкини тузишни режалаштирган эдилар,  лекин 2-Туркистон корпусининг олдинги сафдаги зобитлари бу ҳукуматнинг қўзғатувчисини ўзлари ҳеч қачон танимаган Офицерлар мажлисидан ҳайдаб чиқардилар:  “Фақат офицер.  бир марта қасамёд қилади. . . ” Демак,  Чингизхон уни рус армияси тарихига киритмаган. . . 

Туркистон зобитлари узоқ тарихга эга.  1885 йил июл ойида Закаспий вилояти қўшинлари қўмондони генерал-лейтенант В.  Комаров маҳаллий аҳоли орасидан офицерларни тайёрлаш режасини тузди.  Бу масала жиддий қабул қилинди.  Тошкент кадет корпуси (унинг бинолари бугунги “ески ТошМИ”) бошлиғи сифатида Буюк Герцог Алексей Николаевич (Николай ИИ нинг ўғли,  болшевиклар томонидан биргаликда ўлдирилган) бўлган. 

отаси билан).  Бундай ҳомийлик билан таълим савияси жуда юқори эди – атоқли ҳарбий арбоблар тошкентлик курсантларга маърузалар ўқишга келишди.  Тошкент миршаблар мактаби ҳам ўз шогирдлари орасида шуҳрат қозонди. 

Уруш - чексиз мавзу.  Тугатиш вақти келди.  Р.  Киплингнинг ушбу аскар сатрлари армия дўстлигига содиқ бўлганлар учундир.  Тўғри,  "бешинчи устун" ва бошқа бемаъниликларга қарамай: 

Ғарб - Ғарб,  Шарқ - Шарқ, 

Ва улар ҳеч қачон келишмайди, 

Раббимиз бизни чақирмагунча

Қиёмат кунигача. 

Аммо Шарқ йўқ ва Ғарб йўқ, 

Нима - қабила,  фамилия,  уруғ?

Коҳл кучли элкама-елка кучли

Ёрнинг чеккасида туриб! 

Бўлганди.  Ва ҳар доим шундай бўлади. 

Юрий Черногаев,