АДДЕРВИЖОН АРМАНЛАРИНИ РОССИЯГА КЎЧИРИШ,
Муқаддас афсоналарга кўра, Арманистонни инсониятнинг иккинчи бешиги деб аташ мумкин. Арарат ёки Гордиен тоғининг тепасида, инсон номи инсоният учун йўқ бўлиб кетмаслигига охирги умид билан кема тўхтади.
Арман тарихчиларининг ёзишича, арманлар биринчи аждодлари номидан гайклар ёки гайканлар деб аталади? ва унинг номи: "одамларнинг махсус авлодининг отаси" деган маънони англатади. Энг юқори арман хириллашининг кучи кўпинча битта сўзнинг тўлиқ маъносини ўз ичига олади.
билан ҳозирги Ван Пашаликнинг Месопотамияни тарк этди, ўзини Нимрўд ёки Белус бўйинтуруғидан озод қилди? сиз Арманистонда шаҳар қурдингиз ва Белус учун соқов патриархал ҳукуматни ўрнатдингиз, Гаикани яна қул қилмоқчи бўлдингиз, сиз жангда ҳалок бўлдингиз. Яна кўп шуҳратпараст одамлар Гаик минтақасига югуришди? лекин улар мардлик билан уни ҳимоя қилдилар ва қариликдан вафот этдилар. Айтишларича, унинг авлодлари Осиё сарҳадларига тарқалиб, турли давлатлар, фаровонлик ва бойликларга асос солган.
Бу эрда Арманистон тарихининг биринчи даврлари тўғрисида гувоҳлик берилган бўлиб, унда Искандарга қарши жангда ҳалок бўлган сўнгги арман қироли Вахенинг ўлимигача бўлган 2015 йилги Тўфон даврини ўз ичига олади.
Ажойиб.
176 йил давом этадиган иккинчи давр Македония ҳукмронлиги остидаги Арманистонни ифодалайди ва муҳим воқеаларга бой эмас.
Учинчи давр 588 йилни ўз ичига олади ва Салавкийлар бўйинтуруғини ағдариб, Арзасидлар сулоласига асос солган Вагарилак ҳукмронлиги давридан бошланади. Бу арман йилномаларининг энг ёрқин даври. Арзасидлар авлоди исроилликлар, римликлар, юнонлар, форслар ва бошқа халқлар билан урушлар шон-
шарафи билан ажралиб турарди. Арманистонда Рим бургутлари Буюк Помпей қўмондонлиги остида кўтарилди. Худди шу даврнинг давоми давомида Арманистон тубида насроний эътиқодининг нури порлади. Адабиёт эса алоҳида буюклик тамғаси билан белгиланди. Арманлар дастлаб сурия ва форс ҳарфларини ўзлаштирган, кейин арман алифбоси ихтиро қилинган ва у ҳозир ҳам қўлланилмоқда. Улар бутун халқнинг илмий лаҳжасига бўлинган бир тилда гаплашади. Уларнинг таъкидлашича, бу тилнинг бошқа шарқ тиллари билан ўхшашлиги йўқ. Юқорида айтиб ўтилганидек, арман тили ўзининг қарз олмаслик қобилияти ва санъат фанларининг ифодалари билан ажралиб туради. Унда литургия нишонланади. Бу қўшимча маънавий даражага киришни истаганлар учун зарурдир. Учинчи давр насроний календарининг 428-йилига тўғри келади ва Арсасидларнинг сўнгги авлоди Арташирнинг тахтдан ағдарилиши билан чегараланади.
456 йил давом этган тўртинчи даврда Арманистонни Форс подшолари, юнон халифалари ҳукмдорлари бошқарган. Арманистон, сиёсий душманлардан ташқари, сизга қарши бу бахциз даврга қаршилик кўрсатиши керак эди. Бу йерда насронийларнинг бутпарастлар ва турли бидъатчиларга қарши курашини кўрамиз? Ўз черковини гебрияликлар, оловга сиғинувчилар ва форс халифалари қурбонлигидан ҳимоя қилишда ўз жонларини фидо қилган вагинияликлар ва бошқа арман раҳбарларининг жасорати. Ўша пайтда бахциз Арманистон катта бўронлар ва вайроналар майдони эди.
Бешинчи давр Багратия шоҳлари тарихи билан якунланади. Баъзи арман ёзувчиларининг фикрига кўра, бу авлод Иброҳим Ишоқ билан боғлиқ, уларнинг фикрига кўра, яҳудий асли. Бобил асирлиги даврида бу оила аъзоларидан бири, яъни. Бу ақлдан озган, Арманистонга келдинг. Унинг авлоди Ашот биринчи зодагон ва ҳукмдор даражасига кўтарилган . Багратион номи шундай пайдо бўлди. Ашот яҳудий авлодидан биринчи шоҳ бўлди. Халифа унинг истеъдодини ҳурмат қилиб, насроний тақвими бўйича 850-йилда Ашотни тахтга кўтарди. Бу янги подшоҳлар ҳукмронлиги остида арман ҳудуди бир оз тинчликка эга эди. Уларга ишониб топширилган ҳокимиятга қарамай, уларнинг баъзилари ўзларини Чоҳлар, яъни Чоҳлар Подшоҳлари билан тўлдирди. Аммо ички
низоларнинг тарқалиши, ҳукуматнинг заифлиги ва зодагонларнинг фитнаси туфайли қирол ҳокимияти 1095 йилда қулади.
Арман йилномаларининг олтинчи даври Багратион хонадонининг сўнгги бўлими бўлган Гагикининг жасур қариндошининг раҳбари Рупинян томонидан асос солинган авлод тарихини ўз ичига олади. 1080 йилда у Киликияда кичик давлат ташкил этишга муваффақ бўлди. Унинг тахти ворисларининг кучи чекланган эди. Улар Хоч рицарлари билан дўстона муносабатда эдилар. Уларнинг ҳукмронлиги даврида Арманистон турклар, татарлар, форслар, юнонлар ва мисрликларнинг ички босқичма-босқич босқинларининг тартибсизликлари учун доимий шармандалик эди. Булар 1375 йилда Рупин ҳокимиятини ағдариб ташладилар. Чу вақтдан бошлаб Арманистон қироллигининг мустақиллиги барбод бўлди.
Кўп ўтмай, Никопол шаҳри Буюк Помпей томонидан қурилган Кичик Арманистон давлатининг мероси узоқ вақтдан бери минтақанинг бошқа шаҳарлари каби вайронагарчилик кулига кўмилган эди. Киликиянинг бахциз қироли Леон В И ўз шоҳлигини йўқотиб, ундан омон қола олмай, 1393 йилда Парижда вафот этди ва у эрда Селестин черковига дафн қилинди. У билан Арманистон давлатининг сиёсий мавжудлиги йўқ қилинди.
Тарихчи Михаил Чамчиан йеттинчи даврни қўшади, сиз Кошорагонинг давоми арманларнинг ўз ватанлари қаъридан кўчирилиши тасвирланган? Гайкан Апостол черковининг ҳолати? Тамерланнинг рейдлари ? Ччах - Аббоснинг ғазаби ва туркларнинг Арманистонга даҳшатли босқинчилиги.
Арманистон ўзининг улкан кенглигида шимолда Қора денгиз, Грузия ва Алания қироллиги билан чегарадош эди. Чарқий чегаралари Мидия, Форс, Каспий денгизи? Жанубий: Месопотамия ва Оссурия? Ғарбий: Сурия, Чарқий империянинг Осиё эгаликлари.
11- аср бошларида арманларнинг қадимий ватани бўлган йерларнинг аксарияти Туркия томонидан ўзлаштирилди. Қолганлари Форс ҳокимиятига
бўйсундилар. Аран вилояти, Аддербижон туманлари, Форс Курдистони, бошқалар
ёки ундан камроқ ибтидоий аҳолиси яшаган. Сиёсий мавжудлигини йўқотган арманлар ўзларининг насроний мавжудлигини муқаддас тарзда сақлаб қолишди? Чунинг учун ҳам улар худди доимий қамалда бўлгандек, Муҳаммадийлар билан аралашишмади.
Николай Пиебалд, ғайриоддий шароитларда сиз ота-боболарингизнинг қудратини қабул қилдингиз, унинг йелкасига бебаҳо Провиденcенинг ўнг қўли билан ишониб топширилди. Коинот У тинчлик ёки урушни хоҳлайдими, унинг барча ишларини форсларнинг ташқи босқинидан олдин кўрди, сиз 1826 йилда Грузиянинг охирги халқисиз, буларнинг барчаси Россия императори ўзига ягона мақсадни таклиф қилганлигини тантанали равишда тасдиқлайди: ички тузилиш. Россия ва русларнинг умумий бахти. Форсларнинг босқинчилиги даҳшатли эди ва улар бундан ҳам даҳшатли тарзда кутиб олинди. Биринчидан, Чамхорда княз Мадатов форслар устидан ғалаба қозонди, кейин Элисаветопол бочкаси уларнинг келажакдаги тақдирини башорат қилди.
Бузғунчиларни жазолаб, алоҳида Кавказ корпуси Агзибия, Безабдал ва Бомбак тизмасини кесиб ўтди ва Этчмиадзин Нахичеванни эгаллади. У яшин тезлигида Аббособод, Сардоробод, Ёриванни забт этди ва Араксдан ўтиб, Маранд, Таврисни эгаллади? сиз Ма раг Хони тарқатдингиз. Ниҳоят Ардабил Кафланку тоғи этагида тўхтади. Ўткинчи Суворов ўз самарасини шундай йиғди? Қаҳрамон Паскевич уларни ўриб олди.
Бундан кўриниб турибдики, деярли бутун Форс Арманистони рус қуроллари кучи билан ишғол қилинган ва арманларнинг Россияга бўлган муҳаббатини ғайрат билан тарғиб қилган. Нима бўлишидан қатъий назар
табиат бу умумий ҳаракатларга қарши қурол олди? чунки бутун ёз давомида ҳеч қандай салқинлик билан янгиланмаган жазирама қуёш деярли ҳар қадамда янги тўсиқлар қўйди? аммо адолатли мақсад учун тикилган қурол кучи қанчалик ачинарли эди. Форснинг тоғли жойлашишига кўра, арманларнинг қишлоқлари совуқ тепаликларда ёки бўғоз водийларда
жойлашган. Бундан маҳаллий табиатнинг ўзи мўл-кўл маблағлар билан таъминлайдиган ҳунармандчиликдаги фарқ пайдо бўлди. – Лекин “Қонунлар сабаби” китоби муаллифининг фикрига қўшила олмайсиз, гўё инсоний фазилатлар хушомадга боғлиқ. Фазилат сизнинг қалбингизда асосга эга? ва сиз хушомадгўйлик ҳунармандчилик манбаларисиз. Арман кўчманчиларидан бири бўлган Пак узумзорлар ва экин майдонлари барпо этган, Форсда дарёлар йўқлиги сабабли улар сунъий суғорилган. Бошқалар эса катта подаларга эга эдилар.
Маълумки, оқилона тадбиркорликнинг доимий фаолияти туфайли арманлар Осиёда товар айирбошлашда биринчи поғонани эгаллаб турибди. Агар сиз арманлар бўлсангиз ҳам, бир томондан, мутлақ ўзбошимчалик ҳукм сураётган, иккинчи томондан, одамларнинг аянчли хўрланиши, ақлнинг ривожланишига тўсқинлик қиладиган дунёнинг ўша қисмида: ҳатто у эрда арманлар муваффақият билан ажралиб туришган бўлса ҳам. Ўз савдоларини яхши шароитда йўлга қўйган бўларди! Машаққатли меҳнат саноатнинг руҳини йейди. Бунга интилиб, арманлар ўша даврнинг услубига кўра, ташқи кўриниши кўркам қишлоқлар барпо этишди, ичкаридан ўша гўзаллик билан нафас олаётган, меҳнаткаш халқнинг саломатлигини, бу бебаҳо хазинасини асрашга хизмат қилган. Уларнинг далалари мўл-кўл гуллаб-яшнаган, бой ўтлоқлар эса тўла подалар билан қопланган. Туганмас саноат орқали улар бойликларини кўпайтиришнинг бошқа йўлларини топдилар. Масалан: Муҳаммадийлар ўз пайғамбарларининг амрларига зид равишда, мафтункор Гуриялар яшайдиган жаннат масканини қўлдан бой беришдан қўрқмайдилар: шаробга қарам бўлган Муҳаммадийлар (чунки ҳаром ҳамма нарса сеҳрли куч билан ўзига жалб қилади), уни яширинча ичишади ва уни бажонидил сотиб олишади. христианлар учун. Виночиликда моҳир арманлар уларга Ҳиндистоннинг қадимий забт этувчиси ва Муҳаммаднинг янги босқинчиси Бахуснинг бу нектарини сизга фойда келтиришди. Лекин у йерда фуқаролик қонуний эркинлиги шахсни таъминламайдиган, ўзини ўзи қадрламайдиган, саноат ва савдонинг ортиғи асосида фаровонликни мустаҳкамламайдиган олтин тоғлар нимани англатади? Жамиятларнинг
бундай ахлоқий ҳаётидан бегона бўлган арманлар ўзларининг фаровонлигидан қўрқиб, захира олтинлари ҳукмдорларнинг қўлига тушишидан қўрқиб, муҳим пул маблағларини мавжуд мулкни яхшилаш ёки мулкни яхшилаш учун ишлатишга мажбур бўлишди. янгиларини сотиб олинг. Чундай қилиб, маккор ҳукмдорлар инсониятни бахтли қилиш учун эмас, балки одамларга эгалик қилишни мақсад қилган сиёсат занжири билан уларни йерга занжирбанд қилдилар.
Бир пайтлар Миср донолик билан гуллаб-яшнаган, у эрда Солон ва Платон юксак ва улуғвор ҳақиқатларни ўрганиш учун саёҳат қилган. Вайрон қилувчи қурол, ниҳоят, Озимандия кутубхонасини куйдирилган қурбонликка маҳкум қилган Умар томонидан онгингизнинг нури хира бўлди. Форс бир вақтлар иккита қоидани ўз ичига олган соғлом тушунчалар билан гуллаб-яшнаган: бошқа тоифадаги ёшларнинг қироллик фарзандларини ўргатиш мажбурияти, адолат учун миннатдорчилик. Агар форслар ҳеч қандай ҳуқуқбузарлик, айниқса, ақлий ҳуқуқларни бузишни талаб қилмайдиган адолат кучи билан арманларни эркин ибодат қилишни тақиқламаган бўлсалар, улар сизнинг ота-боболарингизнинг ҳикматларини бутунлай унутиб юбормаганлигингизни исботладилар. Аммо Эдмиадзин монастири ва табиий арманлар яшайдиган Салмасдаги битта черковдан ташқари қўнғироқларнинг тақиқланиши, улар ё нафсларига кўра ёки ўз манфаатлари ҳисобига кўра ҳаракат қилганликларини исботлайди. Бошқа томондан, қандайдир яширин қўрқув уларни насронийларга сиғинишни тақиқламасликка ундайди, деб тахмин қилиш мумкин. Улар Биби Марямнинг ўғлини ҳурмат қилишлари маълум? улар асрлар охирида У Дегал ёки Чайтонни ўлдириш учун келишига ишонишади? У қирқ йил эр юзида ҳукмронлик қилади, кейин қиёмат келади. Демак, форс қудрати юки остида аждодлар хотираси, ватанга бўлган асл муҳаббат туйғуси сўнмаган бўлса, гап сиёсатнинг барча нозик ҳисоб- китобларини четлаб ўтиб, одамларни ўз манзилига йетаклайдиган Провиденсия масаласи эди. Кейинги мақолада Провиденс арманларга нисбатан қандай маънони қўллаганини кўриб чиқамиз, "Провиденcе
маъбадида, дейди ақлли Гуизот", эр юзида содир бўлаётган барча воқеалар сақланади.
Арманларнинг Россияга содиқлигининг биринчи ифодалари қадимги замонлардан бери мавжуд бўлиб, улар Буюк Пётр даврида, айниқса арманлар ўзларининг бирлашган қўшинлари билан форсларга қарши жанг қилишлари учун руслар билан бирлашганда яққол намоён бўлди. Россия бир инсоният оиласининг биродарлари бўлган барча халқларга ўзининг кенг қаърини очиб, халқларни бирлаштиришнинг намунасини кўрсатмоқда. Чарқда ўз савдосини ёйиш истагида бўлган Бутрус арманларни кўздан қочирмади. Уларни Россия манфаати учун, ўз манфаати учун жалб қилишга уринди. Буюк Трансформатор Пётр, сизнинг юришингиз давомида сиз Форсдан, арман халқининг содиқлигини шахсан кўп тажрибалардан ўрганганингиздан сўнг, сиз миннатдорчилик белгиси сифатида унга муҳим хизматлари учун ҳарбий жасоратлари учун устунлик ҳуқуқини бердингиз. . У арманларни Россияга қўшилиш учун фойдали ватандошлар деб атади ва уларни диндошлар сифатида ҳимоя қилиш ва ҳимоя қилишларига ишонтирди. Сизнинг ватанингизда ўзининг умумий ҳурмати ва садоқати билан ҳурматга сазовор бўлган кўплаб одамлар орасида Лазаревлар оиласи Россия ҳукуматининг қадимги Арманистон ўғилларига бўлган эътиборининг жонли намунаси эди. Кўп вақт олдин, Арманистон ҳудуди рус қўлига киритилишидан роппа-роса бир аср олдин, Лазаревлар оиласи қайсидир маънода Москва, сўнгра Санкт-Петербург онаси деворларининг арман қисмини ташкил қилган. Улар Ёвропа таълимини Асиацкий номи билан боғладилар. Икки пойтахт ва бошқа шаҳарларда арман черковларини қурдилар? Улар кўплаб сув ҳавзаларининг муҳим харажатларига ҳисса қўшган босмахонани ташкил этишди ва муассисларнинг ғайрати туфайли умумий манфаатни тарғиб қилишга бағишланди. Ниҳоят, улар Чарқ тиллари институтини ташкил этишди, бу институтга ўз маблағлари ва Осиё ўқувчилари, рус талабалари киради. Бу институтнинг Уставидан кўриш мумкинки, бу йерда барча фанлар ўқитилиб, пухта билим беради. Буларнинг барчаси мавжуд бўлган кўча, Лазаревлар номини шарафлаш учун
шундай номланган: Арман тили. Ва шунча вақт олдин Арманистоннинг қиёфаси Россия эди ва Россия унинг тубидан унга дўстона қўл узатди.
Уланиш тугалланди. “Буюк Николайнинг зафарли байроқлари билан бирга Буюк Пётрнинг руҳи Арманистон чегараларига кирди. Николайнинг байроқлари олдида, Россия трансформаторининг руҳи олдида, худди Эрихо яқинидаги Исроил карнайининг садоси остида, Ёриван деворлари ҳимоясиз қулаб тушди, чунки арманларнинг қалблари уларни русларнинг қалбига ўтказди, уларнинг қадимги дўстлар. Севги халқлар хавфсизлигини ҳимоя қилади, севги чақириғи билан девор қалъаси ағдарилади.
Энди арманлар ва руслар ўртасидаги сўнгги яқинлашиш ҳақидаги ҳикояни бошлайлик.
Русларнинг байроқлари арманлар яшайдиган чегаралар ичида тарқалиб кетган. Рус қуролларининг садоларида улар бегона қабила бўйинтуруғидан қутулишнинг қувончли қувончини эшитдилар. Баҳор тирилган табиат? умид уларнинг қалбларини тирилтирди.
1827 йил март ойида, Безабдал чўққилари ҳали ҳам қор билан қопланганида, рус отрядининг бошлиғи, генерал-адъютант Бенкендорф ИИ хорижий элчи унвонини ҳарбий мартабага алмаштириб, тинч дипломатик ҳаракатлардан жанг майдонига шон-шараф билан бирга учиб кетди. ва рус аскарлари билан ўлим. Ломоносов жуда тўғри айтди
"Фақат шамол ёғиши мумкин бўлган жойда,
Орлинанинг полклари у эрда юришади. "
Қаҳрамон Бенкендорф рус жангчиларининг руҳини билар эди. У жасорат билан ўзининг илғор қўшинларини илғор шон-шуҳрат сари йетаклади. Табиат томонидан ўрнатилган барча даҳшатли тўсиқлар унинг олдида ғойиб бўлди: у тезда Аран минтақасининг кенг водийларига тушди. Бирдан кимсасиз душман мамлакат ўртасида баланд гумбазлар соясида турган, ёрқин сойлар бўйида улуғворлик билан кўтарилган, уларнинг сойларида осмоннинг жўшқин нурлари билан акс этган қадимий Эчмиадзин тахт монастири тўсатдан
кўз ўнгида чақнаб кетди. Рус аскарлари. Сиз рус аскарларининг қулоқларида қўнғироқларнинг муқаддас жиринглашини эшитдингиз. Улар тезда хоч белгисини қўйишди ва бир лаҳзага улар ўзларининг ватанлари Россиянинг қўнғироқларининг хириллашини эшитгандек туюлди. Вера монастир дарвозаларини очди? имон, шон-шараф, сиз уларни меҳмондўст монастирнинг тубига олиб кирдингиз. Қандай ажойиб ва ҳурматли манзара пайдо бўлди. Этчмиадзин руҳонийлари тантанали либосларда чиқишади? қувончдан завқланиб чиқади, бир вақтнинг ўзида у рус Қаҳрамони, машҳур Нерсес архпастори, насронийлик фазилатлари, зўр қалб фазилатлари, кўрсатган муҳим хизматлари учун монастирнинг доно, энг муносиб раҳбари билан учрашади. Арманистон томонидан Россияга. Улар генерал Бенкендорф олдида ғолибни эмас, ғолибни эмас, балки император Николай биринчи бўлиб берган ҳомийликнинг кучли чемпионини кўришади. Арманларнинг фарёди момақалдироқ: Николай биринчи имон ва сахийлик билан биринчи подшоҳдир. Яшасин Россия императори! Яшасин Николай Биринчи, Арманистоннинг суверен ҳукмдори! Осмоннинг очиқ омбори остида, севги Худоси олдида, арманларнинг Россия ўғиллари билан биринчи муқаддас иттифоқи руҳий муҳр билан муҳрланган . Архийепископ Нерсес халққа мурожаат қилди ва барча юраклар Россия подшоси ва унинг жасур жангчилари учун ғайрат билан қайнай бошлади. Нажот куни тонг отди? Арманистон номи билан унинг кўп асрлик шон-шуҳратини йер юзида қайта тиклашга умид пайдо бўлди . Айтайлик, арманлар рус қуролларининг муваффақиятларига ҳисса қўшиш учун ўзларини ва ҳамма нарсаларини йўқ қилишди.
Генерал Бенкендорф ўзининг асосий яшаш жойини Эллиадзин деворлари ичида ўрнатди. Аммо эҳтиромли атрофнинг деворлари унинг олдидан бирон бир корхонани тўсиб қўймади, на ёрқин, на очиқ. Ёриван қамалини фаол бошқариб, Хрисшиян монастирида Алийнинг издошлари устидан янги ғалабаларни нишонлади.
Бундан ташқари, архийепископ Нернеусйтио ўз сурувига ғамхўрлик қилгани ва Провиденсга Россиянинг қудратли ниқоби остида Арманистоннинг мавжудлиги Таурисни Россия томонидан босиб олингандан кейин, Дей-Карган
музокаралари тугаганидан кейин янгиланишини сўраб ибодат қилгани маълум. Арманлар рус ишининг адолатига бир маънавий туртки бўлиб, оловли ғайрат кўрсатишга ҳаракат қилишди, бу жасорат муносиб муваффақиятга эришиш учун у архимандрит билан бир фунт йепископ Стивенни юборди. Тасдиқланг, - деди ғайратли чўпон Нерсес, - қариндошларимизни, биродарларимизни ўз жасоратларининг баракалилигини тасдиқланг. Худонинг Ўзи биз учун туради, русларнинг қуроллари хоч қуролидир. Россия ўғиллари билан музокараларда биз халқлар шоҳликларининг тақдирини ўзбошимчалик билан белгилайдиган Қодир Тангрининг чақирувчи овозини эшитамиз. Трансляция! уларга айт: агар бугун унинг овозини эшицангиз, қалбларингизни қотиб қолмасин! "
Чу билан бирга, самовий имоннинг таъсирчан ғалабаси пайдо бўлди, имон севги, раҳм-шафқат билан нафас олди, инсоният азоблари орасида ҳайратланарли даражада намоён бўлди. Вира, Этчмиадзин монастирининг роҳиблари ҳузурида, ярадор беморларни ҳушёр қўриқлаб ухлаб қолди. Дунёдаги беҳуда нарсалардан узоқда, одамлардан ҳеч қандай мукофот кутмасдан, ўзларини ёлғиз Худога топшириб, ўзларини азоб-уқубатларнинг фойдасига маҳкум қилдилар ва ўзларини унутиб, фақат ўз олдиларида турган раҳм-шафқат бурчини эсладилар. Кунлар ва тунлар улар учун бир меҳрли, ғамхўр касалга бирлашди. Улар кўплаб рус аскарларининг саломатлиги ва ҳаётини тикладилар. Миннатдорчилик нозик қалбларнинг ҳаётбахш хотирасидир. Ҳеч бир жойда рус аскарлари Эаладзин монастирининг зоҳидларининг уларга нисбатан инсоний ғамхўрликларини ҳеч қачон унутмайдилар, улар юқорида айтиб ўтганимиздек, Нажоткор Масиҳ инсонпарвар самарияликда мақтаган жасоратларини эмас, балки нотинч дунёнинг завқларидан воз кечган.
Паскевичнинг Россия империяси йерларида осиёлик эксплуатацияларида форсларнинг изи йўқолди. Бир пайтлар македониялик рицар жангда кўп асрлик улкан салтанатни забт этган жойда Паскевичнинг қуроли момақалдироқ бўлди. - Қамал артиллериясини кутган Паскевич Аракс томон югурди. Форсларни қўрқув ва ҳайратга солди. Момақалдироқнинг янги ўғли бўлмиш янги Искандар уларни қувиб келаётганини орзу қилишди. Рақиблари
назарида Рус Қаҳрамони иккита ажойиб ишни амалга оширди: Чарқ савдосининг бу қадимий маркази Нахичеванга кириб, Аббос-Обод қалъасини қамал қилди. Қасос, умидсизлик ва шармандаликдан ҳаяжонланган форслар уятлари, муваффақияцизликлари учун ғазабланган қўллари билан арманларнинг қишлоқларини ёқиб юбордилар, талон-тарож қилдилар, вайрон қилдилар ва Араксдан ташқарига ҳайдадилар. Аммо бу эрда ҳам уларнинг ўжар қасослари тўсиқ бўлди. Россия манфаати учун ҳамма нарсани қилишга журъат этган кўплаб арманлар душманларининг шафқациз ғазабидан паноҳ топдилар, ўз уйларига қайтиб келишди, рус аскарларига биродарлик бағишладилар, душманнинг ҳар бир ҳаракатидан уларга хабар беришди, уларга раҳбарлик қилишди. улар учун ва жанг майдонида ҳаракат қилдилар.
Паскевич Аббос Мирзони Жеван Булаҳтпда яна мағлуб этди, қамалсиз артиллериясиз, Ёвропа қоидаларига кўра қурилган қалъани, душманлар билан жанг қилган аскарларини, Форснинг қизғин уфқи билан таслим қилишга мажбур қилди, отлиқларни дам олиш учун баландликка олиб чиқди. Салварт , тетиклантирувчи салқин нафас, барча пиёда сиз Карабабу Нахичевандан 28 миля. Чу билан бирга, Эрон тахти вориси ўзининг барча такаббур режаларига алданиб, бир ҳовуч рус аскари томонидан ҳимояланган Эаладзин деворлари остига тезда йетиб келди. У таслим бўлишни талаб қилди. Қаҳрамонлар отряди Спартада жавоб берди: биз таслим бўлмаймиз! Номусли одам бошқа қуролга мурожаат қилди: васваса. У олтин ва ажойиб совғаларни ваъда қилди, улар яна кескин жавоб беришди: руслар ўзларини сотмайдилар.
Чу билан бирга, рус шон-шуҳратининг уй ҳайвони Николай Марсиянович Сипягин ватан ўғлининг завқи билан Паскевичнинг муваффақиятли парвозига қаради ва вазиятни тажрибали тушунган ҳолда, ўз хоҳишига кўра қамал артиллериясининг қанчалик зарурлигини кўрди. Осишни билмаган олижаноб қалбнинг ўзи уни генерал Красовский отрядига топширди. Аттарак қишлоғи яқинида генерал-адъютант Сипягин 3000 форс томонидан ҳужумга учради? Ажойиб душманни даф этиб, у қамал артиллериясини сақлаб қолди ва уни бутун ҳолда таслим қилди. (*)
ХВИИИ асрнинг ўрталарида инсоният дўстларининг асосий фикри қуйидагича эди: агар хусусий мулкдор ўз участкасини яхшилашга қодир бўлса, кичик, кенг ҳудудларнинг ҳукмдорлари ҳам шундай қилишлари мумкин. Тўлиқ маърифат нури билан ёритилган Ёвропа эса уни Осиё ва йер шарининг бошқа қисмларига тўкиши мумкин. (**)
(*) Тифлис газетаси, Чимолий ари ва бошқа замонавий янгиликларга қаранг.
(**) Ўша пайтда Эвропа ҳозир ҳурмат билан қарайдиган Чимолий Америка минтақалари ҳали мавжуд эмас эди.
Инсониятнинг ғайратли дўсти сифатида Сипягин Тифлис ҳарбий губернатори даласида ушбу такомиллаштириш мақсадига интилди. У йерда биринчи бўлиб “Тиифлис газетаси” нашрини таъсис этган? у йерда турли осиё қабилаларини жалб қилиш ва бирлаштириш учун биринчи бўлиб ярмарка очган? Ниҳоят, у биринчи бўлиб у эрда ёш Амнатовлар учун Эвропа таълимининг меваларини ўз ватанларига олиб бориш учун мактаб очишни ўз зиммасига олди.
Нотиқ Боссует таъбири билан айтганда, санъатнинг шон-шуҳрат тожи одамларни йўқ қилиш ва йўқ қилишдан иборат бўлса, инсоният ҳолига вой.
Сипягин қаҳрамон, инсониятнинг дўсти эди, бу унинг шон-шарафи. Унинг қалбининг энг зўр фазилати шундаки, у бошқаларга инсоф берса-да, ўзига индамас эди.
Абаранск жанги куни чақнади. Чонли ўлим рус жангчиларини ўғирлаб кетди. Аммо қаҳрамон Красовская атиги 3000 кишидан иборат отряд билан Муқаддас Оив отряди сингари ўзини ажралмас ўлимга маҳкум қилди, 12000 форсни даф қилди ва Элиадзинни, хайрия эътиқоди монастирини озод қилди, артиллерияга йўл очди. Ёриван деворларига.
2 сентябр куни биз Ведитча дарёси бўйида тунаб қолдик. Генерал Паскевич шахсан душманни ўрганиш учун кетди, у Аракснинг нариги томонида жаноб Чабелский Гарнидтай бўйида душманлар сони кўпайиб бораётгани ҳақида хабар олиб келди. Олдинга интилаётган рус отряди форслардан ўтиб бўлмайдиган ботқоқ билан ажралиб турарди? кўп отлар тиқилиб қолди ва ўлди. Ишни кечиктириш керак эди, армия лагерга қайтди. Ёривондан чанг кўтарилиб, Аббос Мирзо бутун қўшини билан Сардорободга қочиб кетгани хабар қилинади. Руслар катта йўлнинг чап томонига ўтишди ва душманни пошналарида қувиб, ҳали тайёрланмаган кўприк йўқлиги сабабли ўз карвонлари билан йўлни кесиб ўтган ариқлардан ўтиш жуда қийин эди. кашшофлар. 5-сентабрда руслар ҳақиқий йўлга кириб, Занги дарёсига яқинлашганларида Ёриван қалъасидан учта тўп ўти билан дуч келишди. Улар Этчмиадзинга югуришди ва у йерда қўли боғланган Г. Красовскийни учратишди. Улар тез юрган бўлсалар ҳам, улар жуда кеч этиб келишди ва монастир деворлари остида қароргоҳ қуришди. Улар тез-тез жой алмаштирдилар, рақамлар Сардорободга кўчиб ўтди. Генерал Аджушанша граф Сухтелен бошчилигидаги отряд олдинга Араксга, Култага, машҳур Туз тоғига юборилди. Ушбу қидирувнинг мақсади аҳолини йиғиш учун озиқ-овқат топиш эди. Граф Сухптелен икки юз оилани йиғишга муваффақ бўлди, улар минг чоракга яқин дон йетказиб берди. 12-сентабрда руслар Сардор-Обод рўпарасида юришларини тўхтатдилар. Русларга тоғли арманларнинг оилалари ҳамроҳлик қилишди. 13-да Паскевич қалъани эгаллашга қарор қилди ва барча керакли буйруқларни берди? лагер Сардоробод яқинида ташкил этилган. 13 дан 14 га ўтар кечаси биринчи батарея ўрнатилди? 15-куни улар ишга киришдилар, аммо ёмғир туфайли буюртма бекор қилинди. 16-куни сиз қалъадан 200 метр наридаги боғни эгаллаб олдингиз. Ойнинг порлаши русларни очиб берди. Душман узум милтиғидан ўқ узди. Чунингдек, у замбаракларни ҳам отди, лекин одамларга ҳеч қандай зарар йетказмади. Тонгда руслар хандақда эди, улар кун бўйи у эрда ўтказдилар, сиз лагерга қайтдингиз. 18-куни яна қалъа томон ҳаракатландик. 19-куни кечки пайт қалъа қўмондони Ҳасанхон парламентарийни бир кунлик муҳлат сўраб юборди. Паскевич, агар қалъа дарҳол таслим бўлмаса, эртаси куни у унга ҳужум қилади ва Ҳасан Хонни ҳам,
унинг гарнизонини ҳам аямайди, деб жавоб берди. Улар гаплашиб турганларида, Ҳасанхон бутун қўшини билан Ёриван йўли бўйлаб қочиб кетди. Уни таъқиб қилиш учун бир нечта отлиқ полк юборилди, аммо аллақачон кеч эди. Сарбаз билан иш бошланди ва 200 дан ортиқ одам қўлга олинди. Кечқурун сиз қалъага кирдингиз, у эрда сиз 13 та тўп ва улкан дўконларни топдингиз, улардан 14 минг чоракдан ортиқ турли хил донлар бор эди, бу Красовский отряди учун олти ойга этарли эди? ва бу озиқ-овқатнинг тез таъминланиши туфайли жуда муҳим эди . Армия лагерда қолди, у эрда ибодат маросими ўтказилди. 21-куни маршрутга чиқиб, Қорасга шошилдинг. 22-куни Этчмиадзинга йетиб келдик? 23-куни сиз Зангда тундингиз, 24-куни Ёриван деворларига йетиб келдингиз. 26 дан 27 га ўтар кечаси Ёриван олдида биринчи хандақ очилди. Душман анча тинч эди. 28 ва 29 кунлари биз яна хандақни эгаллаб олдик. Москва ҳаёт гвардияси полки лейтенант Бутурлин ҳаёт гвардияси бирлаштирилган полкининг ўқотарларига қўмондонлик қилди. Бу сафар россияликлардан ҳеч ким ҳалок бўлмади ва яраланмади. Бу орада Г. Паскевич қочқинлардан қамалдагиларнинг кўнгли йўқолиб, қўрқоқ бўлиб қолганини билиб, фурсатдан унумли фойдаланиб, юришни тезда якунламоқчи бўлиб, Ҳасанхонни гарнизон билан олиб чиқиб кетишга ваъда бериб, таслим бўлишга таклиф қилади. Ҳасанхон эртаси куни қалъани топширишга тайёрман, лекин Аббос Мирзо билан мулоқот қилишига рухсат бериш учун жавоб берди. Бунга жавобан Паскевич ёзма равишда сўзсиз таслим бўлишни талаб қилди, акс ҳолда у тез орада рус қуролларининг кучини йўқотади. Чу билан бирга, улар барча батареялардан оловни оширдилар.
30 сентябрдан 1 октябрга ўтар кечаси улар Гласиснинг ўзида аккумулятор ўрнатдилар. Қўрқиб кетган душман ҳужумга ўтмоқчи бўлганига ишониб, даҳшатли ўт очди. Бош қўмондон шахсан ўзини хандақда кўрсатиб, ишни тўхтатишни буюрди. Бир неча соат давом этган душман отишмаси аста-секин камайиб, ниҳоят бутунлай ғойиб бўлди. Айтиш мумкинки, шу кечада бўлинманинг ўзи русларга ёрдам қўлини узатди.
1 октабр куни душман ўт очишни тўхтатгандан сўнг биз деворларда шарф кўтариб, хандаққа қараб югураётган бир неча аҳолини кўрдик. "Бузилишни бузинг, хандақда навбатчи бўлган генерал-маёр Лаптев полковниклар Гурка ва Пиповни ўзларининг гвардия компаниялари билан биринчи иккинчи деворнинг жануби-шарқий уюмини эгаллашга жўнатди. Бош қўмондоннинг ўзи бошқа қўшинлар билан душманнинг у йердан чиқишини тўсиш учун Чимолий дарвозада турди.
Гарнизон 1 октябрда таслим бўлди. Ҳасанхонга содиқ қолган маълум бир қисмигина дарвозани очишни истамади. Бу ўжар қаршиликни кўрган руслар бўшлиқдан ўтиб, чорак соат ичида шаҳарни эгаллаб олишди. Ҳасан Хон ўзини ҳаддан ташқари ҳимоя қилишни режалаштириб, икки юзта Сарбаз билан ўзини қамаб олди. Аммо беҳуда: эшиклар бузилди ва у бутун отряди билан қўлга олинди. Граф Сукҳтелен уни ўз қўли билан қуролсизлантирди. Ўзини ҳукмдор деб тан олгандек бўлган мағрур, шижоатли Ҳасанхонга қандай зарба бўлди? Бу йиртқич ҳайвон, бу қийноқчи, ўз қулларини шафқациз донутлар билан юклаш билан ўзини қизиқтирди! Аббос Мирзо уни ҳаддан ташқари ғазаби учун тез-тез танбеҳ қиларди, лекин у унга қулоқ солмади. Унинг қалби инсон зотига нисбатан нафрат билан касалланган эди. Аммо ниҳоят, бу мағрур қийноқчи маҳбусга айланди. Унинг юзи ақлли, аммо улуғвор эмас? ҳийла унинг хусусиятларига муҳрланган. Ўшанда у қирқ ёшда эди. Ҳасанхондан ташқари, Ёревандан кўплаб форс амалдорлари олиб кетилган. Барча порох дўконларига қўриқчи тайинланган. Гвардия офицерларидан бири Лелякин бомбанинг ёниб кетганини кўрди ва уни жасур қўли билан у эрдан йиртиб ташлади ва ундан келиб чиқиши мумкин бўлган даҳшатли портлашнинг олдини олди. Ёриван қалъаси ичида фақат Сардор уйининг масжиди диққатга сазовордир. Кўчалар тор ва дабдабасиз. Ёриванда тўрт кун тургандан сўнг, Паскевич ўз қўшинлари билан собиқ лагерга йўл олди ва қалъани кучли гарнизон билан қолдирди. Красовский янги босиб олинган эрнинг бошлиғи этиб тайинланди ва вақтинчалик ҳукумат тузилди, унда Красовский архийепископи Нерсес умумий манфаатлар учун бир овоздан ҳаракат қилди. Россия ҳукумати қаҳрамонлари сиз Форс урушига қандай
муҳим хизматлар кўрсатганингизни билишади, бу арман черковининг чўпони, у сизнинг меҳнатингизни ҳам, ҳаётингизни ҳам аямаган. У русларнинг юришларида қатнашган, уларга шахсан ҳамроҳ бўлган ва қийин ҳолатларда ҳаракат қилган. Муҳтарам Александр Невский ордени билан тақдирлаш чоғида Нерсесга берилган энг олий ёрлиқдаги сўзларни келтирайлик: Арлан архийепископи энг ҳурматли Нерсес узоқ вақт давомида, кўп ҳолларда сиз ўзингизнинг ажойиб меҳрингизни кўрсатгансиз. Россия ва сиз айниқса форслар билан бўлган урушдан хавотирдасиз .
Чу билан бирга, Паскевич арманларнинг Россияга бўлган кўп асрлик садоқатига қатъий таяниб, улар унга бўлган муҳаббат билан бирга, ўз манфаатларини ҳимоя қилишларини билар эди? Ёриван деворлари остида, агар Аббос Мирзо орқа томондан русларга ҳужум қилмоқчи бўлса, бош қўмондоннинг эҳтиёткорлиги туфайли мустаҳкам тўсиқ қўйиш учун қўшинлардан иборат мустаҳкам Вагенбург тузилди? лекин асосий батареялар арманларнинг ғайратли қалбларида сиз эдингиз.
Алоҳида Кавказ корпуси полковник Лазарев келди. Арманларнинг онгига сиёсий таъсирни кучайтиришни истаб, Паскевич юқори ҳокимиятга расмий муносабатда бўлиб, Россия ўғилларининг самимий муносабатининг кафолати сифатида арманларга номи билан хизмат қилган ушбу амалдорни Санкт- Петербургдан чақирди. уларга нисбатан. Ғолиб Жеван-Булакский император Николайнинг сахий фаразларини билар эди. У Аракснинг Россия ва Форс ўртасидаги чегара бўлишини, Аран минтақаси арманларининг ижтимоий мавжудлиги мустаҳкам, фойдали асосда ўрнатилишини билар эди. Қаҳрамон руҳини хайрия руҳи билан уйғунлаштирган Паскевич худди шу фойда билан бошқа жойларни жонлантиришни, Аддербиджоннинг бошқа хонликларида яшовчи бошқа насронийларни хурсанд қилишни хоҳлади. Ушбу муҳим ёрдам учун Қаҳрамон ва халқ ўртасида воситачи керак эди. Бу воситачи сифатида полковник Лазарев танланган.
Мен юқорида айтиб ўтдимки, осиёлик арманлар ўзларининг қабиладошлари Арманистон ўғиллари номидан Россияни ажойиб тарзда қўллаб- қувватлашларини қадимдан билишади. Улар жамият манфаати учун ғайратли
Лазаревлар осойишта майдонга маърифат нурини ёйишини, Чарқда ўзига хос ва беғараз гўзаллик қудрати билан машҳур бўлган ўша арман адабиётининг руҳини ҳимоя қилишини билишарди. Уларнинг бошқалари ҳарбий байроқлар остида ажралиб туришини билишар эди, улар гвардияга хизмат қилган Лазаревларнинг биродарлари , сиз йиллар баҳорида, ўлим улуғворлиги полига йиқилиб, бегона билан жанг қилганингизни билишарди? Лейбзиг яқинидаги уруш. Афтидан, Провиденснинг ўзи Лазаревларни сақлаб қолди, шунда улардан бири Аддербиджон хонликлари христианлари учун қуръа ташлашда қатнашади.
Княз Эристов Араксни кесиб ўтди, штаб бошлиғининг ёрдамчиси Муравёв дарҳол Лазаревга қўшинларнинг ҳаракатини кузатишни, уларнинг алоҳида қисмлари ўртасида алоқа ўрнатишни ва ишончли йўлбошчиларни топишни буюрди: Лазаревга бевосита имконият берилди кўп сонли Аддербидзҳан арманлари билан мулоқот қилиш, ҳарбий ишларнинг муҳимлигини тушунган шахс сифатида. Лазарев, сиз ҳукуматнинг ишончномаси бўйича Олий Бош қўмондонни танлашни тўлиқ оқладингиз. Душманни Чорлуга қувиб, Араксга қайтишда, Маранд Таврисга мардонавор ҳаракат қилиб, шу орқали Аббос Мирзонинг бу пойтахти дарвозасини очиб, полковник Лазарев чақириғидан руҳланган арманлар қанотларида учиб кетишди. русларга бўлган муҳаббат ғайрати энг муҳим хизматларни ҳеч қандай ҳисоб-китоб ёки тахминларга кўра эмас, балки барча инсоний ҳисоб-китоблардан кўра сокинроқ бўлган маънавий импулснинг жалб қилинишига кўра кўрсатди.
Аддербиджан вилояти пойтахтининг ўртасида шаҳарнинг бошқа қисмларидан узоқда жойлашган арман посёлкаси бор, гўё сизни бошқа дунёга олиб кетишган. Қадимги маъбадни камтарона уйлар ўраб олади. Узоқ вақт давомида қўнғироқ чалиниши ҳурматли насронийларни ушбу черковнинг муқаддас деворларига тантанали равишда чақирмади. Аммо форс ҳукмдорлари қўнғироқлар сукунати билан арманлар қалбида ватанга муҳаббат жим бўлишини бежиз орзу қилишди. Куч заифликни қулга айлантиради, лекин қалбларни мағлуб этмайди: бу ғалаба фақат севгига тегишли. Чўл посёлкаси аҳолиси узоқда ҳилпираб турган рус байроқларини кўриши биланоқ? улар русларнинг хуш келибсиз овозини зўрға эшитишди? хочнинг юриши
билан, илтижоли юраклар билан улар насроний биродарларини кутиб олишга шошилдилар. Уларнинг кўз ёшлари баланд овозда: << Яшасин Биринчи Николай! Яшасин рус жангчилари! >> Уларнинг юрак қўллари бизнинг қалбимизга барча самимий меҳмондўстликни таклиф қилди.
1827-йил 49-октабрда рус қўшинлари бошлиғи Таврис йетиб келди. Полковник Лазаревнинг тинимсиз фойдали фаолияти доирасини кенгайтиришни истаган хизматларининг исботи сифатида Қаҳрамон унинг Таурида коменданти унвонига кўтарилишини маъқуллади. Паскевичнинг ақл-идроки яна тожга кирди. Лазаревнинг Таврис коменданти эканлиги ҳақидаги миш-мишлар биланоқ, Аддербиджон вилоятининг барча хонликларидан арманлар тезда Таврисга шошилишди. Қариндошимизга! - дейишди улар Лазаревга. Бутун Россиянинг раҳмдил ва буюк суверен императори билан биз учун шафоат қилинг? Унинг машҳур раҳбари билан биз учун шафоат қил. Биз ўзимизни Николайнинг юқори ўнг қўли остида жойлаштирамиз. Биз Унинг Қудратли Қудрати остида яшашимиз ва ўлимимиздан хурсандмиз.
Арманларнинг бундай сўзсиз рад этиши деярли ақл бовар қилмас эди. Аммо Лазарев ўз қабиладошларининг руҳини билган ҳолда, уларнинг сўз билан айтган ҳамма нарсаси уларнинг қалбининг тубида узоқ вақтдан бери муҳрланганлигини таъкидлади. Бунинг натижасида ана шундай муҳим мақсадни муваффақиятли амалга ошириш учун дастлабки чора-тадбирлар амалга оширилди.
Тарих сабоқларини унутмаслигимиз керак. Тавба Тарих сабоқлари, дейди бир ёзувчи, денгиз бўйидаги маёқларга ўхшайди, улар бўронли тунни ёритади, шунда сузувчилар ҳалокатли хавф соатида нажот бандаргоҳини кўришлари мумкин. Искандар Зулқарнайн, деб ёзади Боссует, Форс шоҳига қарши қурол олганида, тартиб тартибсизликни йенгишини башорат қилиш осон эди. Бу тўғри: лекин отрядлар тарбиясиз, ватанга муҳаббатдан илҳомланиб, тажрибали полкларни мағлуб этгани ҳам ҳақиқат. Осиё деспотизмида ватанга муҳаббат орзудир. Форслар ҳам эътиқод учун кураша олмадилар: чунки рус найзалари Алийевнинг эътирофини ағдариш учун эмас, балки Россиянинг Осиё минтақаларига тўсатдан бостириб кириши учун қасос олиш учун чақнади.
Биз Аббос Мирзони айбламаймиз, аммо такаббур ўзига ишонч ҳар доим ва ҳамма жойда ўзи учун тубсизликларни йиртиб ташлаган, инсониятни ҳалокатга тортганидан афсусдамиз.
Ниҳоят, оғриқли кечинмалар Аббос Мирзони янги ёлланган полкларини муқаррар ўлимнинг сохта қурбонлари бўлишга маҳкум этганига ишонтирди. Аммо бу эрда ҳам, оқибатларидан кўрамиз, йўқотишларни алмаштириш ва армияни тўлдириш учун вақт орттиришга умид қилиб, у камдан-кам муваффақиятли бўлган қочиш сиёсатининг ҳийла-найрангларига мурожаат қилди. Ҳеч ким ўзини бошқалардан кўра айёрроқ эканлигига ишонтирган одам каби кўп хато қилмайди. Рус қўмондони рақибининг ҳийла-найрангига кириб кетган бўлиши мумкин? лекин тожли Николай ҳақиқатни қидираётганини, босқинчининг ноаниқ шон-шуҳратини эмас, балки русларнинг бахтини қидираётганини билиб, у музокарага рози бўлди. Форс тахти вориси генерал граф Паскевичга тинчлик шартномасини тузиш учун Дей-Карган шаҳрига йиғилиш буюрилди. Лазарев аллақачон парик остида кўчиб ўтган ва сиз иккинчи марта Таврисга тайинлангансиз. Асосий квартиранинг коменданти Деи- Каргане.
Ғайриоддий воқеалар қўшилиши туфайли унутилмас ҳолга келган бу жойда бир нечта арман уйлари бор эди. Марказда бўлиб, Салмас, Ирми, Мригин, Миан ва Хой арманларига қарши ҳаракат қилишга ёрдам берди.
Сиз, Дей-Карган, арманларнинг барча қалбларини, барча фикрларини, барча истакларини бирлаштирганга ўхшайсиз. Улар Аракснинг икки давлатнинг чегара дарёси сифатида белгиланганлигидан қўрқмадилар. Худди шу руҳнинг мустаҳкамлиги билан улар ҳаёт берувчи хоч соясида қолган Россия ҳудудларидаги насроний биродарларига эришиш учун ҳаракат қилишди. Форс шеридан кўзларини буриб, улар ўзлари учун рус бургутининг қўлланмаларини олишди.
ўғли Ҳасан Али-Мирзонинг даъволаридан ғазабланиб , Дей Каргана таклиф қилган тинчлик шартномасини маъқуллашдан иккиланиб қолди. Рус
қўмондони тинчликсевар Сувереннинг эзгу ниятларига кўра, музокараларни тўхтатишга иккиланди. Лекин ҳаммаси беҳуда эди. Ўғил сиёсати ва отанинг ўжарлигини тушунишга янги момақалдироқларни олиб келиш керак эди. Рус баннерлари сочилиб кетган. Паскевич Таврисга қайтиб келди. Рус қўшинлари Мианга кирди ва икки кундан кейин мустаҳкамланган Ардабил таслим бўлди.
Қўрқиб кетган Пакҳ шартномани имзолади. Форс олтинлари рус байроғи остида келди. Туркманчай граф Паскевич Аббос-Мирзонинг янги қурултойига тайинланди.
Россия арманлари ўртасидаги воситачи полковник Лазарев Қаҳрамонга ҳамроҳлик қилди.
Арманларнинг қувончли умидлари ушалди. Гарчи Форс 20 миллион рубл кумуш тўлаган бўлса-да, улар Аракснинг жанубий томонида улар томонидан босиб олинган хонликларни аста-секин тарк этишлари керак эди, аммо келишувнинг ўн бешинчи моддаси Аддербиджон вилоятининг барча аҳолиси ва амалдорларига бир йил муддат берди. кўчар мулкни экспорт қилиш учун ўз оилалари билан Форс минтақаларидан Россияга бепул ўтиш даври? кўчмас мулкка нисбатан беш йиллик муддат белгиланди. Форс арманларининг бўлажак тақдирига назар ташлар экан, Россия қаҳрамони Россия ўғилларига қўшилишга шароит тўсқинлик қиладиган арманлар, уларнинг сиёсий қарашлари ёки ҳаракатдаги ғайратли ёрдамини ҳисобга олмасдан, кечирим билан ҳимояланишини айтди. рус қўшинлари. Маълум бўлишича, шоҳнинг кечиримлилигидан унча-мунча арманлар фойдаланмаган.
Ҳарбий момақалдироқлар жим бўлди, аммо ғалаба қозонган Россиянинг хайрихоҳ қарашлари тўхтамади, тинчлик ўрнатилгач, ўзининг ақл-заковати ва зукко фаолиятини қайта-қайта тажрибалар орқали исботлаган Лазаревга яна Аддербиджон насронийларининг кўчирилишини назорат қилиш топширилди. Несторианлар номи билан танилган арманларнинг яна бир авлоди Перессленцов арманларидан кўра кўпроқ бўлиб, улар Россиянинг ғамхўрлигидан фойдаланадилар, деб ишонилган эди: аммо бу амалга
ошмади, айёр форсларнинг таклифи билан улар Чакия шартларини таклиф қилдилар. рад этилиши, айниқса, Россия ўзининг янги ўғилларида хизматкорлик эмас, балки самимий ғайратни кўришни хоҳлагани учун, арманларнинг фидойилиги ҳақида гапирганда, биз Россияга худбинлик қўлини чўзган ва юракларини берган несторианлар ҳақида сукут сақлаймиз. форсларга.
Лазаревга берилган кўрсатма ўн тўққиз моддадан иборат эди.
Бу эрда шуни таъкидлаймизки, энг яхши кўрсатмалар, бажарувчининг ақли ва руҳи рецепторнинг руҳи ва ақли билан бирлашганда ўз мақсадига эришади. Мен сизга буйруқ бераман, - деди Суворов княз Багратионга, унда айтилган: ўнгга бор! Кўряпсизми, душман ўз ўрнини, кўзларини ўзгартирди ва бир марта қайиқ айтади: чапга боринг. Ҳар ҳолда, ҳамма нарса одамларга боғлиқ. Паскевич полковник Лазаревни сайлаш орқали кимни қайерда ва қачон ишлатишни билишини исботлади.
Кўрсатмаларнинг асосий моҳияти кўчиришни мажбурлаш эмас эди? Чундай қилиб, сиз муҳожир овчиларга уларнинг катта имтиёзлари, савдо эркинлиги, эркин эр участкаси олиш, солиқлардан олти йил озод қилиш, земство божларидан уч йил озод қилиш, Россиянинг барча имтиёзларини тақдим этишингиз мумкин. ўзини ҳимоясига олган халқларга тўлиқ ишонч билан таъминлашга одатланган. Камбағаллар учун товон пуллари тузилди ва ёрдам кечиктирмасдан таклиф қилинди. Гарчи сиз кўчмас мулк сотган бўлсангиз ҳам, арманлар форсларнинг зулмидан азият чекди, лекин сиз кўчириш жасоратида иккиланмадингиз. Форслар томонидан зўравонликка дучор бўлмаслик , уларни очиқ чойшаблар билан ҳимоя қилиш, форслар томонидан талаб қилинадиган вазифалардан ўтиш даврида уларни ҳимоя қилиш учун Тереселияликларни имкон қадар тезроқ кетишга ишонтириш топширилди. Ниҳоят, арманлар ўзларининг мулклари билан боғлиқ битимлар учун адвокатларни собиқ ватанларида қолдиришлари мумкин эди.
Ушбу фуқаролик сиёсий кўрсатмалари билан барча кўчманчилар учун фуқаролик ҳарбий хавфсизлиги қалқони остида Россия ҳудудларига кириш учун ҳарбий буйруқлар қабул қилинди.
Лазаревнинг руҳи янги ғайрат билан алангаланди. Бахтли тақдир унга ўз қабиладошларининг кўчманчиларини тинчлик байроғи остида чақириш имкониятини берди.
1828 йил 9 мартда охирги рус қўшинлари Таврисни тарк этишди. Аббос мирзо ғолибларнинг саховатлилиги туфайли ўз пойтахтига қайтиб келди. Туркманчойга туташган турли қишлоқлардан арманлар Қорабоғга кўчиб келган.
Форс ҳукумати фақат бир ҳовуч хришянлар ўз мулкларидан қувиб чиқарилишини орзу қилган. Несторианлар бу тахминларни тасдиқладилар? аммо арманларнинг деярли тўлиқ кўчирилиши уни даҳшатга солди. Бу чиқиш унинг учун момақалдироқ эди.
Арманларни жойлаштириш учун Таврисани тарк этиб, подполковник княз Аргутинский Долгорукий, Лазарев бир неча амалдорлар ҳамроҳлигида Марагага йўл олди ва у эрда узоқ вақтдан бери ўз қабиладошларини сабрсизлик билан кутган арманлар уни ҳаяжон билан кутиб олдилар. : 3дравсшвуй имондошларини, ўз қариндошларини қутқарувчиси! Ўшанда Лазаревнинг юраги нимани ҳис қилганини айтишнинг ҳожати йўқ? Чунингдек, арманларнинг чиқишини яҳудийларнинг Бобил асирлигидан озод қилиниши ёки бошқа бирор нарса билан солиштиришнинг ҳожати йўқ. Арманларнинг Форсдан Россияга кўчирилиши дунё йилномаларида шу пайтгача ягона воқеадир. Бу одамларнинг бир шахсиятининг кўчиши эмас, балки қалблар қалбининг кўчиши эди.
Йилнинг март ойида Лазаревга расмийлар форс Мирза Масуд Селино, адвокат инглиз Уиллок (*) қўшилди. Форс арманларни кўчириш тартибини назорат қилиш ниқоби остида уларни ўз қўли остида ушлаб туришга интилгани ажабланарли эмас? Бундан ташқари, инглиз ҳам Форс манфаати учун сиёсат юритган бўлса, ажабланарли эмас.
(*) Россияда шаҳзода Хозрев-Мирзо билан бирга бўлган юзлар.
Чу ўринда эслайликки, Англия, яъни инглиз Ост-Индия компанияси Россиянинг Осиёда тарқалишидан беҳуда қўрқади. Россияга на Бенгал, на Мадрас, на Болибай вилоятлари керак эмас. Унга инглиз савдо жамиятига бўйсунадиган йигирма уч миллион аҳоли керак эмас: унга ўзининг ички тузилиши, ўзининг ахлоқий тарбияси керак. Ёр юзида мисли кўрилмаган савдо жамияти, яъни Чарқий Ҳиндистон жамияти, энг аввало, уйда ўзи учун қўрқиши керак. Мен биламанки, инглиз зодагонлари моҳир қўли билан Чарқий Ҳиндистонни Буюк Британия қирғоқларига боғламоқда. Аммо вақт руҳий ришталардан ташқари барча занжирларни, барча кишанларни эритади. Чимолий Америка минтақаси ўтган асрда бунинг ёрқин мисолини кўрсатди. 1758 йилда нашр этилган китобда Англияда савдо бўйича баҳс-мунозаралар ҳақида шундай дейилган: Нега бизнинг тахминларимизни бўш сўзларга асослаймиз: эҳтимол, нега бундай довдираш акс-садоси бошқаларни безовта қилади? Бизнинг замонамизда бундай ўзбошимчалик билан тахминларга камроқ тоқат қилиш керак. Чу сабабли, инсониятнинг ақлли дўсти Cаннинг аниқ деди: "Сиз Англия муваффақиятининг сири Англия фаровонлигининг барча соҳаларини яхшилашда ётади. Аммо Чарқий Ҳиндистон Англия эмас. Вой! - деди Вениалин Франклин, гўёки фойда учун қуруқликдан денгизларни қонга айлантирадиган савдонинг ҳолига вой ! Инсониятнинг умумий таълимининг бир қисми бўлган савдо-сотиқ нафақат моддий ортиқча нарсаларни, балки ақлнинг маънавий меваларини ҳам алмашади. Унинг энг эзгу мақсади инсоният оиласини бирлаштириш ва бўлмасликдир.
Биз бу йерда Ҳиндистон инглиз компаниясидан форс адвокатининг амалдорининг турли таклифларини такрорламаймиз. Улар Несториан арманларини Россия улар учун сургун мамлакати бўлишига ишонтирдилар.
Несторийлар томонидан эътироф этилган бидъат каби, улар икки томонлама ҳаракат қилдилар. Улар Аддербиджон вилояти Россия учун абадий мустаҳкам ўрнашиб қолади, деб ўйлашганда, улар Россия раҳбарининг оёғи остига ўтиришди? аммо Россияга очиқ-ойдин садоқатли хайр-еҳсонлар вақти келганида, улар руслардан фақат айёрлик билан қайтишни хоҳлашларини
исботлаб, шундай талаблар ва тажовузларни қўйишди. - Уларнинг ҳийла- найрангига кириб, Лазарев уларга қатъий равишда ҳамма нарсани рад этди.
Инсон қалбининг ҳар бир ҳаракатига қандай ҳужум қилишни биладиган айёр миш-мишлар баъзи бир яхши ниятли арманларнинг қалбига ўз нишини қўйди. Аммо шуни айтиш керакки, ёвузлик босими жуда кучли ва топқир эди. Туркманчай шартномасининг 15-моддаси асосида Аддербижондан кўчирилган насронийлар беш йил муддатга кўчмас мулк сотишлари мумкин бўлса-да, аммо Форс ҳукумати бундай мулкни сотиб олишни яширинча тақиқлаган бўлса-да, Мараға арманларининг бир қисми аллақачон шартнома тузган эди. тегишли шартлар, аммо савдогарлар рад этишди. Агар форслар руслар борлигида ҳам шундай йўл тутган бўлсалар, улар кетгандан кейин арманларни нимага бўйсундиришади? Ўз ватанларида уйсиз йетим қолганига қайғу билан қараган арманлар руслардан маккор зўравонлик билан ўғирланган мол-мулкнинг камида учдан бир қисмини беришларини астойдил сўрашди . Форслар пул уларнинг қўлларига ўтишидан хурсанд бўлишди. Лазарев уларни рад этди ва у фақат муҳтож камбағалларга ёрдам беришга мажбур эканлигини айтди.
Осон ғалаба ярим жангга шон-шараф келтирмайди, деб узоқ вақтдан бери айтилган. Осон ғалабалар ахлоқий соҳада улуғвор эмаслигини қўшиш мумкин. Арманлар яна ҳам кучли ҳасад билан алангаланиб, бир овоздан шундай дедилар: Биз Қудратли Худога шукрлар айтамиз: У бизга Россия учун тўлиқ ғайратимизни кўрсатиш учун имконият юбормоқда. Биз, албатта, мулкимизни Россия подшосига қурбон қиламиз. У бизнинг авлодларимизни унутмайди. Худо биз билан, Унинг кучи. Улар дедилар ва полковник Лазаревга ўгирилиб, Раҳбарни, бизнинг Устозимиз, арман халқининг Йўлбошчисини қўшдилар! бизни Россиядан ташқарига кўчир!
Чуни таъкидлаш керакки, арманлар бу сўзсиз хайр-еҳсонларга шошилишди, гарчи сиз Форснинг оилавий фаровонлигидан баҳраманд бўлсангиз ва ўз оилангизни йўқотиш кучини билсангиз ҳам, несторияликлар эса поклик юки билан қандайдир ғайриоддий бемаъниликка чўкиб кетишди.
Арманлар худди шу шошқалоқлик билан, худди қувончли зиёфат учун кўчириш сафарига ёзилдилар. Вайронагарчилик Аддербиджон вилоятига таҳдид солди. Форслар ва инглизлар яна интригалар билан қуролланишди, аммо беҳуда. Бевалар заиф, ногирон эди, ҳеч ким ортда қолишни хоҳламади, барча шира акаларига эргашди. уларнинг кундалик нонлари ҳам йўқ эди. Ушбу томошадан қалбининг тубига тушган Лазарев кўчманчиларга қарз эвазига қўшимча ёрдам беришга қарор қилди. Россия Монагининг қалбини билган ҳолда, у бу ишда масъулиятдан қўрқмади. Чу билан бирга, у рус қўмондонига ҳамма нарса ҳақида хабар беришга, ўша давр шароитига кўра ундан буйруқ олишга шошилди.
Марага далаларида ҳамон қор ётарди. Кўчманчиларнинг чорва молларининг яйлови йўқ эди. Кўчиришни тўхтатиб, Лазарев Мараға арманларининг отрядларини коллегиал баҳоловчи Гамазов ва штаб капитани Войниковга (*) ишониб топширди ва 7 март куни ўзи Марағани тарк этди ва унга бевосита боғлиқ бўлган шароитларда муваффақиятли ёрдам берди.
Генерал Паскевич энди Таврисада эмас эди. 9 март куни аъзолар уни тарк этишди
(*) Бу муносиб офицер рус қўшинлари кетиб, Куртинлар орасида яшовчи арманларни қувиб чиқаргандан сўнг, ўз ҳаётини бир неча бор аниқ хавф остига қўйди. Аммо у қатъиятли эди ва ғайратли муваффақият билан ўз жасоратини бажарди.
вақтинча Аддербижан кенгаши. Аббос Мирзо яна ўз қудрати чегарасига кирди.
Таврисдан тезда ўтиб, Лазарев Софянах шаҳридаги рус қўмондони ҳузурига келди. Сиз завқ билан тингладингиз. Қаҳрамон, тинимсиз амалдорнинг барча ҳаракатлари ҳақида, унинг барча буйруқларини тасдиқлади, ногирон этимларга фавқулодда миқдорда пул нафақалари беришга рухсат берди, унга
бир нечта оғзаки кўрсатмалар берди ва қўшимча қилди: Давом эт ва тугат.
10 март куни Лазарев керакли буюртмаларни бажариш учун Таврисга қайтиб келди.
Лазарев Таврис ва Аббос-Мирза билан хайрлашганда, бу ақлли шаҳзода шарқона нотиқликнинг барча ранглари билан қуролланиб, рус полковникини ўзига бириктирилган арманлар онгига таъсирини ёмонлик учун ишлатмаслигига ишонтирди. У ҳатто кўчириш улар учун ҳалокатли оқибатларга олиб келишини тасаввур қилди. Аммо ажойиб безак Россия ўғлининг самимий ғайратини энгиб ўтолмади.
Айни пайтда ҳашаматли Чарқ баҳори табиатни жонлантирди. Лазарев Салмас хонлигига борди. Табиатнинг тикланиши билан бирга бир вақтлар мустақил, қадимий ва кучли халқнинг мавжудлиги қайта тикланди. Изумидан, Мараг ва Таурис хонликларидан кўчманчилар қўшинлари Араксга кўчиб ўтдилар. Катта карвонлар Аддербиджон тоғлари ёнбағирлари бўйлаб чўзилган. Озодликнинг завқи ва улуғвор олижаноблиги баҳор қуёши нурлари сингари арманларнинг юзларида порлаб турарди. Уларнинг кўпчилиги форсларнинг душман ҳужумларини қайтариш учун қурол-яроғларни йиғишди. Нозик оналар кичкинтойларига Николайнинг муқаддас исмини талаффуз қилишни ўргатишди! Йодингизда бўлсин, дедилар, буюк қутқарувчингизни эсланг? унинг хайрихоҳ ваколатли амалдорларини эсланг! Мусулмонлар, кучсиз ғазабда кўчманчиларни лаънатлар ёғдирдингиз, баъзан эса тошлар ёғдирдингиз. Арманларнинг қалбларини закитилм солиҳ ғазаб. Аммо рус амалдорлари оқилона насиҳатлар билан мусулмонларнинг ўжарлигини, кўчманчиларнинг қасосини, қон тўкишларини бўйсундирдилар. Бундай ҳолда, таҳдидлар кўчманчиларнинг йўлини тўсиб қўйишига ишониб, маккор форс раҳбарларига алдандингиз. Аксинча, улар золимлар инидан чиқишни тезлаштирдилар. Чу билан бирга, узоқдаги Казбин хонлигидан шошилиб келаётган оилалар Марага кўчманчилари отрядларига қўшилишди. Ўз уйларининг тубига юборилган бир қабиладошининг сўзларидан илҳомланиб, улар ўз ихтиёрлари билан чиқиб кетишди ва ҳатто рус қўшинлари
ниқоби остида ҳам йўлда давом этишди. Кетдик, дедилар улар, келинг, Россия императорининг энг сокин кучи остида яшайлик! Биз унинг фуқаролари сифатида яшаймиз ва ўламиз! Бу ғайриоддий мисол, Аббос Мирзонинг алоҳида илтифотидан баҳраманд бўлсалар-да, соғлом, мафтункор жойларда тўкин-сочинликда яшасалар-да, Россиядан кетаётган юртдошлари билан бирлашиш учун ҳамма нарсани қурбон қилишдан тортинмадилар. Курдлар мамлакатидан келган биринчи кўчманчилар аллақачон бу эрда эди.
Курд арманларининг турар жойлари тик баланд тоғлар орасида жойлашган бўлиб, Муҳаммад қишлоқлари билан ўралган, йиртқичлик ва ақидапарастлик билан алангаланган, форслардан деярли мустақил эди. Чуқурликлар устидан айланиб юрган тор йўллар арманиларнинг тарқоқ, ёмон тозаланган кулбаларига олиб борарди. Бу бахциз қурбонлар учун ҳайдаш хавфли эди! Чуқурликдан қоя тепасидан келган Муҳаммад уларга бемалол зарба бера оларди, у кучини масхара қилган қонунлар таъқибидан яширинган. Аммо рус зобитлари қонхўр курдлардан қўрқмадилар. Агар Козак билан икки- иккита эскортингиз бўлганида эди, улар ўлим жағидан қутулолмасди, лекин улар ўлим хавфини қўрқмас қўрқув ва ажойиб эҳтиёткорлик билан олдирдилар. Кўпгина арманлар Россия императори ҳокимиятига киришга шошилишганларида аллақачон йиқилиб кетишган.
Форс Курдистони Мараға, Салма ва Урмийскил хонликлари билан чегарадош. Чунинг учун арманларни қароқчилар ҳужуми бўйинтуруғидан озод қилиш учун Дилман ва Урмиядан фунт-стерлинг офицерлар юборилди.
Бу эрда яна бир бор такрорлаш керакки, Россияга бўлган фидокорона ғайратингиз, насроний биродарингизнинг обод эрини барпо этиш кўчманчиларни кўп асрлик муассасаларнинг кулларини қолдиришга ундади, чунки камбағал оилалар сотиб олиш учун атиги беш рубл кумуш олишди. чорва ҳосили учун нон, лекин севги ҳисобламайди, савдолашмайди: у ҳамма нарсани қурбон қилади, чунки сиз ўзингиз учун энг яхши қувончни топасиз.
Кўчманчиларнинг раҳбари, тинимсиз ғайратли полковник Лазарев Далеман истеҳкомига келди. У эрда у Ирлмиядан деярли тенг масофада жойлашган эди, у эрда генерал-маёр Панкратийев отряд билан Форсга охирги пул тўлангунга қадар, кўчириш тугалланиши керак бўлган Хоядан туриб турарди.
Генерал Панкратийев билан бевосита мулоқотга кирганингизда, Лазарев уни ҳар қандай жамоат манфаатига ҳисса қўшишга тайёр ватаннинг намунали ўғли сифатида кутиб олди. Лазаревнинг илтимосига кўра, у ўзига боғлиқ бўлган ҳамма нарсани қилди, кўплаб қишлоқларда яшовчи Салмас хонлиги арманлари Лазаревни интиқлик билан кутишди. Уни тушуниб бўлмас завқ билан кутиб олиб, улар куч-қудрат худосига шукрона қўшиғини куйладилар ва кўчиб келаётган оилалар рўйхатида ўз номларини куйладилар. Кўринишидан, "Йозувлар" ёзувчиси, пойдеворидан ҳайратда қолган бутун арман посёлкаси ўз ватанидан кўчиб кетади.
Форс раҳбарлари ва уларнинг тарафдорлари ҳам ухламадилар. Қаерга шошяпсизлар, дейишди кўчманчиларга, сизларга қўшин игналари учун солиқ юкланади? Йошларни олиб кетасан, кексаларни ўзингга йиғасан. Аксинча, Форс сизнинг фаровонлигингизни оширади ва солиқларингизни энгиллаштиради. Баъзи ақлдан озганлар тўғри нарсани нотўғри фаразга алмаштирадилар. Арманлар бу туҳматларга жавоб бериш ўрнига ҳаракатда давом этдилар. Кейин ғаразли ният кўчиришга сўнгги зарбани беришга қарор қилди: арманларни кўчиришга мажбур бўлаётгани ҳақида баланд овозда миш-миш тарқалди. Миш-миш тез тарқалиб, Аббос Мирзога йетиб борди, бу хабар унга қандай таъсир қилди, қисқача хулоса қилишдан тортинмаймиз. Уяцизлик ҳатто шу қадар тарқалдики, улар Лазаревни зўравонлик чораларини тўхтатишга ишонтира бошладилар.
Лазарев, эй виждонли, фойдали ишдан бир қадам оғишмай, ўз навбатида форс инглиз амалдорларига: Арманлардан ўзинг сўра. Уларни сўроқ қилишди ва бир овоздан жавоб беришди: мен ўз ихтиёрим билан бордим!
Салмаскаго хонлиги аҳолисининг онгини кўриб, Лазарев ўз ҳаракатларини кучайтирди. Офицерлар йўқлиги сабабли, мен ғайратли арман архийепископи Ханўхдан Салмаскаго хонлигидаги кўчманчиларни рўйхатга олишни буюрдим? кейин у йердан 22 мартда жўнаб, 23 мартда Урмияга йетиб келди.
Кенг шўр кўл бўйида жойлашган Урмия шаҳри ўз ҳудудида жуда кўп аҳолига эга. Маҳаллий куртинлар энг яхши форс армияси сифатида ҳурматга сазовор, аммо улар энг чуқур жаҳолатга ботган, уларнинг ахлоқи шафқациз ва йенгилмас. Уларнинг арман қўшниларига бу ваҳший жангчиларнинг ваҳший қасослари таҳдид қилди. Аммо шунга қарамай, Лазаревнинг биринчи мурожаатида улар кўчиб ўтиш истагини тантанали равишда билдирдилар. Яшаш жойларида кўчманчиларнинг исмларини ёзишга вақт йўқ эди? черковларда арманларни кофирлар бўйинтуруғидан озод қилиш учун Худога чақирган қувончли овоз эшитилди.
Ушбу қулай шароит туфайли, Урмияда бўлиш муддатини узайтириб, Лазарев княз Аргутинский Долгоруковга ишини тугатишни буюрди, сиз Салмаск хонлиги арманларини кўчиришни бошқариш учун Таврисга борасиз.
Тез ва муваффақиятли давом этган кўчишлар ниҳоят форслар томонидан қўзғатилди. Ҳукумат зўравонликка. Биз форс инглиз амалдорлари кўчманчиларни қўрқитган таклифларни такрорламаймиз, фақат айтайлик, Лазарев форсларнинг зўравонлик босқинини эҳтиёткорлик қалқони билан қайтарди. Сизнинг зўравонлик учун ҳақоратингиз очиқ-ойдин ғазабланган туҳмат эди. Одамларни порахўрлик ёки қўрқув қулликка жалб қилади. Македониялик Филипп шундай деди: "Олтин билан ўргатилган от қаерга борса, менда бўлган ҳамма нарса ўша эрда бўлади". Лазарев билан ҳеч қандай бузуқ олтин ёки даҳшатли қурол йўқ эди. Чундай қилиб, арманларнинг юраклари Россияга берилди, улар сотилмади ёки мажбур қилинмади.
Урмияда иш билан қолиб, у йердан Лазарев Урмия, Салмаскаго ва Хойскаго хонликларини кўчиришга буйруқ беради. Коллегиал баҳоловчи Галиазов Марағадаги ишини керакли муваффақият билан якунлаб, Урмиёга
йетиб келди ва у йерда Лазарев унга Урмия арманлари ва Галазовларни кўчиришни ишониб топширди ва худди шундай тайёрлик ва тезкорлик кўрсатди. Иккинчи лейтенант Искрицкий дастлаб Хой хонлигига юборилган, у эрдан арманлар Россия чегараларини кесиб ўтган. Бу муносиб амалдор, кўпинча энг оғир шароитларда ўзини топиб, ҳар доим ғайратли ғайрат ва алоҳида узоқни кўра билиш билан уларни йенгиб чиқди, бу эса кўчириш бошлиғининг танловини тўлиқ оқлади .
Бу орада, Куртинлар арманларнинг кўчирилишига ғазабланган кўз билан қарашди. Қишлоқларининг баъзилари тоғли ҳудудларга гавжум эди, шунинг учун қароқчилар қўли билан у эрга юборилган рус амалдорларини қотиллик ва ўлим билан қўрқитдилар. Руслар ҳамма нарсадан устун келди? Куртинцев аҳоли пунктлари билан ўралган қишлоқлардан ҳайратланарли даражада арман оилалари муваффақиятли қувиб чиқарилди. Ғазаб билан Куртинлар ҳатто кун давомида арманларнинг кичик отрядларига ҳужум қилишга журъат этишди? улар ушлаб турилди ва орқага ҳайдалди. Лазарев генерал Панкратийевдан ёрдам сўради. Мусулмонларнинг ғазаби бироз тўхтади, лекин қалбларида ғазаб олови ўчмади.
бошида Тумановнинг биринчи Курури (*) сизни Таврисда қабул қилишди. Ўзаро шартларга кўра, рус қўшинлари ўша ойнинг 20-да Урмия шаҳридан йўлга чиқишлари керак эди. Лазарев, олинган маълумотларга кўра, рус қуроллари узоқлигидан хурсанд бўлган форслар ўз даъволарини кучайтирдилар. Чоҳ зодагонларидан бири Магмед Тогирхон Аббос Мирзонинг қуйидаги мактубини Лазаревга топширди.
Форс тахти вориси Аббос Мирзо ҳазратларининг мактуби (**).
Олий, олий олижаноб, насроний зодагонлари орасида эҳтиёткор, сайланган полковник Лазаревга. Маълум бўлсинки, Хой Урмияни тозалаш учун пойтахт Теҳрон шаҳридан пул келиб тушган ва биз тузилган шартларга мувофиқ демоқчимиз.
(*) Россия тангаси учун Курур саккиз миллион рублни ташкил қилади.
(**) Нашриёт бўғини ўзгартирмасдан ҳарфларнинг таржимасини таклиф қилади.
пиёда аскардан Г. генерал (Паскевич) билан, чарчаган вилоятлар, Худонинг инояти билан, тарк қилинади. “Албатта, олий ҳазратлари билади, сиз арманларни муҳокама қилганингиздан сўнг қабул қилган қарорингиз шундан иборатки, ким ўз жойида қолишни истаса, мажбуран кўчирилмайди, ким кетмоқчи бўлса, унга тўсқинлик қилмайди. Энди бу вилоятларни тозалаш ҳақида буйруқ берилганлиги сабабли, мен содиқ, ишончли кишининг ушбу мавзуни амалга оширишни назорат қилиш учун бир пуд юборишни зарур деб биламан, w. у фармонни бажариш учун у йерда бўлиш учун юқори мартабали яқин амалдор Магмед Тагирхонни танлади? шунинг учун, Олий жаноблари, арманларни ҳижрат қилишга ҳеч ким мажбурламасин ва васвасага тушмасин, чунки ким боришни хоҳласа, бориши мумкин, ким хоҳламаса, қолишга ҳақли. (1243 йил Чавали ойи). (Муҳаммед ҳисобига кўра, ш. э. 1828
йилнинг).
Чаҳзоданинг мактубидан кўриниб турибдики, қўрқув русларнинг хаёлий зўравонлигидан илҳомланган. Унинг юборган амалдори беҳуда шикоятлар билан Лазаревни зўравонликда айбламоқчи бўлди? беҳуда 200 оиладан иборат отряддан кўчиб кетишга мажбур бўлаётганини ўз қулоғим билан эшитганини таъкидлади. Туҳматни фош қилиш учун Лазарев зудлик билан Урмия хонлигининг халқ ҳукмдори Асқархоннинг олдига бориб, ўз ўғлини бу ишни батафсил текширишга юборишни илтимос қилади. Урмийсклик Асқархоннинг ўғли полковник Лазарев Хой қалъасига борадиган йўлда ва ундан оғоч (*) масофасида кўчманчиларнинг эслатиб ўтилган отрядига йетиб олди. Барча арманлар ўз ихтиёри билан кўчиб кетаётганликларини бир овоздан тасдиқладилар, бу таъсирли гап билан Асқархоннинг ўғлини ҳайратда қолдирдилар?
(*) Агач географик мил ёки йетти рус верстини ҳам англатади.
тўғридан-тўғри ҳаводан. Биз, деб ҳайқирди улар, биз рус ўтини, форс нонини йеймиз! Арманларнинг бу ўзини ўзи инкор этишда Лазарев ёзма гувоҳнома олди.
13 апрелда Лазарев Хой қалъасига йетиб келди. Барча керакли маълумотларни олдиндан тайёрлаб қўйган маёр княз Чаликов, иккинчи лейтенант Искрицкийга кўчиришни топшириб, дарҳол ҳамма нарсани тартибга солиб, Хой қалъасини тарк этди ва 18 апрел куни Дилман истеҳкомига келди ва сўзларни тасдиқлади. юборилган форс амалдорининг самимийлиги, биринчи хатига жавоб берди.
Полковник Лазаревнинг Форс тахти вориси Аббос Мирзо ҳазратларининг биринчи мактубига жавоби.
Олий ҳазратлари!
Мағмед Тагирхондан насронийларни кўчириш учун Урмия хонлиги учун пул тўланганлиги ҳақидаги хабарномани олиш бахтига муяссар бўлдим. Туркманчой шартномасининг 15-моддасига асосан Эриван граф Паскевич Жаноби Олийлари менга ишониб топширган хатти-ҳаракатларимнинг адолатлилигини Олий Чахсингизга тушунтиришга шошиламан.
борадаги шахсий таъсиримни йўқотиш учун мен ишончли штаб- квартира ходимларига ихтиёрий равишда Россиядан ташқарига кўчиб ўтмоқчи бўлганларнинг сўровларини қабул қилишни буюрдим ва барча тушунмовчиликларни бартараф этишни истаб, Урмиялик Беглар Бек Форс амалдорларидан уларнинг ҳаракатларини назорат қилишни сўрадим. Менинг зобитларим, у менинг талабим билан қилган. Сиз буни қилишингиз керак эди. У мунтазам равишда Г. Капитан Уиллокнинг инглиз хизматидан ушбу хатти-
ҳаракатларнинг гувоҳи бўлишини сўради, лекин у кўчириш учун деярли универсал истакни кўриб, унинг мавжудлигини ҳаддан ташқари деб топди, деб жавоб берди.
Бу орада Россия ҳукумати тўғрисида тарқалиб, Олий ҳазратлари ҳузуридаги комиссаримизга билдирилган ҳақоратли миш-мишлар мени ёлғонни фош қилиб, кўчириш масаласида икки буюк давлатнинг келишувини ҳаммага эълон қилишга мажбур қилди. ҳар доим камбағалларга ёрдам қўлини узатадиган қудратли Суверен. – Бинобарин, ўз хоҳиш-истакларини рўёбга чиқаришга имкони бўлмаганларга ёрдам бериш учун менга ишониб топширилган ғазна мулки инсонпарварлик чораси, лекин ҳеч қандай ҳолатда қонуний эмас. — Келажакда ҳам бўлиши мумкин бўлган ноҳақ танқидларга йўл қўймаслик учун мен олий ҳазратлари амалдори Г. Семино ва Мирза-Масут котиби Мирза-Мустафо, Дилманни мустаҳкамлаганлар ҳузурида уни омма олдида такрорлашни буюрдим. кўчиб ўтишни хоҳловчилар тақиқланмаган, аммо тинчлик шартномаси шартларига зид бўлган ҳар қандай мажбурлаш учун сиз қаттиқ жазоланасиз. Сиз Салмасе Урмия энг гўзал юртни, мўл-кўл юртни кўрганингизни, лекин олий ҳазратларининг ишончномасидан ёмонлик учун фойдаланган мулкдорларнинг ноҳақлигидан ҳайратдан ўзгача бўлмаганингизни айтишни ўз бурчим деб биламан. Ҳар доим саховатли олий ҳазратларининг ҳис- туйғуларига зид бўлган ғайриинсоний хатти-ҳаракатлари учун ҳозирги жазодан қўрқиб, сизни кўчириш учун умуман мавжуд бўлмаган мажбурлашни ўйлаб топишади, бунга мисол : Мағмед Тагир Хон. , Урмия шаҳрига келганимдан сўнг, Жамолова, Кариз, Гулинаг, Сwашлу ва Лулустоа қишлоқларидан келган кўчманчиларнинг партиялари билан учрашган, баъзилари эса уларни кўчиришга мажбур бўлганликлари ҳақида кўз ёшлари билан шикоят қилганлар. уларни тўхтатишни буюрди ва менинг буйруғимга зид ҳаракатларни шахсан ўзим бажармоқчи бўлиб, шикоят қилганларни қайтариш учун мен билан бирга мансабдор шахсларни юборишни сўради. Қайд этилган қишлоқлар тегишли бўлган Аскерхон Хой қалъасига йетиб бормасдан олдин менинг ҳузуримда бўлган ўғилларидан бирининг
амалдорларини мен билан бирга юбориб, ҳар бир қишлоқ аҳолисидан алоҳида- алоҳида сўраб, бир овоздан жавоб олдилар: “Улар бу йерга кетаяптилар”, деб жавоб берди. ўз ихтиёри, ҳеч қандай мажбурлашсиз, агар улар нон ўрнига овқат истеъмол қилишлари керак бўлса, улардан ҳеч бири қайтиб келмайди. Мағмат Тагирхон уларга катта имтиёзлар ваъда қилиб, қайтишга кўндирганида, Қизилжа, Ахтяхон, Бахшикенд, Агисмоил қишлоқлари аҳолиси котиб Мирзо Массутага тенг жавоб қайтардилар. Жаноб Семино менга Савра, Хосров, Автаван Паджук қишлоқларида бўлганлигини, аҳолиси кўчиришни қатъий ният қилганлигини айтди.
Юқорида айтилганларнинг барчасидан келиб чиқиб, кўчиришнинг асосий сабабини аниқ кўришга интилинг, олий ҳазратлари ўзингизнинг характерли адолатингиз билан сизнинг инсоний қалбингизни тешаётган ҳаракатларни, шунингдек, Мағмед Тогир Хон ва мутафаккирларнинг ноҳақ гувоҳликларини эътиборсиз қолдирмайди? у каби.
Бошқа масалаларда, Жаноби Олийлари, сиз комендант лавозимини эгаллаган Табриз шаҳри ва Де-Карган шаҳарчасида аҳоли меҳрини қозонганингиздан ва мен учун хушомадли мукофот – давлатингизнинг шарафига сазовор бўлганингиздан хабардор. Олий ҳазрат. Энди иттифоқчи ҳукмдорларнинг иродасини пок виждон билан бажариб, сиз машҳур маърифатпарвар Форс тахти вориси адолатига умид қилиш ҳуқуқига эгасиз , бу билан сиз Чоҳ ҳазратларининг алоҳида эътиборига сазовор бўласиз .
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, мен Худога ибодат қиламанки, У Олий Ҳазратингизнинг кунларини сақлаб қолади.
1828 йил 24 апрел.
Г. Урумия.
Қувончли муҳожирлар Форсдан бирин-кетин янги ватанларига, Россияга оқиб келишди. Дилман қалъасида бир неча кун давомида жойлашган, беш қисмга бўлинган, 2000 дан ортиқ оилани ўз ичига олган арман лагерини тасаввур қилиш ҳайратланарли манзара. Улар ўрнидан туриб, хитоб қилдилар:
Яшасин император Николай Биринчи! Отамиз омон бўлсин! Аракс қирғоқларига кўчиб ўтди.
Аббос Мирзо тўлиқ қониқарли жавоб олган бўлса-да, ўз ҳудудлари ҳар куни вайрон бўлаётганини кўриб, Мағмад Тогирхоннинг туҳматига ишонгандек бўлди.
Натижада, шаҳзода Салма арманларини кўчиришда ҳозир бўлиш учун Теҳрон саройининг энг ўқимишли ва сокин зодагонларидан бири бўлган Мирзо Масудни юборди. Худди шу мақсадда у ўзи билан бирга бўлган чет эллик Семинони узоқ вақтдан бери шаҳзода хизматига бағишлаган Аджушан лавозимига тайинлади. Мирзо Масъуд Лазаревга Аббос Мирзонинг қуйидаги муносабатини йетказди:
Форс тахти вориси полковник Лазарвга иккинчи хат.
Жуда хотиржам ва жуда ҳурматли, ўртасида эҳтиёткор Христиан зодагонлари, сайланган полковник Лазарев, сизга бўлган раҳм-шафқатимизни биласизлар. - Жаноби Олийларидан мактубни олгач , биз унинг мазмунини билиб олдик ва Г. Генерал Паскевичнинг сизга топшириғига биноан арманларни кўчириш масаласида сиз бизга ўз ҳаракатингизни оқлайдиган жавоб бердингиз, гарчи шундай бўлса-да. Тўғри, биз биламизки, Ҳукуматнинг буйруғи билан бу топшириқ сизга ишониб топширилган, аммо ҳар икки давлат ўртасидаги шартнома шартлари, икки сувереннинг дўстона муносабатлари, ким хоҳласа, бошқа мулкларга ўтишни талаб қилади. Россия қўшини чиқиб, Пойтахтга кирганимиздан сўнг, Табриз шаҳридаги баъзи арманларга ўхшаб, тўсиқ бўлмайди, орзу-истакларини эълон қилиб, тўсиқсиз йўлга чиқди? демак, бизда, аксинча, сизнинг қўшинингиз қайерда бўлса, арманларни кўчириб олиб, уларни ихтиёрий истак номи билан олдингиз? лекин виждон билан мулоҳаза юритиш мумкинми: қандай қилиб бир неча минг оила самимий ва ихтиёрий истак билан минг йиллик ватанини, мулкини, боғ-роғини, уй-жойини ташлаб, жойсиз қолиши мумкин. ҳамма нарсасиз! Сизнинг сўзларингиз бўйича, арманлар кўчиб ўтишни хоҳлашади, лекин истак икки хил: 1-чи, буни аҳолининг ўзлари ифодалаши учун, 2-чи, мажбурлаш қўрқувидан келиб чиқади, гроусе, мен
кўриб турганимдек, бу истакларнинг биринчиси расмда тасвирланган. бахтли рисола? Сиз, Жаноби Олийлари, иккинчи хоҳишингизга таянмоқчисиз, чунки сиз арманларга Табриздан йўлга чиққан чипталарни ўзингиз топширгансиз. Бунинг асосий сабаби - руҳонийнинг кўчирилиши ва бу ҳудуддан барча руҳонийларнинг кўчирилиши биринчи Этчмиадзиндан содир бўлган, акс ҳолда сиз уларни имон қадр-қимматидан маҳрум қилишга ваъда берган эдингиз, ҳатто ўша Сетда ҳам уларни жавобгарликка тортгансиз. — Ҳозир олий ҳазратлари Салмасда бўлгани учун, қўшинлар ўша йерда, кўчиб келаётган арманлар бўлмаган ҳар бир қишлоқдан, казаклар орқали ким кўчиб кеца, сиз ҳам пул йиғаяпсиз? Агар бундан кейин заррача виждон бўлса, бундан аниқроқ қандай мажбурлаш бўлиши мумкин? Арманлар кўчиб ўтмайдиган қишлоқларга шунчалик кўп аскарлар ва казаклар юборилганки, аҳоли қаттиқ зулмни ҳис қилиб, ўз ватанларини тарк этишади. Жаноби Олийлари, қайси қишлоқ, қайси шаҳар, қайси жойларга бормаганлигингизга ўзингиз гувоҳлик берасизми ? Рус қўшинлари у эрда бўлганларида, улар ҳамма жойда арманларнинг зўравонлигини кўрдилар! Энди уруш тугаганидан сўнг, иккала давлат ўртасида тинчлик ва яхши келишув мавжуд бўлиб, қишлоқлар бўйлаб бундай саёҳат, уларнинг кўчиб ўтиш истагини рағбатлантириш дўстликка тўғри келмайди: бундай мажбурлаш одобсизликдир, ҳаттоки уларни ўз ватанидан олиб чиқиб кетишга олиб келади. Уларнинг зиёни Аллоҳ учун жирканчдир. Мен ишонганимдек, буюк императорга хос бўлган адолат, адолат ва камситиш хусусияти билан дўстона куч билан муомала қилиш завқ келтирмайди ва адолатли муносабатда бўлган генерал Паскевичнинг ўзи ҳам мамнун бўлмайди. Сиз ўзингиз, бу ҳолатда бўлганингиздан сўнг, мажбурлаш қўрқуви йўқлигини адолат билан инкор эта олмайсиз. Бир сўз билан айтганда, сиз ўзингизнинг ҳаракатларингиз ҳақида жим эдингиз, лекин хатингизни олганимдан сўнг, мен сизга қисқача жавоб беришни ва ёрқин Россия давлатининг эттинчи комиссарини хабардор қилишни зарур деб билдим. Чавали ойида 1243 йил бор. (Муҳаммед ҳисобига кўра, яъни 1828) (*).
Олижаноб қалб умумий манфаат ва инсоният манфаати учун ўзини қурбон қилишга қандай тайёр бўлишни билади? лекин у туҳмат ва айёрлик билан тўқилган жасоратларни кўриб, ғазаб билан ёнади. Ушбу олижаноб ғазабдан келиб чиққан Лазарев форснинг ёмон ниятли амалдорига қуйидаги хабарни юборди.
(*) Форс тахти вориси Аббос Мирзонинг полковник Лазаревга ёзган 2 та мактубидан ушбу асар охирида Ф аc ўхшатиш илова қилинган.
Лазаревнинг Магмед Тагирхонга муносабати.
олий муҳтарам ва олий муҳтарам хон унвонига хос эмас, деб ишонардим ? лекин сизни Аскерхон ўғлининг бу кўрсатмаси билан айблаб, хонларнинг ғайриинсоний хатти-ҳаракатларидан шикоят қилган Жамолов, Кариг ва бошқалар қишлоқлари аҳолиси томонидан сўроққа тутилганда, улар бир овоздан: йеб кўринглар, дейишди. Форс нонидан кўра русча, мен сизга жавоб беришни ўзимнинг бурчим деб биламан, Хон, сизнинг бундай ёлғонларингиздан кейин мен сиз билан муносабатда бўлишни хоҳламайман, - ва буни олий ҳазратлари Форс Преспол меросхўрларига этказдим. "Мен ҳеч кимга нафақат менинг қўл остидаги амалдорларнинг, балки казакларнинг ҳам шаънига тегишига йўл қўймайман, менинг ҳаракатларим ҳар доим адолатли бўлади. " “Салмассга келсак, бу йерда муносиб, ҳурматли мирзо Масъуд, у билан менинг ҳузуримда бекорчиларнинг ҳийла-найрангларига гувоҳ бўлган Г. Семино бор. Тажрибадан маълумки, шартноманинг муқаддаслигини ҳаммадан кўра руслар билади? Сизнинг хатти-ҳаракатингиздан сўнг, сиз бу ҳақда нотўғри гапиряпсиз.
1828 йил 27 апрел.
Ошкора, хўрланган туҳматчи жим бўлиб, янги интригалар ўйлаб топишга журъат эта олмади.
Лазарев шаҳзода томонидан юборилган амалдорларни ўз ҳаракатларига буйруқлар тафсилотларини киритиш учун яна таклиф қилди. Форс ҳукумати учун ғайратли бўлиб, улар ҳеч бўлмаганда ҳар қандай суиистеъмоллик изларини топишга ҳаракат қилишди, аммо синчковлик билан холис ўрганишдан сўнг, арманларнинг кўчиришга тайёр бўлишининг асосий сабаблари уларнинг ягона эътиқодли суверенга содиқликлари эканлигини тан олишлари керак эди. , уларнинг раҳбарларининг оқилона буйруқлари ва қариндошларининг номига қадимий махсус бириктириш. Полковник Лазарев марҳум амакисининг изидан бораётгани аниқ эди. Давлат маслаҳатчиси вазифасини бажарувчи Иван Лазаревич Лазарев, Россиянинг жанубий минтақасини форс турк арманлари билан тўлдириш орқали ватанга муҳим хизматлар кўрсатган. Биз аллақачон айтган эдикки, Лазаревлар оиласи ҳар доим Россиянинг ахлоқий фазилатлари ва арманларнинг шон-шуҳратини қўллаб-қувватлаган ва уларнинг умумий ишончини қозонган. Арманистоннинг бу ҳурматли ўғилларининг номи Чарқнинг узоқ мамлакатларига маълум эди. Уларнинг портретлари , шунингдек, улар томонидан ташкил этилган давлат муассасаларининг расмлари Аддербиджоннинг турли хонликлари аҳолисининг уйларини безатган. Сиз аждодларингизга бўлган барча меҳр-муҳаббатни қалбингиз ҳаётидан авлодингизга айлантирдингиз. Унинг юзида улар қутқарувчини кутишди, у уларнинг кўз ўнгида пайдо бўлганида, унинг чақирувчи овозини эшитиб, черковлар арклари остида тантанали ибодатларни қичқирдилар, Лазарев кўлмак билан ўзларининг азиз юракларининг эзгуликларини тўхтата олдилар. .
Полковник Лазаревнинг Форс валиаҳд шаҳзодасининг иккинчи хатига жавоби.
Жаноби Олийларининг мактубидан хурсанд бўлиб, мен ҳеч қачон Чахсингиз олдида ўзимни оқлашга интилмаганлигимни айтишни ўз бурчим
деб биламан, чунки менинг хатти-ҳаракатларим ҳамиша адолатли бўлган ва қўмондон берган кўрсатмалардан заррача ҳам четга чиқмаганман. -бош. Г. Г. Офицерларга келсак, сиз менинг бошқарувим остидасиз, уларнинг ҳеч бири қишлоқларда яшамаган, мен подполковник княз Аргушинский Долгорукийдан ташқари, сиз олий ҳазратлари Дилманнинг истеҳкомини кўчиришни илтимос қиласиз, у аллақачон қилган. Келажакда барча хоҳловчиларни кўчириш истагини кўрсатганларни солиқдан озод қилиш ҳақида Бош қўмондоннинг ўзи Табризда бўлганида қарор қабул қилган эди? Уларнинг энг камбағалларига пул ёрдами менинг меҳрибон ҳукмдоримнинг иродаси билан амалга оширилади.
Чу кунгача 500 та оила Салмасдан кетмади, Олий зотингизга ҳурмат- эҳтиром кўрсатиб, фармонимни бажариб, эртага эрталаб Хой қўрғонига бораман. Жаноби Олийлари , натижада қанча оилалар ихтиёрий равишда кўчиб кетишини билиб оладилар , нега сиз менинг борлигим эмас, балки насроний эгалари томонидан этказилган зулм уларни ўз ватанларини тарк этишга мажбур қилган деб ҳукм қилишингиз мумкин. - Менга келган ҳар бир шикоятни қаттиқ излаб, у ҳатто кўчириш бўйича маслаҳатни ҳам мамнуният билан қабул қилди, у энг бой аҳолига узоқ вақт давомида ҳеч қандай мол-мулкка эга бўлмасликларини айтди, сиз Форсга қолдирасиз? лекин маслаҳатимга қарамай, улар кўчиб ўтишга қарор қилишаётганини биламан. Этчмиадзин монастиридан тинчлик тугашидан олдин келган руҳонийлар ҳақида, агар улар маслаҳат ва таҳдид қилишса. кўчиришни рағбатлантирди, лекин Олий ҳазратлари уруш сизнинг душманингизга зарар этказиш учун барча воситаларни ўйлаб топишига рози бўлади. Аммо ҳозир, икки буюк давлат ўртасида тинчлик ва яхши келишув бўлганида, мен буни дарҳол кузатаман, руҳонийлар энди халққа ҳар қандай таҳдидни тарғиб қилишга журъат эта олмайди, дея олмайман. Қишлоқларда қўшинларнинг жойлашиши ва солиқ йиғиш менга мутлақо бегона, чунки бу тўғридан-тўғри Мирза Масъуд билан тез-тез алоқада бўлган генерал Панкратийевга боғлиқ, эҳтимол олий ҳазратлари ҳақида хабар беради, шунинг учун улар мени Олий ҳазратингизда айблашади. Нотўғри танбеҳ берган одам, сиз учун ғайриоддий, нафақат
иккиланмасдан олдин пайдо бўлиш, юз Менинг Буюк Ҳукмдорим, лекин сиз ҳатто виждонингиз билан ҳам Худонинг Ўзига менинг ишларимнинг поклиги ҳақида ҳисобот беришга тайёрсиз.
Юқорида айтилганларнинг ҳаммасидан сўнг, олий ҳазратлари менга адолатли бўладилар?
Салмас.
Ҳар куни муҳожирлар сони ортиб борди ва кўчманчиларнинг янги гуруҳлари оқиб кела бошлади. Айни пайтда Лазаревнинг нафақалари тугади. Кўп меҳнаткашлар. Арманлар беихтиёр Форс чегараларида қолиб, бўш ва экинсиз эрларда яшашдан қўрқишарди. Император Николай барча йердаги бойликлардан кўра одамларнинг яхшиликларини афзал кўришини билган буюк қатъиятдан илҳомланган Лазарев ўзининг шахсий жавобгарлиги бўйича катта миқдорда қарз олди ва уларни дарҳол кўчманчиларга тарқатди? бу орқали муассасага тўсқинлик қиладиган барча тўсиқлар олди олинди. Ҳукумат Лазаревга унга тегишли бўлган ҳамма нарсани қайтариб берди? Унинг олижаноб жасорати эзгулик импулсларини қадрлашга одатланган арман муҳожир ватандошлари қалбига муҳрланган.
20 апрелдан бошлаб рус қўшинлари ўзлари босиб олган Аддербижон хонлигини тозалашга киришдилар. Дастлабки чиқиш Урли туманидан келди. У йерда мол-мулкларини олиб кетиш учун ҳали ҳам бир нечта миграция оилалари бор эди. Улар муқаддас келишувнинг кучига умид қилишди, аммо беҳуда! Маҳаллий ҳокимият уларни таъқиб қилди, кўчиришни чеклашга ҳаракат қилди. Бу зўравонликнинг бахциз қурбонларининг шикоятлари полковник Лазаревнинг қулоғига этиб борди? у энди уларга ўз вақтида ёрдам бера олмади. Аммо Салмас хонлигидан тез орада қўшинни олиб чиқиш режалаштирилаётганини билиб, ҳар икки хонликни ҳам тезлаштиришга қарор қилди. Ҳар куни нақд пул ёрдами берилди. Кўчирилган халқларнинг кўп сонли қўшинлари, шов-шувли денгиз тўлқинлари каби, Россия чегаралари томон югурдилар. Беш мингдан ортиқ оила Араксни кесиб ўтди ёки унга яқинлашди ёки уйларини тарк этди ва кўчирилган отрядлар бирлашди.
Янги босиб олинган ҳудуддан одамларнинг кутилмаган оқими уларни нондан маҳрум қилди. Бу вақтда Лазарев Нахичеван, Ёриван ва Қорабоғ хонликлари ўрнига бу йерга кўчманчиларни юборишга ҳаракат қилиш тўғрисида буйруқ олди, бу эрда тахминларга кўра, мўл ва ишончли таъминот мавжуд эди. Қолган кўчманчилар эса ўрим-йиғимга қадар ўз ўрнида қолдирилиб, ҳар қандай тирикчилик воситасидан бутунлай маҳрум бўлиб, умуман бошқа жойга кўчирилмаслигига қарор қилинди. Лазарев ўзининг одатий ғайрати билан бу инсоний чорани шароит имкон қадар бажарди. Айрим оилалар ўз хоҳиш-истакларини билдирган бўлсалар-да, нафақа ололмадилар ва уйларида қолишди. Аммо бошқалар, жуда кўп, ақл бовар қилмайдиган шошқалоқлик билан ҳаракат қилишди. Ўзининг меҳрибон, ғамхўр отасининг ғамхўрлиги билан Лазарев кўчманчиларни арманларнинг эҳтиёжларидан ҳар томондан ҳимоя қилди. Унинг жасорати тугади, 9-май куни Дилман истеҳкомидан миниб, эртаси куни Хой қалъасига йетиб келди.
Табиат Хой хонлиги - Форснинг Эдел хонлиги. Мазали ҳаво, ям-яшилларга бурканган тоғлар, серҳосил боғлар яшнаган водийлар, тиниқ салқин булоқларнинг шитирлаши бу мафтункор саъй-ҳаракатларга мафтункорлик бахш этади. Аммо табиатнинг гўзаллиги Хои арманларнинг қалбини ўзига тортмади. Улар аждодларининг қадимий ватани Ёриваннинг сершовқин далаларига учиб кетишди.
Лазаревнинг сўзларига кўра, граф Паскевич Ёриванский генерал-маёр Панкратийевга зарурат туғилса, рус қўшинлари Урмийск, Салмаскўл Хойск туманларида кўчманчиларга ҳомийлик қилиш учун 4 та штаб бошлиғини ёки бошқа ишончли амалдорларни қолдиришга рухсат берган. Ушбу буйруқ ҳақида маълумот олган Лазарев дарҳол кўчманчи оилаларга бу ҳақда эълон қилишни буюрди. Аммо Россия ҳукуматининг бу воситалари форсларнинг ҳаракатларига тўлиқ таянч бўла олмади.
Аракснинг Форс томонида кўчманчиларнинг кўп отрядлари қолмади, аммо Лазарев тўсатдан Нахичеван хонлигидаги кўчманчилар ҳали ҳам қўриқ остида эканлиги ва озиқ-овқат таъминоти этишмаслигидан азоб чекаётгани ҳақида қайғули хабарни олди. Лазаревнинг вазифалари Араксдан
ташқарига чиқмаса ҳам? лекин қалбининг хоҳиши билан бирга 17 май куни Хой қалъасидан учиб кетди ва 19 майда Нахичеванга йетиб келди. Ҳаммаси қувончдан жонланди, арман кўчманчилари қароргоҳида барча қалблардан ҳайқириқлар янгради: У келди! биз нажот топдик!
Лазарев Россия чегаралари ичидан ёрдам олган арманлар учун янги молиявий имтиёзлар талаб қилишга ҳақли эмас эди . Аммо у азоб чекаётган инсониятнинг овозига қулоқ солди, шунинг учун у шошилинч қўл билан муҳтожларга у эрдаги Арманистон Тифлис фуқаросидан қарзга олган икки минг дукатни тарқатди. Арман кўчманчилари лагери жуда гуллаб-яшнаган. Ёриван қаҳрамони бу жасоратни ўзининг розилиги билан тож кийди. Чу билан бирга, Лазарев янги ташкил этилган Арманистон минтақавий ҳукуматига кўчманчиларни ўз жойларига кўчиришни тезлаштириш ва уларга зарур ёрдам кўрсатиш ҳақида гапирди. Аммо Нахичеван хонлигида давлат эрлари йўқлиги сабабли у кўчманчи арманларнинг кўпчилигини йўл харажатлари учун пул бериб, Ёриван хонлиги ва Хонетво Қорабоғига эргашишга ишонтирди. Ўзининг қийин, эҳтиёткорлик билан намунали жасоратини тугатгандан сўнг, Лазарев 21 майда Нахичеванни тарк этди ва 22 майда у Хой қалъасига қайтиб келди ва у эрда кўчиришнинг сўнгги қадамларини буюрди.
Кўчманчиларнинг деярли барча отрядлари Араксолдан ташқарида эди? Арманларнинг фақат бир қисми Хойск хонлигида қолди. Якуний кўчиришни якунлаш учун ҳамма нарсани тартибга солган Лазарев бу ишни полковник княз Аргутинский-Долгорукийга топширди, ўзи эса туркларга қарши шон- шуҳратда қатнашмоқчи бўлиб, 29 май куни Хой қалъасидан жўнаб, Нахичеван Ёриванга келди. , 18 июн куни у Карсп қалъасида жойлашган рус қўшинларининг фаол отрядига келди ва у эрда Ёриванлик граф Паскевичга қисқача ҳисобот тақдим этди.
Лазарев кетганидан кейин унинг буйруқлари имкон қадар бажарилди, бир қатор арман оилалари ҳали ҳам Россия чегараларини кесиб ўтдилар.
Бу эрда Аддербижан арманларининг Россия қаърига унутилмас кўчирилишининг холис, аниқ тавсифи? Уч ярим ой давомида 8000 дан ортиқ оила Араксни кесиб ўтди. Уларга кутилмаган харажатларга ёрдам бериш учун 14000 червонец ва тўрт юз кумуш рубл берилди. Бундай чекланган харажатлар билан Лазарев Россияга ғайратли ва меҳнаткаш 40 000 га яқин янги субъектларни қўшди . Янги ташкил этилган Арманистон ҳудудига жойлашиб, улар Форсни бойитган саноат билан уни қайта тиклайдилар. Буни, албатта, Россия ҳукуматининг қулай оқилона чоралари билан кутиш мумкин, бунинг учун арманлар Форсга қолдирилган мол-мулкларини қурбон қилиб, ўзларининг янги ватанларининг умумий саноатига янги ғайрат билан ҳисса қўшишларини исботлашга тайёрлар. Харажатлар мукофотланади, янги бойлик манбаи, хулоса қиламанки, сизнинг ихтирочи ақлингиз ва ҳушёр фаолиятингиз билан давлат фойдасини ошириш учун очилади. Табиат билан таъминланган мамлакатларда ҳукумат томонидан қўзғатилган рақобат билан гуллаб-яшнаган қишлоқлар пайдо бўлади, эҳтимол қадимги Арманистоннинг улуғворлигини тиклайдиган шаҳарлар пайдо бўлади. Арманларнинг доимий мавжудлигининг бу асл бешиги ёнида эр юзига тарқалиб кетган арман қабилалари тўпланади ва Биринчи Николайнинг муборак кучи остида Арманистон қироллиги барча эслатмалари билан шон-шараф билан кўтарилади.
Аҳолининг фойдаси ҳар доим очиқ-ойдин бўлиб келган, айниқса насроний қабилаларининг кўпайиши Россия чегарасида қўшни аҳолисининг, айниқса тоғли турклар ва форсларнинг душманлик ҳаракатларини қайтариш учун ишончли қалъа яратиши мумкин. Россия ўзининг янги яратилишини қўллаб-қувватлаб, янги босиб олинган ҳудудларнинг бўш эрлари аҳолисидан муҳим фойда кутиши мумкин? Казляр ва янги Нахичеван бунга ёрқин мисол бўла олади. Гроусенинг кўплаб гувоҳлари Топки ва Члетворний чўллари борлигини эслашади. Ҳозирда у йерда шаҳарлар гуллаб-яшнамоқда, гўзал узум боғлари ёйилган, кенг савдо-сотиқ аҳолини бойитиб, ҳукуматга катта даромад келтирмоқда. Аммо узоқ ва узоқ вақт давомида Аддербиджон вилоятидан қирқ минг аҳолининг кўчирилиши натижасида
этказилган яралар битмайди. Хонанинг маҳаллий давлат ҳукмдорларининг таъкидлашича, бу кўчириш Форсга тўрт курур, яъни 32 миллион рубл (*) зарар келтирган! Келинг, қўшамиз? Агар Форс кўпроқ зарар кўрган бўлса, буларнинг барчаси ўз мамлакатида ўзини қандай бойишни билган одамларни йўқотиш билан солиштирганда ҳеч нарсани англатмайди. Меҳнат
(*) Арманлар Форс зулмига чидаган бўлсалар-да, савдо айланмангиз билан гуллаб-яшнаган саноатингиз орқали Форсга йилига 100 000 туман ёки 1 600 000 рубл олиб келдингиз. банкноталар, деб вазир Грибоедов Г. вице- канслер Cоунт Несселроде ўз ҳисоботида гувоҳлик берди.
инсонни ҳеч қандай олтин билан қадрлаб бўлмайди.
Полковник Лазаревнинг муносиб жасорати унинг аждодларининг унутилмас жасоратига қўшилди. У ҳаётининг барча шароитларида қалбининг янада ширин тасаллини - инсоният ватанига жонбозлик билан хизмат қилгани тасаллини ҳис қилиши мумкин, айниқса, агар у ўз қалбининг эзгу интилишларига кўра, буни энг яхши биринчи мукофот деб билади. ватан манфаати ва янги қўлга киритилган ҳудуд фаровонлигига ҳисса қўшишга муваффақ бўлди. Чарқий Осиё савдосини жонлантирган арманларнинг ташаббускор фаол саноати Россия саноати билан қўшилиб, турли соҳаларда давлат бойлигининг янги манбаларини очиб берадиган бундай муҳим кўчиришнинг самараси ўз мақсадига тўлиқ эришиши жуда маъқул. заводда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар. Арманларнинг кўчирилиши ҳақидаги хабар ва бунинг фойдали оқибатлари умумий манфаатни қадрлашни биладиган барча ғайратли ватан ўғлонларини қувонтиради. Бундай кўп одамларнинг кўчирилишининг самараси ҳақида ҳали ҳам оммавий босма хабарлар йўқ. Гарчи сиз Тифлисда махсус хабарлар эълон қилган бўлсангиз ҳам, афсуски, улар ҳали ҳам дастлабки кейинги аҳоли пунктлари ҳақида, на арманларни кўчириш тамойиллари, на азиз Ватанимиз янги ватандошларимиздан кутиши мумкин бўлган имтиёзлар ҳақида қизиқарли ва тўғри ҳеч нарса билдирмади. уларни кўчирмаслик учун барча асослар ғайратли тарзда ўрнатилган.
ИИ ИЛОВА
Г. Полковник ва Кавалер Лазарев
Жаноби Олийлари биладики, деярли барча арманлар, сиз Аддербижоннинг турли туманларида яшовчи сизлар, Урмия шаҳри яқинида жойлашган барча юнонлар бизнинг қўшинларимиз Табризни босиб олгандан сўнг кўп ўтмай бизнинг вилоятларимизга ўз ўринбосарлари кўчиб ўтишга тайёр эканликларини билдиришди. Дейкарғонда вақт, сиз бу рухсат учун уларга беришни сўрагансиз? кейин, уларнинг ниятларини тасдиқлаш учун, арман архийепископи Нерсесдан йепископ Стефан Архимандрит Николай юборилди, у мендан барча ҳарбий қўмондонларга бу масалада уларга ҳар томонлама ёрдам бериш тўғрисида очиқ кўрсатма олиб, топширилган топшириқни бажариш учун йўлга чиқди. лекин ҳозиргача улар ўз корхоналарида муваффақият қозонганми ёки уларнинг ҳаракатлари нимадан иборат бўлганлиги ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ.
Тахмин қилиш керакки, қаттиқ совуқ ва, эҳтимол, бутун Аддербижон абадий бизнинг қўлимизда қолади деган умид, у эрда бўлган насронийларга кўчиришни бошлашга имкон бермади, аммо энди маълум бўлдики, бизнинг қўшинларимиз. Агар тинчлик шартномаси бўйича бўлсангиз, сиз Аддербижонни тезда тозалашингиз керак, Урмия, Хой ва Маки бундан мустасно, улар 1 (2-3) курур тўлангунга қадар биз билан қоладилар, сиз ҳозир бизни кузатиб бораётган Форс ҳукуматидан рақамсиз, Баҳор яқинлашганда, кўчириш махсус қийинчиликлар билан боғлиқ эмас, бу насронийларнинг аксарияти Аддербиджан бўлиб қолмаслигига шубҳа йўқ. Буларнинг барчаси учун, уларнинг кўчирилиши тартибли бўлиши ва бу ҳолатда форслар томонидан зулмга учрамасликлари учун, ниҳоят, зарур ҳолларда уларга керакли имтиёзларни ўргатиш учун, бу борада ижобий қоидаларни ўрнатган ҳолда, амалга ошириш. Буни бевосита Жаноби Олийларига топшираман ва қуйидаги асосда ҳаракат қилишингизни буюраман:
ўз жойларидан кўтарилишга тайёрлаш ҳақида .
1. Ушбу топшириқни бажаришда сизга ёрдам бериш учун бир неча бош офицерларнинг иккита ишончли штаб-квартираси ходимини танлаб, энди бу Бош офицерларни сиз билан бирга сафарбар қилиш тўғрисида буйруқ бериш учун тасдиқлаш учун менга топширинг, сиз дарҳол сизни юборишингиз керак. арман насронийлари энг кўп яшайдиган туманларга бошқа конфессиялар, дастлаб сиз Марага яқинидасиз, у эрдан бизнинг қўшинларимиз март ойидан кечиктирмай жўнаб кетишлари керак, шунинг учун кўчманчилар ўз жойларидан зудлик билан кўчиб ўтишлари керак ва у эрда отряд командиридан талаб қиладилар. Сиз ушбу йўриқномани тақдим этаётган генерал-маёр Панкратийев, сизга 25 казакдан битта бош офицер билан махсус гуруҳ ажратиш учун зарур ёрдамни, мен ҳозир генерал- маёр Панкратийевга бердим.
2. Сиз ўз бўлимингизда бўлган амалдорлар, бу жойга йетиб борганингиздан сўнг, насронийларнинг ҳақиқатдан ҳам бизга кўчиб ўтишни хоҳлаётганликларига ишонч ҳосил қилиш учун уларнинг асл ниятларини билиб олишингиз шарт.
3. Уларнинг келишувига эришиш учун ҳеч қандай рағбатлантириш, унчалик зўравонлик чораларини қўлламанг, балки умумий таклифлар билан ҳаракат қилинг ва уларга Эвропанинг энг қудратли ва тинчликсевар бўлган христиан императорининг фуқаролигини олишнинг барча афзалликларини тақдим этинг. , фойдали Россия қонунлари ҳимояси остида улар баҳраманд бўладиган бахтли ҳаёт.
4. Мен сизга ва амалдорларга насронийларни ҳукумат номидан ишонтириш ҳуқуқини бераман, улар кўчирилгандан сўнг сиз, бизнинг савдо- сотиқ билан шуғулланувчи ҳудудларимиз шаҳарларга жойлашиб олишингиз мумкин, маҳаллий савдогарлар билан умумий ҳуқуқлардан фойдаланасизлар, қишлоқ аҳолиси қулай эр билан таъминланади, сиз йиллар давомида этарли миқдорда солиқлардан озод бўласиз , земство божларидан 3 йил.
Бизга шошилинч келиш истагини билдирган қишлоқлар ва оилалар учун ушбу иловадаги шакл бўйича рўйхатлар тузиб, айниқса, мутлақ қашшоқлик
туфайли ўтиш даврида нафақага муҳтож бўлган оилаларни белгилаб, рўйхатларни уларга йетказилсин. улар? Мен Аддербиджондан кецам, бу йерда қоладиган қўшинлар бошлиғи.
6. Бизнинг қўшинларимиз тез орада йўлга чиқиши керак бўлган туманларда, айниқса Мараға яқинида, арманларни кўчиришни ҳозироқ бошлашга ёки ҳеч бўлмаганда қўшинлар билан бирга эргашишга кўндиринг, чунки уларнинг кетиши билан улар нафақат форсларнинг зулмини ҳақорат қилади, лекин улар томонидан турли баҳоналар билан бутунлай ҳибсга олиниши мумкин.
7. Чартномага кўра, 1 (1-2) курур тўлагунга қадар бизни гаровга қўядиган Урмия Хой туманларида май ойининг охиригача насронийларнинг секин-аста кўчишига рухсат берасиз. Аммо, олий жаноб, сиз Форс ҳукуматидан бизга пул тўлаш шартига кўра, бу борада амалдорлар билан биргаликда ҳаракат қилишингиз керак.
8. Кўчиришга тайёр бўлган оилаларга ёки бутун қишлоқларга хавфсиз ўтиш учун солиқлардан озод қилиш учун очиқ ҳимоя варақалари берилади. бу йерга илова қилинган шаклга мувофиқ мажбуриятлар.
9. Чартномада белгиланган муддатда кўчиб келаётган насронийларга тегишли мол-мулкни сотиш учун ҳар бир қишлоққа агентни сақлаб қолиш ҳуқуқини беринг. Сиз ушбу адвокатларга бу билан юборилган шаклга мувофиқ тегишли бланкаларни тақдим этасиз ва шу билан бирга Аббос Мирзо қўли остидаги комиссар ёки сиз Табризда бўладиган дипломатик расмий билан боғланиб, бундай адвокатларни ҳар қандай турдаги ҳужжатлар билан таъминлаш учун мурожаат қилинг. патронаж имтиёзлари.
Иммигрантларнинг вилоятларимиз чегараларига кўчиши ҳақида .
10. Озиқ-овқатларни ўз вақтида энг қулай тарзда таъминлаш учун, айниқса, оспрей учун озиқ-овқат танқислигини олдини олиш учун, кўчманчиларни қишлоқларга қараб ёки ўзингиз хоҳлаганингизча
партияларга бўлинг, шунда ҳар бир партия 150 дан 300 тагача оиладан иборат бўлади.
11. Бу партияларни бизнинг чегарамизгача турли йўллар билан олиб боришга ҳаракат қилинг, шунда бир томон бошқасига яқинлашмасин.
12. Сиз ҳар бир оиланинг хавфсизлигини кафолатламасдан, алоҳида кўчиб ўтишга рухсат берасиз.
13. Умуман олганда, насронийлар Нахичеван ва Эриван вилоятларига эргашишлари керак, деган фикрга қўшилинг, бу эрда насронийлар аҳолисини имкон қадар кўпайтириш таклиф этилади. Аммо сиз Узумчи қишлоғи ва унга яқин учта арман қишлоғи аҳолисига Қорабоғга эргашишга рухсат берасиз, чунки бу вилоят уларга яқинроқ.
14. Ҳар бир партияга ҳамроҳлик қилиш учун ҳозир сизга ёрдам бериш учун тайинланганлардан битта офицерни ажратиб олинг ёки отряд бошлиқларидан, шунингдек, казаклардан арман тилини биладиган пакетларни ҳар бир партиядан бир кишидан иккинчисига талаб қилинг.
15. Кўчманчилар гуруҳи бирон-бир туманга кўчиб ўтиши билан, Жаноби Олийлари ёки сизга тайинланган мансабдор шахслардан бирортаси оилалар сонини, суд ижрочисининг фамилиясини, исмини тушунтириб, зудлик билан Эриван муваққат маъмуриятини хабардор қилишингиз керак бўлади. чегарадаги жой , бу партия эргашадиган жой, ҳеч бўлмаганда бу партия бизнинг мулкимизга этиб бориши мумкин бўлган тахминий вақтни кўрсатади, шунингдек, кўчманчилар қандай жойларда яшаган, яъни текис иссиқ ёки тоғли совуқ жойларда, нима чорвалари бор экан, деҳқончилик билан шуғулланганлар
16. Тўлиқ кам таъминланган оилаларга кутилмаган харажатлар учун ўзаро ёрдам кўрсатиш учун, Олий ҳазратлари, илтимос, генерал, амалдаги Давлат маслаҳатчиси лавозимининг менежери Жуковскийдан 25 минг рубл оласиз. кумуш, улардан сизнинг хоҳишингизга кўра, сиз алоҳида туманга юборган ҳар бир мансабдор шахсга керакли миқдорни беришга рухсат
берилади, аммо ёрдам бериш 10 рублдан ошмаслиги учун. оила учун кумуш камбағаллар тегишли бўлган қишлоқ руҳонийсининг оқсоқолларининг гувоҳномаси билан уларни олганларнинг тилхатларига қарши қилинган. Ушбу пулдан фойдаланишда сиз ҳам, сизнинг юрисдиксиянгиздаги мансабдор шахслар ҳам тўғри ҳисоб-китоб қилишлари керак.
17. Сизга юкланган мансабдор шахсларингизнинг вазифалари, транспорт партиялари бундан мустасно, кўчманчиларни жойлаштириш учун жойларни белгилаш, уларни имкон билан таъминлаш бўйича вилоятларимиз чегараларига киргунга қадар давом этади. Эриван муваққат ҳукумати қошида қўмита бўлади, унинг қўл остида ҳар бир миграция арман партияси чегараларимизни кесиб ўтгандан сўнг дарҳол ҳаракат қилади. Чу сабабли, Қўмита ушбу партиянинг йиғилишига хабарчиларни юборади, уларнинг аҳволи этарли эмаслиги сабабли улар учун бошқа харажатлар оғир бўлади, лекин мен сизга худди шу миқдордан барча бундай харажатлар учун 30 рублдан штаб ходимларига беришга рухсат бераман ва Бош офицерларнинг ҳар бири 20 рублдан. сиз кумуш ойликсиз.
Имзоланган: Алоҳида Кавказ корпуси қўмондони, пиёдалар генерали, генерал-адютант Паскевич.
ИИИ. ИЛОВА
Менга йетиб келган ишончли миш-мишларга кўра, ёмон ниятли одамлар нафақат бемаъни ёлғон хабарларни тарқатишга, балки муборак Россияга кўчиб ўтишга рухсат сўраганларга қўрқув уйғотишга ҳаракат қилмоқдалар ва шу билан юракларининг хоҳиш-истакларини қайтарадилар.
Бундан нафратланиб, арман халқининг менга берган ишончномаси билан, бизнинг Бош қўмондонимиз томонидан узоқ вақт давомида менга ишониб топширилган бурч, сизга шуни маълум қиламанки, Россиянинг буюк монархи кўчиришни истаганларга беради. Унинг давлатида ишончли, хотиржам, бахтли паноҳ. - Сиз танлаган Эриван, Нахичеван ва Қорабоғда мўл-кўл ғаллали йер оласиз, қисман экилган, унинг фақат ўндан бир қисми ғазна фойдасига ишлов берилса, сиз олти йил давомида барча солиқлардан озод бўласиз ва энг камбағалларингизни кўчириш учун ёрдам берилади. - Бу йерда кўчмас мулкка эга бўлганлар оиласини жўнатиб, уни сотиш бўйича ўз адвокатларини қолдириши мумкин, бу муддат Туркманчой шартномасида беш йилгача белгиланади? мол-мулкини инвентар қилган ҳолда қолганларнинг исмларини мен томонидан Аббос Мирзо ҳузурида бўлган элчи ёки комиссарга юбораман, токи улар Буюк подшоҳнинг бўйсунувчилари сифатида Унинг юксак ҳимоясида бўлсинлар. - Россияда сиз руслар ва Сувереннинг бошқа субъектлари ўртасида бағрикенглик ва ҳуқуқлар тенглигини кўрасиз, сиз бошдан кечирган барча қайғуларингизни унутасиз. - У эрда сиз насронийлар яшайдиган янги ватанни топасиз, сиз энди муқаддас эътиқоднинг зулмини кўрмайсиз! У эрда сиз қонунлар ҳимоясида яшаб, уларнинг фойдали таъсирини ҳис қиласиз. "У эрда сиз ниҳоят фаровонлигингизни яхшилайсиз? қилган кичик хайрияларингиз юз баробар мукофотланади. " Ватанни тарк этасан, ҳаммага азиз? лекин насроний мамлакати ҳақида бир фикр сизга завқ келтириши керак.
тарқалиб кетган насронийлар ўзларининг бирлигини кўрадилар ва Россиянинг Буюк монархи сизнинг садоқатингизни қандай мукофотлашини биласизми? Чошилмоқ! вақт қимматлидир. Тез орада рус қўшинлари Форс чегараларини тарк этадилар, кейин сизнинг жойлашувингиз қийин бўлади ва биз
сизнинг хавфсиз ўтишингиз учун жавобгар бўлмаймиз. - Қисқа вақт учун озгина қурбонлик қилсангиз, сиз ҳамма нарсани абадий оласиз.
Имзоланган: Россия император полковниги Кавалер Лазарев. 1828 йил 30 март Урмия.
ИВ ТАКЛИФ Ҳисобот
Отдулнаго Кавказ корпуси қўмондони,
Жаноб пиёдалар генерали, Генерал-кавалер адютанти, граф Паскевич-Ериванский, учун ҳаракатлар насронийларни кўчириш учун масъул, сиз Россия чегаралари, полковник Лазарев.
1827 йилда алоҳида Кавказ корпуси қўшинларининг ёрқин ғалабалари орасида Жаноби Олийлари рус қуролларининг муваффақиятларида иштирок этган арман халқининг садоқатини кўрди. У Табриз шаҳри коменданти лавозимини эгаллаб туриб, сизнинг хоҳишингиз билан бу халқни кўчиришга тайёргарлик кўриш билан шуғулланган. Уларнинг ҳурматига сазовор бўлган имондоши сифатида у арманларнинг Буюк монархнинг муқаддас номига бўлган эҳтиром туйғуларини Ҳазратингизга тез-тез йетказган. Россия, ўз қабиладошларининг фаровонлигини тасдиқлайди.
1828 йилда Россия учун Форс билан улуғвор сулҳ тузганингиздан сўнг, Жаноби Олийлари мени ватан учун фойдали (*) режаларингиздан бири - янги қўлга киритилган Россия вилоятининг Форс мулкларидан насронийларни кўчиришни амалга оширувчиси этиб тайинладилар. Нахичеван Эриван, энди монархнинг яхшилиги билан. Номланган Арманистон вилоятига.
Тўрт аср давомида ўз черковига зулм қилган арманлар қул бўлгандан сўнг, биринчисини мустаҳкам қилинг! Бу халқни қудратли Россия ва унинг мулойим, доно қонунлари ҳимояси остида бирлаштириш йўлидаги қадамингиз – буюк ишнинг бошланиши! у сизга тегишли. Жаноби Олийлари томонидан бундай илтифотли топшириқ билан тақдирланган рус зобити сифатида мен учун бу шахсий шараф ва арман сифатида тўлиқ бахтдир.
Биринчи марта менга бу иш қийин эмасдек туюлди, айниқса Форс билан тинчлик ўрнатилгунга қадар, Несториан арманларининг ўзлари Жаноби Олийларига уларни Россия ҳудудига жойлаштиришни илтимос қилиб келишган. Лекин сиз им қачон оқибати
(*) Форсни яхши биладиган халқимиз вазирининг фикрича, арманларнинг кўчирилиши Форс ҳукуматининг курурлардан ҳалок бўлишига сабаб бўлган. Бир курур банкнотларда саккиз миллион рублга тенг.
қишлоқ ҳаётига барча имтиёзлари билан узоқ муддатли муассасалардан воз кечишга, бугунги кунни номаълум келажакка алмаштиришга тўғри келганда, уларга улкан ҳосилдор далалар меросини қолдирган меҳнаткаш аждодларининг уйлари ва қабрлари билан хайрлашиш керак эди. (*), кейин биринчи Несторианлар ўзлари қолдирган барча мол-мулк учун дарҳол тўлашларини хоҳлашди, кейин арманлар ҳам кўчмас мулк дастлабки ташкил этиш учун уларга тушган маблағнинг камида учдан бир қисмини беришни сўрашди.
Бу тўсиқларга қарамай, мингдан ортиқ арман оилалари мен томонидан янги қўлга киритилган Арманистон вилоятидаги рус йерларига кўчирилди. Аддербиджонда яшовчи кўплаб несторияликлардан, сиз фақат юзга яқин оилани кўчиришга муваффақ бўлдингиз, гарчи сиз уларни ишонтиришга ҳаракат қилсангиз ва кўпроқ пул таклиф қилсангиз ҳам.
(*) Форс ҳукуматидан яширин равишда юборилган амалдорлар, ҳатто мен билан бирга бўлган инглиз агенти ҳам арманларга Россия ҳукуматининг энг нохуш фикрини сингдиришга ҳаракат қилишди , бунинг тафсилотлари сизнинг кўчириш бўйича ҳаракатларингизда кўринади.
ёрдам бериш? Бундан ташқари, у халққа таъсир кўрсатган, уларга катта ёрдам кўрсатган икки Несториан мелики Сарҳот Алавердини кўчирди, аммо несторийлар Россия ҳукумати уларга кетаётган мол-мулк учун пул тўламагунча, улар ҳеч қандай ҳаракат қилмасликларини қатъий равишда эълон қилдилар.
Кўчиришнинг тез муваффақияти юқорида кўрсатилган барча тўсиқларни энгиб ўтиш учун ишончнома билан боғлиқ. Ота-боболарим номига арманлар, Гғнинг ғайратли ғайрати. Мен билан бирга бўлган бош офицерлар ходимлари, мен ўзимга тегишли бўлган барча буйруқларимни аниқ бажардилар. Ушбу ҳисоботнинг охирини эслатиб ўтиш сизнинг масъулиятингиздир.
1828-йил 26-февралда мен Жаноби Олийларидан Аддербижон, Эриван вилояти ва Нахичеван Қорабоғ вилоятида яшовчи бошқа насроний арманларни кўчириш бўйича кўрсатма олдим. Ундан кейин Гг дарҳол танлов қилди. Жаноби Олийлари томонидан тасдиқланган Бош офицерлар штаб- квартираси. Кейин кўчманчиларга ёрдам бериш учун ажратган ўн олти минг червонецдан саккиз мингини қисқа муддатда олиб, менга берилган топшириқни бажара бошладингиз.
41-Жаегер полки подполковник княз Меликов Узумчи қишлоғи арманларини атрофдаги қишлоқларга кўчириш билан шуғулланиши керак эди.
Грузия гренадиер полки, подполковник, княз Аргутинский Долгоруков сизни қишлоқлар шаҳрига арманларни жойлаштиришни бошқариш учун Табризда қолдирди. Унга сиз миқдори ёрдам бериш учун чиқарилган жўнатилган ходимларига ёрдам.
Мен бошқа офицерлар билан 29-февралда Мараға хонлигига йўл олдик ва Марта Марагу шаҳрига йетиб келдик.
Ҳаракатларимнинг бутун давоми давомида турли форс инглиз агентлари мен билан бирга эди .
Кўчириш қуйидаги тарзда амалга оширилди: мен асосий аҳоли пунктларининг барча шаҳарларини кезиб, арманларнинг кўчиришга самимий мойиллигига ўзимни ишонтиришга ҳаракат қилдим.
Кейин мен билан бирга бўлган амалдорлардан энг қобилиятлиларини танлаб, уларга кўчиришнинг муҳим қисмини бошқаришни ишониб топширдим, уларни кичик офицерлар гуруҳи билан жиҳозладим ва
кўчманчиларга ёрдам бериш учун уларни қўйиб юбордим. Ушбу мутасаддилар кўчиб ўтиш истагида бўлган оилаларнинг рўйхатини тузиб, уларга имзо чеккан ҳолда моддий ёрдам кўрсатишди.
партия йўлга чиқишга тайёр бўлгач, хонликни кўчиришга масъул бўлган амалдор ёки кўплаб Магаллар, шароитга қараб, ўзи билан бирга борган ёки у билан бирга бўлган офицерни жиҳозлаган. Бу партиялар билан казаклар ёки пиёдаларнинг кичик колоннаси бор эди? Онаго йўқлиги сабабли унинг ўрнини маълум миқдордаги қуролли кўчманчилар эгаллаган.
Деярли ҳар доим партиянинг спектаклида қатнашган ёки уларни кўздан кечираётганда, Софян шаҳрида Жаноби Олийларининг оғзаки рухсатини олганимдан сўнг, мен кўчманчилар орасида аскарларнинг хотинлари, бевалари, оилалари билан оғир бўлганларини кўрдим. оспрей сотиб олиш учун маблағлари йўқ эди ва бу бахцизларга молиявий ёрдам кўрсатди, бу фавқулодда миқдордаги харажатларнинг аксарият қисмини ташкил қилади.
Суд ижрочиси Россия чегараларини яхшилаш учун унга ишониб топширилган конвойни бошқарган ва у эрда у келганлиги ҳақида хабар бериб, уни маҳаллий ҳокимиятга топширган.
Менга кўчирилган оилалар сони ва миқдори тўғрисида маълумотномалар, уларни олганларнинг тилхатлари берилди.
Ишга кирганимда катта қийинчиликларга дуч келмадим.
Арманлар чин дилдан ҳаракат қилишни хоҳлашди? лекин уларнинг барча мулки уй-жойлар, серҳосил боғлар ва яхши ишлов берилган далалардан иборат эди.
Ҳамма нарсани ташлаб кетишга мажбур бўлган ҳолда, улар катта йўқотишларини эътироф этган ҳолда, Россия ҳукумати уларни қолдирган мол- мулки учун мукофотлашига ва шу тариқа уларни империя чегараларида қулай кўчириш ва тезда ўрнатиш учун воситалар билан таъминлашига қаттиқ умид қилишди. жойида.
Жаноби Олийлари ўзларининг кўчмас мулкларини қолган насронийларга ёки Муҳаммадларга сотишлари мумкинлигига ишонишди, аммо агар тез гапирсангиз, бунинг учун адвокатларни қолдирасиз.
Лекин бу амалга ошмади. Форс ҳукумати ўз фуқароларига бундай мулк сотиб олишни яширинча тақиқлаб қўйди ва шу билан улар арманларни ўз жойларида тўхтатиб қўйишларини ёки улар кўчиб ўтишни хоҳласалар ҳам, ҳукумат ўзларида қолган мулкни бепул олишларини ўйлади. , шу тариқа давлат ичида катта миқдордаги пулни сақлаб қолади.
Гарчи баъзи форс фуқаролари оз миқдордаги арман мулклари билан савдо қилган бўлсалар ҳам? лекин кейин уларни сотиб олишдан бош тортдилар.
Бинобарин, қўшинларимиз ҳимояси остида арманлар ҳеч нарса қила олмаганларида, уларнинг ишончли вакиллари бунга қодир бўларди.
Арманларнинг мулки жуда катта эди, уларга ёрдам учун берилган миқдор ҳар бир оила учун 10 кумуш рублдан ошмаслиги керак.
Жаноби Олийларининг буйруқларини аниқ бажариб, арманларни қуруқ ваъдалар билан алдаганим йўқ? Лекин у тўғридан-тўғри уларга Россия ҳудудларида сиз Форсга қолдираётган нарсаларингизни бирдан топа олмаслигини, бир хил эътиқоднинг ҳар доим меҳрибон Қудрати остида улар ўз авлодларининг фаровонлигига, ўзларининг авлодларининг фаровонлигига ишонишлари мумкинлигини айтди. ўз хотиржамлиги ва.
Бу мен билан бирга бўлганларнинг саъй-ҳаракатлари билан қўллаб- қувватланган таклифлар. зобитлар шундай ажойиб муваффақиятга эришдиларки, аввал Мараға арманлари, кейин бутун Аддербижон арманлари ҳамма нарсани тарк этишга қарор қилишди, деярли барчангиз Россиянинг минтақаларига, ҳатто олис Казбинск хонлигидан ҳам кўчиб келдингиз, бир нечта оилалар қўшилиш учун келдилар. қўшинларимиздан ҳимоясиз кўчманчилар.
Арманларнинг бундай мисли кўрилмаган хайр-еҳсонлари уларни бутунлай камбағал қилди, уларнинг деярли барчаси молиявий ёрдамга муҳтож эди,
улар энг қаттиқ иқтисодни сақлаб қолишга ҳаракат қилишди, ҳар бир оилага берилган миқдор кумуш рублдан кам эди.
Мараға арманлари ҳақиқий садоқатнинг биринчи намунасини кўрсатдилар. Аммо март ойининг бошида атрофдаги далаларда қор ҳали ҳам ётарди, шунинг учун кўчманчиларнинг чорва моллари йўлда яйловга эга бўлмас эди. Бу мени уларнинг кетишини тўхтатиб, Жаноби Олийларига шахсий ҳисобот учун Табриз шаҳрига боришга ундади.
Чундай қилиб, барча керакли буйруқларни бериб, Мараға хонлиги арманларини, коллегиал баҳоловчи Гамазов ва Козлов пиёда қўшинлари штаб-квартирасини кўчиришни капитан Войниковга топшириб, март ойида Марага шаҳридан отландингиз ва 10-да Жаноби Олийлари ҳузурингизга Софян шаҳрига келдим, у йерда ўз ҳаракатларим бошланганлиги ҳақида сизга маълум қилиб, сиздан хушомадгўй маъқуллаш ва кўплаб оғзаки кўрсатмаларни олдим, кейин эса уларга амал қилдим.
10-мартда Табризга қайтдингиз, 16-йилда арманларни у йерга кўчиришга буйруқ бериб, Салмас туманига кетдингиз.
Тахминан шу вақтларда ҳақиқий миграция бошланди? Аддербижоннинг турли нуқталаридан сиз кўплаб зиёфатларга чиқдингиз ва Аракс томон йўл олдингиз. Моҳаммедлар кўчманчиларга энг катта нафрат кўрсатдилар, уларга лаънатлар билан ҳамроҳ бўлдилар, ҳатто баъзи жойларда улар тош отишди. - Аммо суд ижрочилари деярли ҳар доим кўчманчиларнинг адолатли ғазаби ва қасосига қандай дош беришни билишган ва ўзларининг қатъиятлари билан деярли муқаррар қон тўкилишини олдини олишган. Форс ҳукуматига келсак, у ўз фуқароларининг зўравонлик ҳаракатларига эътибор бермади, эҳтимол бу арманларни қўрқитиб, уларни бошқа жойга кўчиришдан сақлайди, деб умид қилди.
21 март куни сиз Дилман истеҳкомига (Салмассанинг асосий шаҳри) йетиб келдингиз. Салмас хонлигидаги арман қишлоқларини айланиб чиқаётиб, у аҳоли томонидан таърифлаб бўлмайдиган завқ ва чуқур ишончнома билан кутиб олинди.
Аввалига Салмас арманларининг рўйхатини тузишни ўнг муҳтарам Ханўхга топшириб, ҳузуримда зобитлар йўқлиги сабабли, мен Салмас туманидан 22-23-март куни сиз Урмияга йетиб келдингиз Подполковник, княз Аргутинский-Долгоруков, Табриз шаҳридан келиб, кўчиришни бошқаради. Салмас арманлари.
Бу вақтда мен Г. Генерал-маёр Панкратйев билан муносабатларга кирганман, унга қарашли ҳудудларда ўз ҳаракатларимни давом эттириб, унинг ёрдамига қайта-қайта муҳтож бўлганман, у ҳар доим, иложи бўлса, илтимосларимни қаноатлантирган.
Урмийск хонлигидаги арманларда ҳам ғайрат ва худди шундай ишончномани кўрдим. Форс ҳукумати менинг муваффақиятларимни кўриб, менга янги тўсиқлар қўйишда шошилмади.
У ўз орзуларидан ташқари, арманларнинг деярли универсал кўчирилишини кўрди, кўплаб меҳнаткаш фуқароларнинг йўқолиши унинг учун қанчалик муҳимлигини ҳис қилди. Кейин, қўйилган шартлардан фарқли ўлароқ, мен билан бирга бўлган маҳаллий ҳукумат агентлари арманларни русларга фойдасиз кўчирилишига ишонтира бошладилар, улар кўчирилгандан сўнг дарҳол крепостной бўлишларига ва шу билан бирга улар маҳрум бўлишларига ишонтиришди. улар ўз оилаларига мустаҳкам пойдевор қўйишдан олдин, уларнинг энг яхшилари, ёшлар олинади, сиз аскарсиз ва ҳоказолар учун фойдали ҳаёт учун барча воситалардан? Агар сиз Форсда қолсангиз, узоқ вақт давомида барча солиқлардан озод бўлишингизни ва ниҳоят арманларга уларни ўз жойларида қолдиришни таклиф қилдингиз, мен уларга кўчириш учун берганимдан кўра кўпроқ пул таклиф қилдингиз. Жаноби Олийларига хабар беринг.
Мен қўлимдан келган барча чора-тадбирларни кўрдим, арман халқи кўчиб ўтиш ниятида собит бўлиб қолди, лекин қанча уринишмасин, бунга эриша олмадим.
У Урмийск, Салмас ва Хойск туманларини кўчиришга буйруқ бериб, рус қўшинлари йетиб келгунига қадар деярли Урмия шаҳрида қолиб кетди.
Урмия арманларини кўчириш ишлари Марагин хонлигидан келган коллегиал ассессор Ғамазовга топширилди, бундан ташқари мен маёр, княз Чаликов, капитан Чагубатов ва сиз, хўжайларга ишониб топширган тўртта қишлоқдан ташқари. қалъа, Россия чегараларига яқин, дастлаб Г. Подпорутчик Искрицкий юборди арманларни тайёрлаш учун Мен кўчиб кетяпман.
Бундан олдин ҳам Мароға хонлигидан Курдистонга ишончли амалдорларни юбордим. Энг катта хавф билан улар бир нечта оилаларни у эрдан ҳайдаб чиқаришга муваффақ бўлишди, аммо бу орқали Куртинларнинг ғазаби энг юқори даражага кўтарилди. Кундузи улар арманларнинг кичик гуруҳларига аниқ ҳужум қилишди, уларни талон-тарож қилишди ва кўчиришга рухсат бермадилар. — Мен Г. Генерал-маёр Панкратийевга мурожаат қилдим, бу қароқчиларнинг зўравонлиги бироз тўхтатилди.
5 апрел куни генерал-маёр Панкратйев менга Табризда туманларнинг бир курури олингани, эҳтимол, 20 га яқин рус аскари Урмияни тарк этиши ҳақида хабар берди. “Бу мени, иложи бўлса, кўчириш ишларини тезлаштиришга мажбур қилди.
Чунда Форс ҳукумати амалдорлари сўнгги чорани кўришди: Аббос Мирзонинг мактуби билан менинг олдимга келган Маммад Бағирхоннинг ўзи Урмия арманларининг 400 оиласидан иборат зиёфатдан биз уларни мажбурлашимиз ҳақида эшитганидан шикоят қилди. қайта жойлаштириш. Унинг хиёнатини фош қилмоқчи бўлиб, 12 апрел куни у халқ вазири Аскерхоннинг ўғли билан Хой қалъасига, агач (*) орқасига бориб, у йердан юқоридаги тарафга йетиб олиб, арманларни сўроқ қилдик. , бир овоздан улар ўз ихтиёри билан кўчиб ўтмоқдалар, деб жавоб бердилар: “Биз форс нонидан кўра, Россия қонунини йеймиз! Улар Аскерхоннинг ўғлига айтиб, ундан ёзма гувоҳнома олишди.
13 апрел куни сиз Хой қалъасига келдингиз ва у эрда керакли буйруқларни бажариб, уларни бажаришни маёр княз Чаликовга ва 18 апрелда барча
керакли маълумотларни тайёрлаган иккинчи лейтенант Искрицкийга топширдингиз? Дилман истеҳкомига қайтди.
(*) Агач миля деган маънони англатади.
20 апрел куни сиз олий ҳазратларининг биринчи котиби, Форс тахти вориси Дилмон Мирзо Масъуд истеҳкомига йетиб келдингиз. У салмас арманларининг кўчирилишида ҳозир бўлиши керак эди ва Аббос Мирзонинг мактубини менга топширди, унда шаҳзода арманларни мажбуран кўчириб келтирганим учун мени қоралади. У шу заҳоти олий ҳазратларига жавоб бериб, унинг амалдорлари менга қарши ёлғон айбловлар қилганликларини исботлаб, хатимга ўғли Аскерхоннинг гувоҳлигини илова қилди. Менинг хатти-ҳаракатларимнинг адолатлилигини Мирзо Масъуд шахсан ўзи текширди.
Кейинчалик ҳаракатимни давом эттириш учун пулга эҳтиёж сезиб, Г. Генерал-маёр Панкратйевдан минглаб червонец эвазига қарз олдим. Сиз ҳам турли вақтларда бошқа одамлардан икки минг червонецгача қарз олгансиз, ҳаммасини Жаноби Олийларидан олган пулимдан қайтаргансиз.
20 апрелда рус қўшинлари Урмия вилоятидан йўлга чиқди. Эҳтиёжлари учун қолган оилалар Форс маҳаллий ҳокимиятлари томонидан турли зулмларга учраб, менга шикоят қилишди. Бу ҳолат мени Салмас хой арманларини ҳам шундай зулмга учрамасликлари учун тезроқ чиқариб юборишга ҳаракат қилишга мажбур қилди.
Чундай қилиб, кўчириш ҳаракатлари мен томонидан тезлаштирилди? партиялар кетма-кет давом этди, Аддербиджан вилояти аҳолиси сезиларли даражада камайди.
5000 дан ортиқ оилалар Араксга яқинлашганда, бошқаларга молиявий ёрдам кўрсатилди, улар аллақачон сарфладилар - мен дастлаб Арманистон минтақавий кенгашининг муносабатини олдим, унда нон йўқлиги сабабли у менга керакли ёрдамни бера олмаслигини айтди. қолаётган муҳожирларга ёрдам бериб, йиғим-терим йиғингунча уларни сақлашни сўради. Орадан кўп ўтмай, 8 май куни мен Жаноби Олийларидан 24 апрелдаги 926-сонли
буйруғини олдим , бу кўчманчиларнинг кўпчилигини, айниқса, энг камбағалларни Қорабоғга боришга ундади, у йерда уларни ҳамма нарса билан таъминлаш мумкин? айримларининг яшаш жойида ушлангани ва озиқ- овқациз қолганларнинг бошқа жойга кўчирилиши тўғрисида? кўчиб ўтиш истагини билдирган, лекин ҳали моддий ёрдам олмаганлар номидан мен томонидан бажарилган. Бу ҳақда мен Жаноби Олийларига батафсил маълумот бердим.
9-май куни Дилман истеҳкомидан чиқиб, 10-май куни Хой қалъасига йетиб келдим.
Бу вақтда Г. Генерал-маёр Панкратийев менга Жаноби Олийларининг Урмийск ва Салмас Хойск туманларида муҳожирларга ҳомийлик қилиш учун 4 нафаргача штаб офицерини ёки бошқа ишончли амалдорларни қолдиришга рухсат берганини эълон қилди. - Нега Жаноби Олийлари бу раҳм-шафқатни барча кўчирилган арманларга дарҳол эълон қилди ва подполковник княз Аргутинский-Долгоруковга оилаларнинг қолган қисмларини юборишга шошилмасликни, балки уларни ғалла ўримигача кечиктиришга ҳаракат қилишни буюрди.
Кўп ўтмай, мен Нахичеван вилоятидан у эрга келган арманлар ҳали ҳам қароргоҳда эканликлари ва ҳамма нарсада жуда камчиликка дучор бўлишлари ҳақида хабар олдим. "Мен уларнинг тақдирини махсус буйруқлар билан осонлаштириш мумкинлигини жойида синаб кўришга қарор қилдим, шунинг учун сиз 17 майда Хоя қалъасини тарк этиб, 19 май куни Нахичеван шаҳрига келдингиз. "
Эриван шаҳри кўчманчиларнинг аҳволини ўрганиб чиқиб, коллегиал баҳоловчи Гамазовни Арманистон вилоят бошқармасига ҳисобот билан юборди, унда сиз кўчманчиларни тезроқ жойларда жойлаштиришни ва уларга тегишли ёрдам кўрсатишни сўради. -Нахичеван хонлигида турар жой учун давлат йерлари йўқлиги сабабли сиз кўплаб арманларни Эриван-Қорабоғ хонлигига ўрнашиб олишга кўндиришга ҳаракат қилдингиз, уларни менинг маслаҳатларимга амал қилишга кўндирдингиз? лекин кўчманчиларга
ёрдам бериш учун ҳеч қандай имкониятга эга бўлмаган Нахичеван бўлимини кўриб (капитан Неверовскийнинг 40-жаегер полкининг барча ғайратига қарамай), у унга икки мингдан ортиқ червонец берди.
21 майда Нахичеван шаҳридан чиқиб, 22 майда Хой қалъасига қайтиб келди.
Жаноби Олийларининг кўрсатмаларини имкон қадар бажариб, кўплаб арманларни кўчиришни рус қўшинлари тўлиқ йетиб келгунига қадар тўхтатиб қўйдим.
Ниҳоят, ҳаракатларимнинг охири яқинлашаётганини кўриб, Жаноби Олийларига баъзи тафсилотларни оғзаки тушунтиришни истаб, мен ўз жойида ушлаб турилган кўчирилганларнинг бир қисмини бошқаришни мен билан бирга бўлган энг ишончли амалдор подполковник княз Аргутинский- Долгоруковга топширдим. 29 май куни у Хой қалъасини тарк этиб, Нахичеванда тўхтаб, Эриван шаҳри бўйлаб саёҳатини давом эттирди. Бунда у охирги буйруқни берди, 18 июн куни Карс шаҳри яқинидаги фаол отрядга келди .
Ахалсихе қалъаси қўлга киритилгандан сўнг Жаноби Олийлари менга 29 август куни Эриванга бориб, ўз ҳаракатларим ва менга берилган пулнинг сарфланганлиги ҳақида батафсил баённома тузишимни буюрдилар.
Соғлигим ёмонлашганига қарамай, Жаноби Олийларининг буйруғини бажариш учун йўлга чиқдим? Аммо Тифлис шаҳрига келганингиздан сўнг, сиз оғир касалликка дучор бўлдингиз ва энди бироз энгиллашдингиз.
Чу билан бирга, мен подполковник княз Аргутинский-Долгоруковдан ҳисобот олдим, гарчи унга илова қилинган ҳужжатларда тўлиқ баённома тузиш учун зарур бўлган барча маълумотлар мавжуд бўлмаса-да, лекин Жаноби Олийларининг буйруқларини дарҳол бажариш учун мен уни туздим. Бу ҳужжатларга ва менда мавжуд бўлган маълумотларга кўра, менга қўшимча тушунтиришларни тезда йетказиб беришни буюринг, бу
тушунтиришларни олганимдан сўнг, мен сизнинг ҳазратингизга тақдим этиш шарафига эга бўламан.
Чундай қилиб, 1828-йил 26-февралда ўз ҳаракатимни бошлаб, ўша йилнинг 11-июнида уларни тугатдим, маҳаллий миқёсда тўхтатилган 1500 га яқин оила бундан мустасно? нега шу пайтгача Карс қалъасида тақдим этилган қисқа ҳисоботда кўп айтилган маблағнинг сарфланиши тўғрисида батафсил ҳисоботни Ҳазратингизга тақдим этишнинг имкони бўлмади.
Чу вақт ичида мен Жаноби Олийларидан ўн тўрт минг червонец ва 400 рубл кумуш олдим? шу жумладан, 2000 дан ортиқ юракларни Нахичеван бўлимига совға қилдим, бу маблағлар ҳисобидан 8249 насроний оилани кўчирдим.
Тўлиқ ўзимнинг масъулиятим бўлган бу миқдорни капитан Дерубенкага ишониб топширдим. Бу муносиб зобитнинг ишидаги ўта ғайрат ва аниқлик Раббийнинг алоҳида эътиборига лойиқдир .
Илова қилинган қоғозларда, Жаноби Олийлари, мен билан бирга бўлган амалдорларнинг ҳар бири томонидан қанча оила кўчирилгани, улар қанча миқдорда ёрдам бергани? шунингдек, неча йил эди. Сиз кўрсатгандек, ошхоналар ва ишлайдиган пуллар ва фавқулодда харажатлар учун офицерлар.
Жаноби Олийларига ўз фаолиятимнинг бутун йўналишини тақдим этар эканман, шуни қўшимча қилишга журъат этаманки, сиз ўзингиз эгаллаб олган вайрон бўлган ҳудудларни, саккиз мингдан ортиқ саноати ривожланган ва меҳнаткаш оилаларни истиқомат қилиб, давлат учун янги бойлик манбасини очдингиз. , аниқ айтиш мумкинки, кўчманчиларга сарфланган маблағ қанчалик муҳим бўлмасин, тез орада Ҳукуматга ортиқча қайтарилиши мумкин. Қадимги буюк Арманистон далаларини қамраб олган чўллар ўрнига бой қишлоқлар ва эҳтимол шаҳарлар (*) пайдо бўлади.
(*) Кизляр янги Нахичеван энди гуллаб-яшнаётган колониялар, давлатга катта даромад келтирди, ўз саноатининг муваффақияти билан ҳайратга тушди. -Арманлар жойлашгунга қадар улар тақир чўл эди.
меҳнаткаш, ишлаб чиқариш ва Суверенга садоқатли аҳоли.
Арманларнинг Россия тахтига садоқатини кўрсатган барча хайр- эҳсонларига гувоҳ бўлган ҳолда, мен Жаноби Олийларидан уларнинг қайта тикланган бахтининг айбдори сифатида, уларга алоҳида эътибор беришингизни ва Раҳмонли Суверен Император ҳузурида шафоат қилмасликни сўрайман. муҳожирларнинг янги уйларини мустаҳкам ўрнатиш йўллари билан уларнинг аҳволини энгиллаштириш ва шу билан инсоният учун фойдали бўлган ишни якунлаш,
Жаноби Олийлари томонидан менга ишониб топширилган бундай хушомадгўй топшириқнинг адо этилиши менинг ҳаётим даврига тўғри келади.
Хулоса қилиб шуни айтишни ўз бурчим деб биламан, агар Жаноби Олийлари Суверен Императорга энг оғир топшириқларни бажаришда кўрсатган беқиёс меҳнати, кўпинча ўз ҳаётини хавф остига қўйгани учун мукофотни тақдим этишга қарор қилса, ўзимни тўлиқ бахтиёр деб ҳисоблайман. мен. Бош офицерларнинг штаб-квартираси, шунингдек, аҳолининг руҳонийлари томонидан ажралиб туради, улар кўчиришга, уларнинг баъзиларининг Форсда узоқ вақтдан бери эга бўлган ҳуқуқларини ўрнатишга ғайрат билан ҳисса қўшган. 24 декабр, 1829 йил Тифлис шаҳри.
В ИЛОВА
Пересид компаниясининг биринчи инқилоби ҳақида асосий қўшимча маълумотлар, баъзи изоҳлар билан.
Грузия бош маъмури, Кавказ корпуси қўмондони генерал Эрмоловнинг Россия чегараларига Форс бостириб кириши пайтидаги биринчи ва асосий ташвиши вилоятларда жойлашган барча кичик қўмондонликларни боғлаш, бутун корпусни Тифлис яқинида тўплаш эди. Буни уддалаган генерал Эрмолов ҳужум бошлади. Бу вақтда у генерал-маёр княз Мадатовни июл ойининг охирида Тифлисдан Ёлисаветополга борадиган йўл бўйида жойлашган Астафа дарёси бўйида жойлашган Грузия Гренадер полки қўмондони граф Симоничдан иборат отрядга юборди. Г. М. , княз Мадатовга Ёлисаветополни эгаллаш, сўнгра зарурий тайёргарлик ишларида қатнашиш буюрилди. 3 сентябр китоб. Чамхор дарёсида душманга дуч келган Мадатов уни бутунлай мағлуб этди? барча душман пиёдалари ўз ўрнида қолди? Бу форс авангарди Аббос Мирзонинг ўғли Мағмед Мирзо қўмондонлигида, бу ишда ўлдирилган Чаховнинг куёви амирхон Сардор бошчилигида эди. Княз Мадатов душманни шафқацизларча кузатиб, 4- куни тонгда Ёлисаветополни эгаллаб олди. Ўша пайтда сиз Олий қўмондонлик генерал-лейтенант Паскевич билан Тифлисга келдингиз. Генерал Эрмолов 24 июлдан бери қум блокадаси остида қолган Чушини озод қилишни назарда тутган эди? Армияни ажратиб, у княз отрядига қўшилиб, генерал Паскевичга кўрсатма берди. Мадатова, Қорабоғнинг Чушини озод қилиш учун сизга эргашишини қабул қилинг. Чу билан бирга, корпус штаб бошлиғи генерал. - маёр Веляминов 2. Аммо Аббос Мирзо ўз ўғлининг Ёлисаветополда бўлган оз сонли қўшинлари томонидан мағлубиятга учраганидан хабар топиб, 5-да маҳаллий татарлар томонидан чақирилиб, Чуши қамалини олиб ташлади ва княз Мадатов отрядининг позициясини эгаллади энг хавфлиси эди. У иккита кичик казак полкига эга бўлган 2500 дан кўп бўлмаган пиёда аскарларидан иборат эди ва форслар 40 000 дан ортиқ бўлганига ишониш мумкин эди, гарчи миш-мишларга кўра улар 70 000 га этган. Агар чекинсангиз, Россияга чексиз садоқат кўрсатган
Ёлисаветопол арманлари форс татарларининг ваҳшийлиги қурбони бўлиб қолишди. Вақт йетишмаслиги ва сув йетишмаслиги сабабли шаҳарда бошпана топишнинг иложи бўлмади. Бундай шароитда, шаҳзода. Мадатов подполковник граф Симоничнинг отряди охирги кучларигача қайтариш учун ўрмон яқинидаги баландликда қолиши керак деган фикрига қўшилди. Артиллериямизни кўпайтириш учун қалъадан тўртта эски чўян қурол олиб ташланди, уларни форслар немис мустамлакачилари томонидан тартибга солинган вагонларга жойлаштирдилар. Аммо форсларнинг сустлиги ва қатъияцизлиги бизни аниқ ўлимдан қутқарди. Аббос-Мирзо огоҳлантиришни зарур деб ҳисобламади. Ген. -Леи. Паскевичга княз отрядининг позицияси ҳақида маълумот берилди. Мадатов ёрдамга шошилди? 10 куни эрталаб у Нижний Новгород Драгун полки билан келди, тушдан кейин эса қолган қўшинлар келди. Кечга яқин лагеримиз олдида душман патруллари пайдо бўлди. 11 ва 12 отлиқ отрядлар ҳам кўринди? Аббос Мирзонинг ўзи барча қўшинлар билан бирга бўлганлиги аллақачон маълум эди. Чу икки кун ичида генерал Паскевич Элисаветополда касалхона ташкил этиш билан шуғулланди, у билан бирга мажбурий юришларда келган қўшинларга дам берди. 12-куни эртаси куни эрталаб соат 9 ларда сизни кузатиб Қорабоғга боришга буйруқ берилди? 13-куни тонг отгунча улар Чаҳзодага келишди. Мадатовнинг икки содиқ қорабоғармони бор эди, улар унга Аббос Мирзо бизга ҳужум қилмоқчи эканлигини, унинг қўшинлари 40 минг ёки ундан ортиқ отлиқ пиёда аскардан иборат эканлигини билдиришди. Ушбу маълумотни олган генерал- лейтенант. Паскевич Вагенбургни ташкил қилишни буюрди, унда Херсон Гренадиер полкининг иккита компанияси қолди ва бошқа қўшинлар билан улар душманни кутиб олиш учун кетишди. Генерал Паскевич қулай позицияни эгаллаб, душманни кутди, аммо унинг сустлигини кўриб, ушбу буйруққа биноан қўшинлар қуйидаги тартибда йўлга чиқдилар:
41-Жаегер полки қўмондони полковник Авенариус бошчилигидаги 1-чи қатор.
Чирвон полкининг иккита ярим баталони, 41-жаегерснинг иккита ярим баталони? 12 та батареяли қурол.
Подполковник Граф Симонич бошчилигидаги 2-чи қатор. Грузия Гренадерларининг учта ярим баталонлари 7-Карабиниери ярим баталони билан, биринчи ва олтинчи ярим баталонларнинг ўнг чап қанотларида, ҳар бирида иккита энгил қурол.
Нижний Новгород Драгун полкининг 3-қатори, подполковник Чабелский. 16 та қуролдан иборат барча захира артиллерия.
4-қатор, Херсон Гренадиер полкининг ярим баталони остида, командир, полковник Попов. 1 ва 2 қаторлар орасидаги ўнг қанотда 500 га яқин казаклар, чап томонда Казаг Барчалинская масофасининг 200 татарлари жойлашган.
Сиз душманни Элисаветополдан бир неча километр узоқликда жанговар таркибда учратдингиз. Жасур, тажрибали генерал Веляминов 12 та аккумуляторли қуролни ярим ўқга йетказди. Жанг кучли отишма билан бошланди. Форс туркларининг ўрнатилган одатига кўра, отлиқ қўшинларимиз икки қанотдан ўраб олинган: татар казакларимиз Вагенбурггача таъқиб қилинди. Душман пиёда қўшинлари бу позицияга шунчалик яқинлашдиларки, жангчилар орқага чекинишди, бу муваффақият форс пиёдаларига найзаларга шошилиш учун жасорат берди, аммо подполковник Cоунт Симонич бошчилигидаги 2-чи чизиқнинг чап қанотидан кучли, ҳал қилувчи зарба. Чирвон баталони уларни бирлаштириб, уларнинг режаларини барбод қилди. Бизнинг қўшинларимиз уларга бир овоздан ҳужум қилганидан ҳайратда қолдилар ва улар тарқалиб кетишди ва қочишга мажбур бўлишди. Чу билан бирга, Ген. Лейт. Отлиқлар билан бирга бўлган Паскевич заҳирадан 4 та қуролни тортиб олиб, душманнинг ўнг қанотига қаттиқ ўт очди, шундан сўнг бир драгун дивизияси бу қанотга ҳужум қилиб, уни бутунлай қочишга мажбур қилди. Бу мағлубиятдан кейин бизнинг чегараларимизда форс қўшинлари йўқ эди. Чапга орқага ташланган учта баталон ҳимоя туфайли ўзларингиздан узилиб, таслим бўлди ва қўлга олинди. Отлик ва от артиллериясининг этишмаслиги бутун Форс қўшинининг тўлиқ йўқ қилинмаслигига сабаб бўлди. Чу куни биз 1500 га яқин одамни, учта қуролни, учта баннерни, Қуралгайдаги лагерни қўлга олдик. Аббос-Мирзо Чуши қамалини олиб ташлагач, барча юкларни
Араксдан ташқарига юборишга муваффақ бўлди. Бизнинг йўқотишимиз 200 кишидан ошмади, ҳалок бўлди ва яраланди. Чирвон полки баталони командири подполковник Греков, шу баталённинг икки зобити кучли ҳужум натижасида ўз вақтида ҳалок бўлган? сиз ҳам ярадорсиз, жасур подполковник, гр. Симонич (*).
Чундай қилиб, бу машҳур жанг бўлиб ўтди, унда 7000 дан кам ботир одам 40 000 кишилик қўшинни, жумладан, 18 та оддий, яхши кийинган, ўқитилган баталон ва 22 та яхши қурилган қуролни тарқатиб юборди ва йўқ қилди. Форс урушининг кейинги барча муваффақиятларини ғалабаларнинг бошланиши сифатида ушбу жангга боғлаш мумкин.
Арманларни кўчиришга келсак, қўшимча қилиш зарур деб ҳисобланади.
Турли манбалардан маълумки, туркларнинг арман фуқаролари ва форснинг арман тобелари ўртасида сезиларли фарқ мавжуд.
(*) Бу эрда шуни айтиш мумкинки, оғир ярадор бўлган граф Симонич, отряднинг оз сонини кўриб, бирорта ҳам қуйи сафдошнинг ўзи билан қолишига йўл қўймади, уларни душманни таъқиб қилишга ишонтирди ва бундан олдин ҳам ёрдам беришга рози бўлди. душманнинг бутунлай мағлубиятга учраганига амин эди.
фарқ. Турк арманлари форслардан кўра кўпроқ эзилган. Кейинги даврларда турк арманларининг Россиядан ташқарига кўчирилиши форс Аддербижан арманларининг дастлабки кўчирилишининг давом этиши натижасидир. Полковник Лазарев келишидан олдин деярли ҳеч ким қимирламади, гарчи баъзи одамлар далда берувчи фикрларни қабул қилишган. Аслзода арман руҳонийларининг таклифлари, бундан ташқари, арман халқининг Лазаревлар оиласининг хизматларига алоҳида ишончи, шунингдек, полковник Лазаревнинг шахсий тинимсиз буйруқлари арманларни Форсдан эргашишга жалб қилди. империянинг чегаралари, улар қолдирган ватан келажакда ўз мулкларини Россия фаровонлиги
билан мустаҳкамлашига ишонч билан. Биринчи кўчиришдан кейин ва бундай ёрқин мисолдан сўнг, Туркиядан ҳам Арзерумдан, ҳам бошқа Паталиклардан кўчириш амалга оширилди.
Форс кампаниясининг қизиқарли воқеалари ҳақида батафсил шарҳлар билан жанобнинг муносиб, ўқимишли офицерлари хабар беришди. Анненков Искрицкий, ва миннатдорчилик билан нашр этилган. Афсуски, бу икки жасур жангчи ўзларига яхши умид бағишлаб, кўп шонли жанглардан сўнг жуда эрта, кўп ўтмай, мардонавор курашган, аммо узоқ вақт давомида ўз сафдошлари билан ғалабаларнинг таскин берувчи мевасини баҳам кўришмаган.
