Россия мустамлакачилигининг тарихдан ҳозирги кунгача бўлган тарихий илдизлари "русизм"
Yucel Tanay.
Россия экспансияси тарихига назар ташлайдиган бўлсак, Ғарб давлатларининг мустамлакачилиги билан жуда аниқ параллелликларнинг мавжудлигини, шу жумладан бир хил вақт жадвалини, кенгайиш йўлларини ва мустамлака қилинган ҳудудларни назорат қилиш механизмларини эътиборсиз қолдириб бўлмайди. .
Америка қитъасининг мустамлакаси аслида 16-асрда туб аҳолига қарши урушлар ва Ғарб қалъалари ўрнатилиши билан бошланди, биринчи бўлиб Жанубий Америка ва Марказий Америкада (1538: Богота асос солинган, 1541: Сантяго асос солинган, 1565). : Рио-де-Жанейро шаҳрига асос солинган) ва кейинчалик замонавий Қўшма Чтатлар ҳудудида (1607 йилда Виржиниядаги Жеймстаунга асос солинган). Ғарб мустамлакачиларининг экспедицияларининг аксарияти қисман бўлса ҳам хусусий маблағлар ҳисобидан молиялаштирилди ва бой эрларни босиб олиш, янги савдо йўлларини ўрнатиш ва тожнинг таъсир доирасини кенгайтиришни мақсад қилган. Экспедицияларнинг кўпчилиги бошқа халқлар, ҳаттоки давлатлар мавжудлигига дуч келди ва янги ҳудуд устидан назоратни ўрнатиш ва қаршиликни йўқ қилиш учун ҳарбий зўравонликка мурожаат қилди.
Ғарб давлатлари дунёнинг нариги чеккасида Америка, Африка ва Осиёга йўл очишга ҳаракат қилган бўлса, Москва подшоси Иван Грузин ўз давлати чегараларини кенгайтириш учун худди шундай йўл очди. Аммо 1540-йилларда Мускови чегаралари, ҳатто бугунги "Россиянинг Ёвропа қисми" билан солиштирганда деярли ҳеч нарса эмас эди. Москва ҳатто Волга бўйини ҳам назорат қила олмади ва у эрда Қозон хонлиги билан рақобатлашди. Иван Даҳлиз 1547-48 ва 1549-50 йилларда Қозонга қарши учта юриш қилди ва ниҳоят 1552 йилда Қозонни забт этди (бу кун татарлар томонидан ҳанузгача миллий фожиа куни сифатида эсда қолади, чунки Қозон босиб олинганидан кейин тарихнинг муҳим қисми. содир бўлди). аҳоли қирғин қилинди). 1556-йилда Иван Даҳлиз Каспий денгизидаги Қуйи Волгадаги Астрахан хонлигининг пойтахти Астраханни эгаллади (2022 йилда Россиянинг стратегик бомбардимончи самолётлари Астрахандан Украинани бомбардимон қилиш учун жўнаб кетди). Бироқ, бу қадамлар Иван Даҳшатли давридаги давлатнинг кенгайишига тайёргарлик эди. Россиянинг энг муваффақиятли ва энг йирик кенгайиш уриниши Сибирни мустамлака қилиш эди. Бунинг асосий воқеаси 1581-85 йилларда, Строгановлар оиласи хусусий савдогарлар Москванинг расман вассали бўлган, лекин ўзини улғайганини кўрсатган Сибир хони Кужумнинг таъсирини йўқотиш учун саркарда ва ёлланма Ёрмак Тимофейевични ёллаганида содир бўлди. . Ливония урушидаги Россиянинг бахцизликлари фонида мустақиллик. Рус тарихий анъаналарида “Сибирскийе покҳодй Ёрмака” деб аталадиган урушлардан кейинги тўрт йил давомида рус ёлланма аскарлари қурол-яроғ борлигидан фойдаланиб, Иртиш, Об ва дарёлар бўйидаги йирик ҳудудларни ўз назоратига олдилар. ва Тобол. 17-аср бошларига келиб, Москва ўз ҳудудини сезиларли даражада кенгайтирди ва нафақат Волга бўйини (ҳозирги "Россиянинг маркази" деб ҳисобланади), балки Урал тоғларини ҳам босиб олди ва ҳатто юзлаб километрларни Сибирга босиб ўтди. Чунга қарамай, Сибирнинг кўп қисми, Тинч океани қирғоқлари ва Камчатка ва Чукотка ярим ороллари бундан мустасно, Москва назорати остида қолди.
Россия подшолигининг кенгайишида олдинга катта сакраш 1630-йилларда содир бўлди? Ғарб давлатлари Америка устидан назорат ўрнатган бир пайтда, москваликлар Сибирни эгаллаб олишди. 1628-йилдан (Красноярскнинг ташкил этилиши) 1649-йилгача (Чукоткадаги Анадирскнинг ташкил этилиши, шу ҳудуддаги мавжуд Анадир шаҳри билан адаштирмаслик керак) руслар 8 миллион квадрат километрдан ортиқ майдонда ўз назоратини кенгайтирдилар. У нафақат бутун Сибирни, балки Тинч океани соҳилларини ва қутб минтақаларини ҳам босиб олди. Янги олинган эрлар бугунги АҚШ ҳудудига (9, 5 миллион квадрат километр) тенг эди. Кенгайиш шунчалик самарали бўлдики, 1750-йилларга келиб руслар (Цар Пётр И аллақачон Россия давлати номини ўзгартирган эди) Аляскада колониялар ва ҳатто Калифорнияда (Форт Росс) ва Гавайидаги Кауаи оролида (Россия қалъаси) аҳоли пунктларини ўрнатдилар. Элизабет).
Мусковит / Россия экспансияси ҳақида гапирганда, ҳатто замонавий рус олимлари ҳам мустамлакачиликнинг мақсадлари ва воситаларини яширишга ҳаракат қилмасликларини таъкидлаш керак. Томск Сибир университетидан Александр Казаркин яна бир россиялик академик Сергей Бахрушиндан иқтибос келтирган ҳолда шундай деб ёзади: “Одатда, маҳаллий аҳоли ўлпон тўлашга мажбур бўлгунга қадар ҳарбий операция бўлиб ўтади. [Бундан кейин] Красноярскдаги бозор одатдагидек асосан мўйна сотилмади, аксинча, ясирни (қуллар, шу жумладан жинсий қул сифатида сотилган қуллар) товламачилик қилди. У яна қўшимча қилади: “Сибирнинг Россия томонидан мустамлака қилиниши уч босқичга бўлинади: маҳаллий аҳолини солиқ тўлашга мажбурлаш бўйича ҳарбий операция? қишлоқ хўжалиги босқичи? ва саноат босқичи. Бу эрда асосий муаммо [маҳаллий аҳолининг] маданияти эди”. Рус олими Казаркин рус ваҳшийликларида маҳаллий аҳолини - "рус бўлмаганларни" самарали айблади.
Қизиғи шундаки, у шундай деб ёзади: "гаровга олиш, уларни содиқликка қасамёд қилишга мажбурлаш, кучлиларга қарши даҳшат . . . - [рус] казаклар бу барча чораларни Ўрдадан олдилар".
Бу нуқтаи назар рус мустамлакачилиги ва унинг Россиядаги замонавий идрокини яхшироқ тушуниш учун жуда муҳимдир. Амалий нуқтаи назардан, биз ўтмишда рус мустамлакачилари ёки бугунги кунда Россия томонидан содир этилган жиноятларни тўлиқ инкор этиш билан шуғулланамиз. Бу ваҳшийликлар ё "маҳаллий ўрганилган" ёки умуман содир бўлмаган. Қозоқ-немис олими, Базел университетининг замонавий тарих факултети ўқитувчиси Бўтакоз Қосимбекова мустамлакачиликнинг иккита модели борлигини таъкидлайди: бири меҳнат назоратига асосланган хориждаги мустамлакачилик, иккинчиси йер устидан назоратга асосланган геноцид кўчманчи мустамлакачилик. .
“Кўчманчи мустамлака империялари ва хориждаги қазиб олинадиган империялар ўртасидаги фарқ йер ва меҳнат ўртасидаги муносабатлардадир. . . кўчманчи мустамлака империялари учун йерни таъминлаш асосий мақсаддир. . . кўчманчи мустамлака империяларида сиз йерни ҳимоя қилиш учун ҳудудни бегоналардан озод қилишга ҳаракат қиласиз. турар-жой. маҳаллий халқлар . . . иккита усул қўлланилади . . . биринчиси - геноцид . . . иккинчиси - маҳаллий халқларнинг ассимиляцияси . . . сиз одамларни ассимиляция қилганингизда . . . улар эрни қайтариб беришни талаб қилмайди . . . шунинг учун бу жуда зўравон ассимиляция жараёни содир бўлди. "
Бу кенг жамоатчилик томонидан мустамлакачилик сифатида кенг таърифланмаган, чунки дунё кўпинча мустамлакачиликнинг Британия модели, меҳнат назорати ва камситиш, маҳаллий аҳолини йўқ қилиш, рус аҳолисини жойлаштириш ва бошқаларга асосланган хориждаги мустамлакачилик билан яхши таниш. қолган маҳаллий аҳолини сотиб олиш. Чу сабабли, рус расмийлари мустамлакачиликни айблаш учун бир неча бор "чет эл модели" га мурожаат қилишлари ажабланарли эмас, лекин рус кўчманчи мустамлакачилиги ҳақида бир оғиз сўз айтмаган. Вазир Лавров ушбу анъанага мувофиқ, Россия ҳеч қачон мустамлакачилик жиноятини қилмаганини даъво қилиб, ўзи келтирган мақоласида ҳақиқатни аниқ бузиб кўрсатади. Бу баёнот камида 150 йил давомида расмий Россия сиёсати ва илм-фанига хос эди. Инглизлар мустамлакачи ва эксплуататор, руслар эса гуманист бўлиб, маҳаллий этник гуруҳларга ўз жамиятларини ривожлантиришга “ёрдам берган” деган фикр биринчи марта камида 19-аср ўрталарида ифодаланган. Рус ҳарбий географи Михаил Венюков 1877 йилда шундай деб ёзган эди: “Биз Ҳиндистондаги маҳаллий ирқ билан аралашмасликка ҳаракат қилаётган инглизлар эмасмиз. Бизнинг кучимиз бошқача? Биз маҳаллий халқларни улар билан дўстона бирлашишга сингдирамиз. "
Албатта, бу ҳақиқат эмас эди. Ҳатто ўзларининг ҳисоботларида ҳам руслар ўзларининг мустамлакачилигининг шафқацизлиги ҳақида гапирдилар. “Черкеслар биздан нафратланади. Биз уларни қулай ўтлоқли текисликлардан итариб юбордик, қишлоқларини талон-тарож қилдик, бутун қабилаларни йўқ қилдик”, деб ёзган эди рус шоири ва империалисти Александр Пушкин 19-аср бошидаги “Арзрумга саёҳат” иншосида. Рус генерали Скобелев 1890-йилларда ёзган мактубида “Осиё тинчлиги тўғридан-тўғри биз у йерда қирғин қилинган одамларнинг сонига боғлиқ” деб ёзган эди. “Биз Гўк-Тепада 45 минг туркманни ўлдирдик, тирик қолганлар буни ҳеч қачон унутмайди. "Биз қиличимиз билан қўлимиздан келганини қириб ташладик", деб қўшимча қилди у. Мустамлакачи халқларнинг зулми 20-асргача давом этди. Чундай қилиб, 1916-йилда, Биринчи жаҳон уруши ўртасида рус армияси қирғизларнинг мажбурий ҳарбий хизматга чақирилишига қарши намойишларни шафқацизларча бостирди? бу қирғизларнинг Россиядан оммавий қочиб кетишига сабаб бўлди, кейинчалик Уркун қирғини деб номланди. Турли тадқиқотларга кўра, 100 000 дан 250 000 гача қирғизлар бу мажбурий миграция пайтида ноқулай об-ҳаво шароити ва очлик туфайли ҳаётдан кўз юмган.
Совет Россияси мустамлакачилик анъаналарини давом эттирди. Бироқ, совет ҳукмронлигининг дастлабки йилларида у коренизация (роотинг) деб номланган сиёсатни эълон қилди, бу эса этник озчиликларга ўз тилидан эркин фойдаланиш ва ўз маданиятидан фойдаланиш ҳуқуқини берди. Бу сиёсат рус амалдорларига чор тарафдорларига қарши потенциал иттифоқчи сифатида мустамлака қилинган халқларнинг қалби ва онгини қозонишга ёрдам бериши керак эди. Аммо бу иттифоқ энди керак бўлмай қолгач, мустамлака қилинган халқларнинг руслаштириши эски чор намуналарига қайтди.
Мустамлака қилинган халқларни мажбурий руслаштириш кўплаб типик тактикаларни ўз ичига олди. Кичикроқ халқларга келсак, советлар болаларни оилаларидан зўрлик билан олиб ташлаш ва ота-оналари билан алоқаси бўлмаган ёпиқ ўқув муассасаларига жойлаштириш орқали миллий ўзига хосликни йўқ қилишга ҳаракат қилди. Одатда Сибирдаги кўчманчи халқларга қарши қўлланилган бу амалиёт 1920-1930-йилларда бир қанча қўзғолонларга сабаб бўлган, масалан, Ханти-Манси қўзғолони ва Тунгуска қўзғолони ва Тунгус Эвенки, иккаласи ҳам руслар томонидан шафқацизларча бостирилган. қўшинлар.
"Катта давлатлар" бошқа, камроқ зўравон, аммо самарали усуллар билан нишонга олинган. Мисол учун, 1930-йилларда кирилл бўлмаган алифбо қўлланадиган аксарият миллий тиллар рус тили билан бирлаштириш учун мажбуран ислоҳ қилинди. Мисол учун, татар тилини ислоҳ қилиш даврида жадвал эди
Чунингдек, у икки марта ўзгартирилди. 1929 йилда араб алифбоси лотин алифбосига ўзгартирилди ва 1939 йилда атиги уч ой ичида янги, кирилл алифбоси фойдаланишга мажбур бўлди. Ислоҳотда халқ тилини масхара ва зулмга ожиз қилиб қўювчи яширин ҳийлалар бор эди. Янги жадвал татар тилининг фонетикасини аниқ акс эттирмади.
Татар тилида 42 та фонема бўлса-да, атиги 39 та ҳарф (33 та асосий кирилл ҳарфи ва 6 та диакритик ҳарф билан) ҳосил бўлиб, талаффуз учун кулранг жой қолди. Кўпгина ҳарфларга рус тилидагидан мутлақо фарқ қиладиган товушлар берилди. Масалан, татар тилида “ч” товуши бўлмаса-да, “шч” товуши мавжуд бўлса-да, янги татар алифбосига рус тилида “ч” билан боғланган ҳарф берилди (гарчи у билан боғланган ҳарф ҳам бор). рус тилида "шуш" товуши). Бу татарлар учун рус тилида аниқ гапиришда қўшимча қийинчиликлар туғдирди ва уларга "татар урғуси" стигмасини берди. Бошқа туркий тиллардаги (масалан, бошқирдлар) ҳарфларга бошқа товушларнинг берилиши татарлар ва бошқирдлар ўртасидаги алоқани янада мураккаблаштирди. 1930-йилларда бўлгани каби мустамлака қилинган халқлар тилларининг аксарият кирилл ёзувлари зўрлик билан руслаштирилди ва бу халқларнинг кейинги авлодлари ислоҳотларгача араб ёки лотин алифбосида чоп этилган миллий адабиётларни ўқий олмай қолишга маҳкум эди. . Бу ўзгариш кабардин-черкес, татар, бошқирд ва қозоқ тилларига, шунингдек, Сибир ва Доғистон халқларининг барча тилларига таъсир кўрсатди. Чу билан бирга, НКВД махфий полицияси томонидан ўтказилган "миллий операциялар" атайлаб мустамлака қилинган халқларнинг миллий элитасини нишонга олди? У сиёсий фаолларни, журналистларни, тарихчиларни, китоб ёзувчиларни, шоирларни ўлдирди.
Москва ташаббуси билан бошланган тил ислоҳоти маҳаллий тиллардан асл илмий ва техник луғатларни ҳам тозалаб, асл сўзларни (масалан, татарча, автомобил деган маънони англатади) русча эквивалентлари билан алмаштириб, “сиз бу ҳақда ҳеч қачон эшитмагансиз” каби ирқчиликка йўл қўйилди. ”. – Руслар келгунча бу сўз машина дегани эди. Бу асосий ирқчилик муносабати ҳозиргача руслар орасида машҳур бўлиб келган. Россиялик миллатчи актёр ва ёзувчи Михаил Задорнов ўзининг классик матнида русларнинг давлат қурилишидаги ўрни ҳақида кинояли ирқчи ҳазил қилди: “Рус ваҳшийлари ўрта ёшли Осиё қишлоқларига бостириб кириб, уларни талон-тарож қилишди, ортда фақат кутубхоналар, театрлар ва шаҳарлар қолдирди”. Маҳаллий тилларни руслаштириш жараёни шу даражага йетдики, 1990-йилларда бир гуруҳ татар тилшунослари "Фен ҳем Тел" (Фан ва тил) журналини очишга мажбур бўлишди ва татар тилининг ўчирилган илмий луғатини қайта тиклашга ҳаракат қилишди. Москва томонидан. Журналнинг нашр этилиши 2014-йилда Россиянинг маҳаллий тилларга босим кучайиши сабабли тўхтатилган эди.
Лингвистик этник ўзига хосликларнинг йўқ қилиниши сиёсий қатағонга олиб келди. Совет ҳокимияти таркибида "қардош халқлар" тушунчаси ишлаб чиқилди, рус миллати "катта ака" ролини ўйнади, бошқалари эса рус халқининг этакчилигига эргашиши ва уни қабул қилиши керак бўлган "кичик биродарлар" ролини ўйнади. "табиий" устунлик. Мустамлакачи халқларнинг руслар томонидан “йўл-йўриқ кўрсатиш”га “муҳтожлиги” Совет иерархиясидаги мураккаб тузилмаларга сабаб бўлди. Мисол учун, миллий республикалардаги Коммунистик партия қўмиталари маҳаллий этник гуруҳ вакили бўлган расмий биринчи котибга муҳтож эди, лекин биринчи котибни де-факто вето ҳуқуқи билан назорат қилиш учун иккинчи котиб этник рус эди. Совет Иттифоқининг охирларида бу ёзилмаган қоида 1986 йилнинг декабрида бир марта бузилди, ўшанда Бош котиб Горбачёв этник рус бўлган Геннадий Колбинни Қозоғистон Коммунистик партиясининг биринчи котиби этиб тайинлаган ва оммавий тартибсизликларга сабаб бўлган эди. Бу тартибсизликлар ҳарбийлар томонидан шафқацизларча бостирилди, аммо совет тузумининг этник иерархияга асосланган заифлигини очиб берди.
Этник зулм ва иерархия тизими Совет Иттифоқига қараганда анча узоқ вақт сақланиб қолди ва бугунги кунда Россия Федерациясида мавжуд. Худди шўролар даврида ва ундан олдинги чор Россияси даврида бўлгани каби зулм ҳам мустамлакачи халқларнинг ирқий эзилган вакилларидан иборат иерархик жамиятни вужудга келтиради. Ушбу тушунчани тушуниш учун Нйерусский сўзи (сўзма-сўз: "рус бўлмаган") керак.
Аслида, "рус бўлмаган" бўлиш фуқароликка ҳеч қандай алоқаси йўқ. "Россия бўлмаган" шахс Россиянинг ҳар қандай фуқароси ёки бошқа этник гуруҳга мансуб чет эллик бўлиши мумкин, аксарият ҳолларда териси ёки сочлари қуюқроқ. Бу атама ҳам ирқчилик, ҳам ижтимоий зулмкор бўлганлиги сабабли, "бойроқ" халқлар (масалан, немислар ёки шведлар) вакилларини "рус бўлмаганлар" деб аташ мумкин эмас, балки иностранетлар (сўзма-сўз "хорижий", "бегона" деган маънони англатади). юқори ижтимоий мавқега эга бўлган бадавлат чет эллик"). Бироқ, турк ёки африкалик немиснинг ҳеч бўлмаганда молиявий аҳволи текширилгунга қадар инострант бўлиши даргумон. "Нега сиз нйерусский каби ҳаракат қиляпсиз?" Русга қуйидаги маънода мурожаат қилиш мумкин: "Нега ғалати, аҳмоқона ҳаракат қиляпсиз?" "Мен сизни ташқарида истайман
“Нерусский ташриф буюрмоқда” дегани “Сизни ташқарида қуйи миллат вакиллари кутмоқда” деган маънони билдиради (аниқки, бу ташрифни ҳурмат қилиш керак эмас).
Ирқий иерархияларнинг бу ички тизимини бегона одам учун тушуниш қийин бўлиши мумкин (АҚЧда ўзини имтиёзли кавказ деб билган баъзи одамлар Россияда қаттиқ дискриминацияга учраган бўлиши мумкин), аммо бу Россияда яшовчи ҳар бир киши учун аён. Мустамлака мамлакатларидаги Россия фуқаролари ҳар куни ушбу тизимга дуч келишади. Унинг ҳужжатлари полиция томонидан исталган вақтда текширилиши мумкин? Уларни қамоққа олиш мумкин, яхши ишга жойлаша олмайди, ҳатто муносиб квартира ижарага ҳам олмайди. 2022 йилгача квартираларни ижарага олишни таклиф қилувчи рус веб-хизматларининг аксарияти квартиралар "рус бўлмаганлар" га ижарага олинмаслигини таъкидлайди, бу, албатта, "нотўғри" миллатга мансуб Россия фуқароларини ўз ичига олади. Квартиралар кўп ҳолларда "фақат славянларга" таклиф қилинган (таъкидлаш жоизки, "славянлар" украинларни ўз ичига олмайди, чунки улар ҳам қуйи этник гуруҳ аъзолари ҳисобланган). Россиянинг энг йирик веб-хизмати “CИАН. ру” бу ирқчи иловани фақат 2021-йил декабр ойида, АҚЧда ИПЎга чиқишидан олдин тақиқлаган. Кейинги ҳафталарда Гоогле дўконидаги CИАН иловасининг рейтинги ғазабланган россиялик фойдаланувчилар томонидан 2, 3 га туширилди.
Мустамлакачи халқларга нисбатан камситиш, албатта, маҳаллий тиллар ва маданиятларни йўқ қилишни ўз ичига олади. Бу маҳаллий тилларни ўрганишни қийинлаштириш ёки ҳатто имконсиз қилиш орқали самарали амалга оширилади. Мисол учун, Скандинавия этник гуруҳларидаги мактаб ўқувчиларининг атиги 47 фоизи она тилини ўрганиш учун мактабда дарслар ўтказган. Карелияда фақат карел тилида фаолият юритадиган болалар боғчалари "етник камситишларга олиб келади", яъни карелларнинг ассимиляцияси Россия судлари томонидан уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш сифатида кўрилади, деган сабаб билан тақиқланган. Аслида, бу фақат бир ёки икки гуруҳ болалари бўлган кичикроқ қишлоқ болалар боғчалари учун фақат рус тилида сўзлашувчи гуруҳлар ташкил этилишини англатарди? чунки камида битта гуруҳ (еҳтимол, кичик болалар боғчасида мавжуд бўлган ягона гуруҳ) фақат рус тилида ўтказилиши керак. Олтой минтақасида маҳаллий суд маҳаллий тилларни мактабда стандарт синф сифатида ўқитишни тақиқлаган, маҳаллий тилни эркин танлов синфига ўқитишни мажбурлаган ва ҳар қандай ҳуқуқий фанларни самарали равишда йўқ қилган худди шу далилдан фойдаланган. болаларнинг ушбу дарсни талаб қилиш ҳуқуқи (шу жумладан ўқитувчининг мавжудлиги, ўқув материаллари ва бошқалар).
Чу билан бирга, рус тилида аксент билан гаплашиш, ҳатто Россияда жиноий таъқибга сабаб бўлиши мумкин. 2013 йилда этник тувиниялик эркак мунтазам равишда Петербургда ташқи кўриниши "рус бўлмаган"лиги учун текширилди. Полиция ходимлари унинг рус тилида оғир урғу билан гаплашаётганини пайқагач, уни қўлга олиб, сохта гувоҳнома берганликда айблаб, тергов бошлади. Полициянинг даъвоси шундаки, ҳеч бир Россия фуқароси рус тилида аксент билан гаплаша олмайди. Суд ишни қабул қилиб, тергов қилди ва прокурор ҳатто тувиниялик каби миллат йўқлигини даъво қилди. 2021-йилда Коми фуқароси коми тилидаги тингловга кириш ҳуқуқидан маҳрум қилинганидек, Россия қонунчилиги талаб қилганидек, шахсга таржимон берилмаган.
Лингвистик дискриминация мустамлакачи халқлар ва Москва ўртасидаги зиддиятнинг энг кўзга кўринган қисмларидан бири бўлиб қолмоқда. 2022-йилда Россиянинг энг қудратли миллий минтақаларидан бири ҳисобланган Татаристонда маҳаллий фаоллар мактабларда татар тилининг “еркин танлов” синфи даражасига туширилишига қарши кампания бошлади. Улар бу бузилиш ушбу синфни молиялаштиришнинг тез пасайишига олиб келишига ҳақли равишда ишонишди ва оилаларни фарзандларини ушбу "еркин танлов" синфига юбормасликка кўндиришга ҳаракат қилишди. Чуни ҳам қўшимча қилиш керакки, маҳаллий тилларни таснифлаш ғояси Россия президенти Владимир Путиннинг ўзига тегишли. 2017 йилда Йошкар-Олага ташриф буюрганида, у "бировни она тили бўлмаган тилни, яъни маҳаллий халқларнинг тилларини ўрганишга мажбурлашга тоқат қилиб бўлмайди", деб даъво қилган. Путин, шунингдек, рус тилини мамлакатнинг “табиий руҳий скелети” деб атади ва “ҳамма буни билиши керак”, деди. Маҳаллий тилларга бундай ёндашув шуни англатадики, этник русларнинг деярли ҳеч бири "еркин танлов" синфига тушганидан кейин маҳаллий тилларни ўрганмайди ва мустамлака мамлакатларидаги талабаларнинг маълум бир қисми ҳам вақтларини беҳуда ўтказмасликка қарор қилишади. тепасида. синф. Чундан сўнг, кўплаб мактаблар синф учун этарли ўқувчилар йўқлигини ва шунинг учун ўқитувчини молиялаштира олмаслигини таъкидлаб, дарсларни бекор қилади. Бу тилнинг бир ёки икки авлод ичида йўқолишини англатади? чунки тил ижтимоий ёки илмий бўлишни тўхтатади ва бутунлай оилавий мулоқотга тушади
Маҳаллий тилларнинг репрессияси баъзи ҳудудларда шу қадар оғир даражага йетдики, бу ўз жонига қасд қилишларнинг норозилигига олиб келди. 2019 йилда Удмурт тилшуноси ва маҳаллий университет профессори Алберт Разин маҳаллий тилларнинг зулмига қарши норозилик билдириш учун маҳаллий парламент олдига келди.
У ўзини ёқиб юборди. Бироқ, лингвистик дискриминация ёлғиз қолмайди. Кўпгина мустамлака давлатлар учун зулм диний ёки бошқа камситиш шаклларини ҳам ўз ичига олади. Масалан, Россиянинг расмий маълумотларига кўра, 2022-йил май ойида Москвада 250 мингдан ортиқ мусулмон Рамазон ҳайитини нишонлаган. Кўп миллионли Москва шаҳрида бор-йўғи тўртта масжид борлиги сабабли, бу ҳар йили икки йирик масжид атрофида мусулмонларнинг кўп тўпланишига олиб келади. Москва собори масжиди ҳар бир йирик байрамда 150 000 га яқин мусулмонларни ўзига жалб қилади ва рус миллатчилари Москва мусулмонларини Москва кўчаларига “бостириб кирувчи” ҳашаротлар деб билишади. Бу мусулмонларга нисбатан очиқ дискриминацияга олиб келади, чунки ислом Россия назоратидаги кўплаб минтақаларда, жумладан Татаристон, Бошқирдистон ва Чимолий Кавказ республикаларида анъанавий дин ҳисобланади. Таққослаш учун: Москвада 1227 рус православ черкови мавжуд ва 2010 йилдан бери режалаштирилган 200 та черковдан 88 та янги черков қурилган.
Бундай диний камситишлар ҳудудларда ҳам учрайди. Мисол учун, 2020-21-йилларда Россиянинг Сода кон компанияси Бошқирдистонда сода ишлаб чиқаришни йўлга қўйишга уриниб кўрди ва маҳаллий аҳоли томонидан муқаддас жойлар деб ҳисобланган Чихани деб номланган тепаликлар гуруҳини самарали равишда йўқ қилди. Муқаддас жойларни вайрон қилишга уриниш оммавий норозиликларга ва ҳатто тартибсизликларга олиб келди, бу эса Сода компаниясининг ўз режаларидан воз кечишига олиб келди, аммо намойишларнинг учта этакчиси этти йилгача қамоқ жазосига ҳукм қилинди. Қизиғи шундаки, Россиянинг 2022-йилда Украинага кенг кўламли бостириб кириши чоғида 2020-21-йилларда Бошқирдистонда оммавий норозилик намойишлари тажрибасига эга бўлган айрим гуруҳлар Россия мустамлакачилигига қарши қуролли қаршилик кўрсатишга чақиришган.
Бу йерда мустамлакачиликнинг муҳим жиҳатига тўхталиб ўтиш зарур. Россиянинг Украинага кенг миқёсли бостириб кириши даврида этник озчиликлар рус армиясининг асосий озиқ-овқат манбаи бўлиб кўринади. Бунинг турли сабаблари бўлиши мумкин, этник ҳудудлардаги қашшоқликдан тортиб, ёш ишсиз эркаклар сонигача. Чунга қарамай, Россия урушида этник озчиликлар энг кўп жабр кўргани аниқ. Уруш пайтида ҳалок бўлган аскарларнинг аҳолига нисбати энг ёмон бўлган минтақа Тйвада бўлиб, ҳар 10 000 йигитга 28, 4 КИА тўғри келади. Чимолий Осетияда бу кўрсаткич 16, 8? Олтойда 16, 3? Доғистонда, 7, 6. Таққослаш учун, Санкт-Петербургда КИА нисбати 10 000 йигитга 1, 4, Москвада эса 0, 3 ни ташкил қилади. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, ёш бурят ёки тйвиниялик Москвада яшовчи (ҳар қандай миллатга мансуб) ёшга нисбатан Украинада ўлиш эҳтимоли тахминан 100 баравар юқори.
Урушнинг ўрталарида ҳаддан ташқари ўлим - бу Россия мустамлака тизимидаги номутаносибликнинг энг кўзга кўринган параметрларидан бири. Худди шундай номутаносиблик кундалик ҳаётнинг бошқа жабҳаларида ҳам кузатилади. Москванинг бюджети "Россиянинг қолган қисми" билан солиштириш мумкин, чунки руслар минтақани пойтахтдан ташқарида деб аташади. Масалан, 2019-йилда Москва бюджети 2, 799 миллиард рублга йетди, иккинчи ўринда Петербург бюджети 665 миллиард рублга йетди. Россиянинг кейинги саккизта йирик шаҳарларининг бюджетлари 10, 5 дан 44, 1 миллиард рублгача бўлган. Демак, Москва бюджети Россиянинг тўққизта йирик шаҳри бюджетидан 3, 3 баробар кўп. 2010-19-йилларда Москва шаҳарсозлик лойиҳалари 1, 5 триллион рублни ташкил этган бўлса, бу айни даврда Москвадан ташқари бутун Россияда шаҳарсозлик лойиҳаларига сарфланган 1, 7 триллион рублга тўғри келди. Чу билан бирга, Россия бойлигининг энг муҳим манбалари этник минтақаларда, масалан, табиий газда жойлашган (енг катта газ Ямало-Ненец автоном вилоятида - 40, 25 триллион куб метр, Астрахан вилоятида - 4, 4 триллион куб метр). . кон) ёки нефт, этакчи Ханти-Манси ва Ямало-Ненец вилоятлари ва Татаристон билан. Бу ҳар қандай империядаги мустамлакачилик тизимини ёдга солади, бу эрда метропол мустамлака қилинган халқлар ҳисобига ҳашаматли ҳаёт кечиради.
Таърифланган вазиятдан келиб чиқиб, табиий савол туғилади: мустамлака қилинган халқларнинг Россия Федерациясидан, халқлар қамоқхонасидан қочиш имконияти борми? Бу саволга жавоб бериш учун масаланинг икки жиҳатини кўриб чиқиш керак. Биринчиси, бу халқлар учун мустақилликни эълон қилиш техник жиҳатдан мумкинми ёки йўқми.
Дунёдаги энг консерватив қонунлардан бири бўлган немис давлат ҳуқуқи анъанасига (Стаацречт) кўра, суверен давлат мавжуд бўлиши учун учта хусусият мавжуд бўлиши керак. Булар? давлат миллатининг мавжудлиги (Стацволк), давлат соҳасининг мавжудлиги (Стаацгебиет) ва давлат ҳокимиятининг мавжудлиги (Стаацгеwалт). Бу шуни англатадики, бирор нарсани давлат деб айтиш учун унга ўзини давлат билан идентификация қиладиган, аъзолари нафақат ўзларини, айтайлик, немис, франсуз ёки украин деб таништирадиган, балки кўпроқ ёки кўпроқ гапира оладиган миллат керак. Ўзбошимчалик билан танланган киши немисми, французми ёки украинми, аниқ эмас. Иккинчидан, ҳақиқий давлат кўпроқ ёки камроқк аниқ белгиланган чегараларга эга бўлиши керак (баҳсли ёки назорациз ҳудудларнинг мавжудлиги бу эрда қўлланилмайди). Ниҳоят, бу давлат бу йерлар устидан назоратни амалга ошириш имкониятига эга бўлиши керак. Ҳозирги Россия Федерацияси аллақачон бу жуда қаттиқ таърифга кўра кўплаб мамлакатларни ўз ичига олади? Аксарият этник республикалар Германия Стаацречтнинг қатъий таърифига жавоб берадиган ҳуқуқий жиҳатдан мустақил давлатлардир.
Масалан, Татаристон конституциясининг 1-моддасида Татаристон демократик давлат экани қайд этилган. Чу билан бирга, Россия Федерацияси билан амалдаги иттифоқ келишувга асосланганлиги ва ҳокимиятларнинг бўлиниши Россия Федерацияси билан келишилганлиги таъкидланади? Бу шуни англатадики, бу бир хил даражадаги доминант актёрлар ўртасидаги келишув бўлиб, иккаласига ҳам битим тузиш имкониятини беради. Улар ўзлари учун қандай ҳуқуқларни сақлаб қолишни эркин ҳал қилишлари мумкин. Худди шундай, Якутия (Саха) конституциясининг 1-моддасида ҳам шундай дейилган ва республика миллий ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқига эга эканлиги кўрсатилган. “Узоқ шарқдаги Олтойдан Финляндия чегарасидаги Карелиягача бўлган ўндан ортиқ бошқа республика конституциялари ушбу меъёрга амал қилади: республикалар демократик давлатлар ва [ҳозирда] Россия Федерациясининг бир қисмидир. Аксарият республикаларнинг чегаралари аниқ белгиланган ва уларнинг келишувисиз ўзгартирилиши мумкин эмаслигини таъкидлайди. Ушбу ҳудудларнинг аксарияти 1990 йилда ўз мустақиллигини эълон қилди, лекин бу жараённи якунламади, чунки улар Россия билан ҳокимиятни тақсимлаш бўйича шартномалар имзоладилар. Бироқ, бу қарор исталган вақтда қайта кўриб чиқилиши мумкин ва мустақилликнинг ҳуқуқий асослари аниқ мавжуд бўлганлиги сабабли, кўпчилик дунё давлатларида уни эътиборсиз қолдириш учун ҳеч қандай асос бўлмайди.
Иккинчидан, сиёсий воқелик масаласи бор: мустақилликни эълон қилиш тўғрисида қарор қабул қилинадими ёки аллақачон эълон қилинган мустақиллик масаласини ҳал қилиш бўладими? Бу эрда Совет Иттифоқининг парчаланиши қандай содир бўлганини эслашимиз мумкин. Мустақилликни эълон қилиш йўлидаги сўнгги қадамлар диссидентлар томонидан эмас, балки илгари содиқ бўлган коммунистик аппаратчилар томонидан қўйилди. Совет республикаларининг коммунистик бошқарувидаги Кенгашлари депутатлари ўз халқларининг мустақиллиги учун овоз берганлар ва миллий коммунистик партияларнинг биринчи котиблари эркин халқларнинг биринчи Президентлари бўлишган. Улар учун танлов аниқ эди: ё саросимага тушган Бош котиб Горбачев ҳокимиятни йўқотиб, у билан бирга қулаган Москвага содиқ қолиш ёки мустақил бўлиб, барча ҳуқуқ ва имтиёзлар билан ўз халқини бошқаришни бошлаш. Танлов оддий эди. 1991 йилда Михаил Горбачёв сиёсий нафақага чиқди, унинг собиқ қўл остидаги Леонид Кравчук дунёда иккинчи ядро арсеналига эга бўлган мамлакат президенти бўлди, яна бир собиқ қўл остидаги Нурсултон Назарбоев эса 20 йилдан ортиқ ваколат муддати билан автократга айланди. президентлик.
Бу сафар ҳам танлов бир хил бўлади: Россия Федерацияси таркибидаги Татаристонга бўйсунувчи президентдан БМТга аъзо давлатнинг янги раҳбари, эркин давлатлар орасида қонуний ўринга эга бўлган нефт экспорт қилувчи давлат пайдо бўлиши мумкин. Нефт ва табиий газ даромадларини бўлишишдаги адолацизлик ҳисси, Россиянинг Украинага қарши урушидаги ўлим юки ва заиф Москва билан қулашдан қўрқиш мустақиллик истагини кучайтириши мумкин. Ўтмишдаги барча ҳақоратлар, жумладан, тил, диний ва ирқий камситишлар шу нуқтада эсга олинади ва мустақиллик ҳаракати учун маънавий асос берилади.
Албатта, бу сценарийлар Россиянинг ҳар бир минтақаси учун бир хил бўлмайди. Баъзи ҳудудлар Россияни осонроқ тарк этади? биринчи навбатда, Татаристон ва Бошқирдистон каби бир ҳил аҳолига эга бўлган каттароқ ва бойроқ ҳудудлар. Улар кўп асрлик қаршилик кўрсатиш тарихига эга (1730-50-йилларда бошқирдлар деярли ҳар икки йилда қўзғолон кўтарардилар, шунинг учун бир кун келиб қурол ишлаб чиқаришни олдини олиш учун бошқирдларга темирчи бўлиб ишлаш тақиқланган эди. Салават Юлаев, Ёмелян Пугачев қўзғолонининг Кетрин давридаги генерали. Буюк, Бошқирд рицарлигининг йетакчиси Ҳозирда у Бошқирдистонда миллий қаҳрамон бўлган, кўчалари, заводлари ва ҳатто унинг номи билан аталган маҳаллий хоккей жамоаси билан Россияни осонгина тарк этишади.
Иккинчи гуруҳдаги халқлар кичикроқ этник гуруҳлар? Улардан баъзилари Совет ҳокимияти даврида чизилган сунъий чегаралардан азият чекмоқда. Мисол учун, черкеслар мустақиллик билан боғлиқ муаммоларга дуч келишади, чунки улар бошқа миллат бўлган қорачайлар билан бир минтақада сунъий равишда бирлашган ва асосан черкеслар бўлган Адигейлардан ажралган. Доғистоннинг кўплаб мамлакатлари, шунингдек, Россия томонидан белгиланган Доғистон Республикаси чегараларида ягона сиёсий миллатни ривожлантиришда муаммоларга дуч келишади. Бундан ташқари, Сибирнинг кўплаб мамлакатлари, масалан, тувинияликлар ёки бурятлар иқтисодий ва демографик муаммолардан азият чекади, бу эса ўз давлат тузилмаларини тезда ривожлантиришга тўсқинлик қилади.
Бироқ, бу муаммолар тактик характерга эга ва Бу халқларнинг ирқий ва диний зулмга, ўзига хосликларнинг йўқ қилинишига ва халқларнинг атайлаб йўқ қилинишига олиб келган кўп асрлик мустамлака харажатлари билан таққослаб бўлмайди. Мустақиллик сари йўл – машаққатли ва таваккал йўл, лекин қамоқдан чиқишнинг ягона йўли. Буни синаб кўрган баъзи мамлакатлар муваффақияцизликка учради. Бироқ, бу йўлдан боришга журъат этган халқларнинг ҳеч бири фаровонликка эриша олмади.
Манба :
1)Мичаел Ходарковский, "Христианлик, маърифат ва мустамлакачилик: Чимолий Кавказдаги Россия, 1550-1800", "Замонавий тарих журнали 71" (1999 йил июн): 394-430.
2)Бўтакоз Қосимбекова-Ғарб олимлари рус империализмини қандай кўздан кечиришди-
