Агар бирортамиз биримиз билан суҳбатлашмоқчи бўлсак ён- веримизга, қараб Самад Мурод йўқ бўлса гаплашардик. Бўлмаса ё гапга аралашарди юқорида ёзганим каби ёки қулоқ соларди суҳбатимизга. Мабода биронтамиз у билан суҳбатлашиб қолгудек бўлса жуда османдан келиб гаплашарди. Унинг бу ҳолатини кўрган ҳамма ундан ўзини олиб қочар эдиk. Samad Murod ижодкор эмас маҳсус маҳкаманинг ходимидай тутар эди ўзини.
-Кўпчиликimiz ундан шубҳаланардиk.
Ҳатто биз билан Мамадали ака тунда маҳфий учрашганида ҳам Самал Мурод сафимизда йўқ эди.
- Қашқадарёлик бошқа ёш ижодкорлар бор эди.
-Хуллоси калом ўшанда унга “портефел” деб лақаб таққандик орқасидан . Орадан тўрт йил ўтгандан кейин мен уни ЭРК Демократик Партиясиниnг Қурултойида кутилмаганда кўриб тургандим.
-Яъна қанадай вазиятда денг Самад Мурод degan betayin шахс ЭРК Демократик Пратиясининг Бош Котиблигига номзодmish...
-Ишқилиб ЭРК Демократик Партиясини ҳам ўзининг эски “портефели”га жойлаб КГБ нинг, қўлига қўш қўллаб топширмаса эди bu inson qiyafasiga kirgan sevimsiz maqluq деган савуқ ҳаёл миямга ханжар каби сопланди.
-Ўрнимдан даст туриб сўз олиб ўз фикримни айтай дедим-да, кейин ўйландим қолдим; мен кимман?
Буларга ўз фикримни айтганда ким қулоқ солади?
-Мен -ку, Самад Муродни бори йўғи бир ҳафта ёки ўн кун давом қилган Семнарда кўрганман. Бу ерда уни ЭРК Демократик Партиясининг Бош Котиблигига тавсия қилинаяпganlar mendan yashiroq tanir. Bалким Отаназар ака унинг кимлигини mendan yahsiroq bilar?...
- Танимаса, bilmasa hsahiyatini Бош котибликга номзод қилиб кўрсатиб, овазга қўйярмиди?
Зални тўлдириб ўтирган ЭРК Партиясининг qashqadaryolik vakillari ham bilarlar uz hamshahrlarin мендан яхшироq?...
-Атаназар Арифов каби кўпни кўрган файласуф олим инсон тавсия қилаяпти-ку ,ёки ЭРК Демократик Партиясининг Ўзбекистондан qamalishdan qurqib "қочиб кетган" сургундаги раиси shoir Мухааммад Солих тавсия қилганмикан?
Мен эса оддигина ЭРК Партиясининг аъзосиман .
Ҳатто Марказий Кенгаш аъзоси бўлмасам бу ёқда Сафар ака эса "емаган сомсамига пул тўлаб " қамоқда қон ютиб ўтирgan bulsa Қурултойда бирорта ЭРК Партиясининг аъзоси Сафар аканинг номини тилига ham олмади guyoki safar aka bu Partiyada hech vaqt hech qachon ishlamagnday. Birorta ERK Partiyasining azosi вақтгача ҳолимдан ҳабар олishмаган
бўлса ?... Изимда искаб топар" итлар" тун у кун санғиб юришган бўлса " алаканинг итидек” бўлиб...
Vaqti eklib келиб ўзлари хато қилишаганини тушунарлар ЭРК Партиясини кимнинг қўлига ўзлари қўш қўллаб топширганларини?! Ҳуллоси калом Самад Муроднинг номзоди ҳеч қаршиликсиз қабул қилинди.
Мен эса қарши оваз бердим.
Ёзишни унитмайин: мени уша Қурултойда ЭРК Демократик Партиясининг “Тафтиш” коммисиясининг раиси қилиб сайладилар.
Менинг номзодимни Самарқандан келган ЭРК Партиясининг аъзолари кўрсатишди.
Бунга сабаб Шоди Каримов жўшқин нутқ ирод қилаётганда унинг шар каби шишган гапларига чидай олмай ўрнимдан туриб гапига эътироз билдирганим бўлса керак.
Яъна бир нималар муҳокама қилинди.
Keyin ЭРК Паrтиясининг Марказий комитетига номзодлар қабул қилинди. Ва Қурултой тугади.
Кеч бўлиб қолганди Гулой билан ҳорғин уйга қайтдик аммо кафиятим баланд эди.
Қурултой бўлиб ўтгандан бир -икки кун кейин уйда ўтиргандим кўча дарвозанинг урилган овазини эшитдим.
Гулой ўқишда ҳали келадиган соати бўлмаганди.
Ким экан?.... деб ҳайратланиб дарвоза эшикини очсам эшикнинг олдида чақирилмаган меҳмон Самад Мурод (эски портефел)турибди ҳайрон бўлдим. Балким Сафар акани ҳолини сўрагани келдимиBosh kotib деган фикр яшин тезлигида миямга урилди.
Кейин диққат билан қарасам унинг орқасида Отаназар ака ҳам бор экан.
Уйга taklif qildim киришди.
Ҳол -ҳотир сўрашаганидан кейин бир бурда нон билан чой қўйдим олдиларига. Отаназар ака яъна бир бор Сафар акани кейин Жалолиддини sioglikini сўради.yangilik bormi safarbopyning ishida?
- Xали бир янгилик эшитмадим дедим.
-Отаназар ака дапдурстдан сиз бу уйдан чиқиб кетишингиз керак экан кеча биз kechqurun раис билан telefonda гаплашган эдик
Ҳайрон бўлдим.
Qaerга?...
Yo eski uyingiza yoki Ota-onangizning oldiga ketishingiz kerak ekan.Rais aytdi.
Raisingiz iim bulibdi-ki, utirgan erida menga buyruq berib? Usha raisingizning telefon nomerini bering uzim gaplashaman.
Yuq sizga berolmaymiz.
Bulmasa menga buyruq bermasin.
Bu uy ERK partiyasiniki-ku.
Solih aka uz shahisiy puliga sotib olganmi?
Yuq.
Nimag unda buyruq beradi.
Ahir Samad Murod Qashqadaryolik u shuncha uzoq erdan qatnab Toshkentda ishlay olmaydi-ku, shuning uchun bu uy markazda ham ERK Partiyasining ofisiga yaqin.
Hulosi- kalom ЭРК Демократик Партиясининг раиси жаноб Муҳаммад Солиҳнинг топшириқи билан ЭРК Партияси тарафидан сотиб олинган уй яъни мен яшаб ўтирган уйни Қашқадарёлик янги бош котиби Самад Муродга берилишни мени эса бу ердан чиқариб юбориш учун буйруқ олганларини Атаназар ака bir bor takidlab гапириб берди.
Кейин бу уй катта Самаднинг кичкина болалари бор.
Тошдай қотиб қолдим. Солиҳ ака ўйлаб айтаяптими ишонгим келмаяптида. Сафар ака қамоқда бўлса ман қўлимда кичкина бола билан қаерга бораман?...
-Отаназар ака ўйлаб айтаяпсизми?
9.02.2014 yil. Lausanne.
30 қисм.
Отаназар Арифов билан Самад Мурод кетишди.
Мен ҳувиллаган ҳовлида кўз ёшимга бўғилиб қолавердим.
Энди нима қиламан деган саволга жавоб йўқ эди на кўкда, на ерда.
Бошимга тушган кутилмаган ташвишдан тош каби қотиб қолгандим. Менга Сафар аканинг қамоқда азоб тортиб ўтиргани; ўзимни кун -у тун КГБ -ичнклар, тарафидан босган изим кузатилгани етмасмиди?...
Энди эса уларнинг сафига ЭРК Партиясининг раиси Муҳаммад Солиҳ ҳам қўшилди. Сафарнинг хотинининг тортаётган азоблари кам мен ҳам КГБ даги “дўстларимдан” orqada қолмай битта тош отиб ёрилмаган бошинин ёрай деб, Самад Муродни бошимга мусолат қилganди... uz dardim билан орадан қанача вақт ўтганини билмай qolibман бир вақт дарвоза очилиб Гулой уйга кириб келди.
(Гулойга уйни калитини бериб қўйгандим мен борим бор йўғим bor, энг яхшиси ўзинг эшикни очиб кириб келавер деб)
Гулой менинг ғамдан сўлган юзимни кўзимдаги ёшни кўриб қўрқиб кетди.
-Нима бўлди, нега йиғладингиз?
-Унга кутилмаганда бошимга тушган фалокатни гапириб бердим энди нима қиламан?
-Сан манга бир маслаҳат бергин. Агар олдиндан бошимга тушажак фалокатни билганимда эди бу лаънати уйга ҳеч қадамимни қўймасдим... Сафар акага кўчсангиз ўзингиз кўчаверинг мен шу эски уйда ҳам яшайвераман дердим; дедим алам билан.
-Шунга, шунча йиғладингизми хафа бўлманг бир гап бўлар.
-Нима ҳам бўларди чиқишим керак экан .
-Укамга айтаман (Гулойнинг укаси ҳам Тошкентда Институтлардан бирисида кундузи ишлаб кечқурун ўқирди) агар кўчиб кетишга мажбур қолсангиз укам бор қишлоқимизнинг болалари бор ўшалар ёрдам беради. Машина ҳам топишади шофёрга беришга пул ҳам. Кўп ҳам хафа бўлаверманг.
-Раҳмат дедим кўзда ёшим билан.
Яхшиям сан борсан бўлмаса нима қилар эдим.
Тўғри дедим бир оз кўнглим кўтарилиб улар менга қарзга пул беришса кўчишим учун кейин мен онамга айтсам уларнинг пулини беради.
-Гулойнинг гапидан кўнглим бир оз тинчланди.
- Чиқсам чиқарман Муҳаммад Солиҳнинг ҳам Самад Муроднинг ҳам бошига йиқилсин бу уй. Менга алам қилгани нима биласанми?...
-Гулой Сафар ака Муҳаммад Солиҳнинг Президентлик сайлови вақтида; 1991 йил Декабрь ойида мен энди туғруқхонадан чиққандим ҳали чилласи чиқмаган Жалолиддинни ҳам мени ҳам унитиб сайлов кампанияси учун Хоразмга кетганди. На оиласини ўйлadи на ўзини кечасини кундузига улаб хизмат қилgанди Муҳаммад Солих учун !
-Энди нима бўлди?...
-Сафар ака қамалиб кетди бирорта ЭРК Паrтиясининг аъзоси ёки Муҳаммад Солиҳ телефон қилиб бирон marta сўрадими yuq. Сафар қандай деб сўраш у ёқда турсин ҳудди ўзининг шаҳсий пулига бу уйни олгандай мени ҳайдаяпти bu lanati uydan.Yaъна шоирмиш, ўргилдим бунақа шоирдан.
-Уйни Муҳаммад Солих ўз шахсий пулига сотиб олса buncha алам қилмасди .
-ЭРК Партиясининг пулига олинган уй. BU haqda Safar aka aytgandi menga.
-Сафар ака шу Паrтияни деб қамалиб кетмадими? “Танга” баҳона ўзим ўқидим очилган жиноят ишини Муҳаммад Солиҳ билан иккисига очилгаn Фақат М. Солиҳ Туркияга қочиб кетгани учун унинг досяси вақтинча ёпилган.
-Нима бўлибди Сафар ака қамоқдан чиққунича мен яшаб турсам останаси ейиладими, ёки эшиклари синиб кетадими bu uyning?
Йўқ , nima emish Муҳаммад Солиҳнинг буйруқи эмиш. Urguldim bunaqa buyruqdan Uz uyimga ketganim yahsi. Қиш бўлса бир гап бўлар.
-Тақдиримда нима бўлса ўшани кўраман-да.
Гулой тўғрида нимага сиқилаверасиз?...
.Гулой билан дардлашиб бир оз ўзимга келдим. Guloy uz kursdoshlari orasida bulib utgan qiziqarli voqealarni aytib kuldirib bir oz bulsada kunglimni oldi.
Орадан икки кун ўтди ёки ўтмаганди аниқ эсимда йўқ.
Кечқурун Гулой билан бирга ош дамлab энди еймиз деган маҳалда кўча дарвозанинг урилган овазини эшитдик
Гулой манга, ман Гулойга қарадим ким келди экан деб kechasiga deb ?...
Бирга бориб дарвозани очсак останада Отаназар ака турибди.
Ҳайрон бўлдим oдатда Отаназар ака уйга ҳеч вақт бир ўзи келмасди екчқурун келганини ҳеч эслай олмайман яъна бир бошига. Олдинлари: ё Муҳаммад Бекжон ёки Дилорам Исоқова биргаликда келарди. Жуда одам топмаса Мақсуд Бекжонни ёнида олиб келар эди. ( шоир Мақсуд Бекжон ЭРК Демократик Пратиясининг раиси Муҳаммад Солиҳнинг энг кичик укаси . Хоразм вилоятининг Янгибозар туманида туғилан. Ҳозирги кунда Норвегияда яшайди.)
-Отаназар ака ҳеч вақт бир бошига келмагандай , кечқурун келганини ҳеч кўрмагандим. Ҳайратландим кўнглимдан: “ эртага Самад Мурод бу уйга кўчиб келади сиз тезроқ чиқиб кетинг деб айтгани келдиmi”- деган фикр яшин тезлигида кўнглимдан ўтди.
Лекин кўнглимдан ўтган савуқ фикрни кўзимда акс қилдирмасликга ҳаракат қилиб Отаназар акани ҳудди ҳеч нима рўй бермагани каби кутиб олишга ҳаракат қилдим...
Бутун гинамни ичимга ютиб.
-Отаназар ака билан саломлашиб уйга таклиф қилдик.
-Уйга кирib utirgan keyin fotiha uqidi.
-Гулойни ЭРК Партиясининг 1993 йил 25 Сентябрда бўлган Қурултойида ham кўрганди. Кўпчиликнинг ичида бўлгани учун яқиндан таништирганим йўқ эди.
Энда уйда бемалол таништирдим. Гулой менинг ўз қишлоқимдан ўқитувчимнинг қизи. Дадаси рус тилидан ўқитганди мактабда бiзларни.
Гулой ҳозир Тошкент Давлат Маданият Институтида сиртдан ўқийди.
Сессияга келганди.
Бизнинг Паrтиямизга ҳам аъзо бўлди .Қурултой бошланишидан олдин.
Отаназар ака жуда хурсанд бўлди Гулой билан танишганига Партиямизга аъзо бўлгани uchun ham.
-Бугун ош пиширгандик Хоразм раловини эмас бизнинг Берунийнинг ҳам раловини енг gручини дадамлар бериб юборгна -ла, паловни еб қандай пиширганимизга ҳам баҳо берасиз-да, дедим ҳазил аралаш.
-Яхши.
-Қурбоной сиз шеър ёзасизми ?
Самад Мурод aytdi менга; сиз билан “Ёш ижодкорларнинг” Дўрмонда бўлиб ўтган семнарига борганида танишганини айтганди. Сиз ҳақиқатдан ҳам шеър ёзасизми?
-Йўғ-е, ман шеър ёзмайман лекин шерни жуда яхша кўраман. Тўғри айтган мен ҳам танийман Самад Муродни. Semnarga qatnashgan hamma odam sher yozavermaydi-ku.
-Мен у киши 1989 йил Сентябрь ойида бўлиб ўтган Ёш ижодкорларнинг Семнарга борганман ўша ерда Самад Мурод биалан танишгандим. Самад ака шеър ёзишини айтганди. Шеърларини муҳокамага қўйдими йўқми ҳозир унитдим лекин шеър ўқиганди унитмаган бўлсам .
-Қашқадарёда чиқадиган қайси бир газетада ишлашини ҳам айтиб мендан шеърларингиз бўлса беринг эълон қиламан деганди менда шеърим йўқ деб жавоб бергандим.Ўша вақтда
Семнарга ёш ҳаваскор шоира сфатида эмас устозим Абдурашид Абдураҳмоновнинг тавсияси билан меҳмон сифатида қатнашгандим.
(Абдурашид Абдураҳмонов Самарқанд Вилоятининг Ургут Туманида туғилган Филология фанлари доктори. Самарқанд Давлат Унивеситетида дарс беради )
-Ҳа Отаназар ака бир вақтлар “ер миннатдор бўлса босаман” деб yuraradim ўз дунёмда ўзим ҳоқан, ўзим султон бўлиб яшар эдим-да ҳозиргидай афгор ҳолатда эмас. Сиз мени адойи тамом бўлган ҳолатимни кўриб турибсиз.
-Хафа бўлманг бу кунларингиз ҳам ўтиб кетади худо ҳоҳласа.
Сафарбой ҳам тез кунларда чиқиб қолар bu yamon kunlarni hali hammasini unitasiz .
-Айтганингиз келсин.
-Отаназар ака Жалолиддинни ўйнатиб бир оз эркади.
-Паловни еб бўлгандан кейин.
-Мeн бу ерга Самад Муродни бошига тушган фалокатни айтаман деб келгандим олдин овқат ейлик кейин айтаман деб кутгандим.
-Нима бўлди?
-Самад Муродни Қурултойдан чиқиб кетиб бораётганида беш -олти одам , машинасини тўèтатиб қўл-оёқини ва кўзини ҳам боғлаб бетонкага (керексиз темир терсак ташланадиган майдон одатда бунақа ерлар гадой топмас масканларда бўлади).
-Олиб бориб жуда ёмон қилганлар.
-Темир арматура билан уриб абжақини чиқарганлар. Ҳозир кома ҳолатида касалхонанинг жонлантириш бўлимида ётибди аҳволи жуда оғирмиш.
-Отаназар ака Самад Муродни ўша “бетонка”да; (арматура билан нима иш қилганларини айтишга истеҳола қилганмиди, ўшанда очиқ айтмаган экан мен нима воқеа бўлганини кейин ҳаммасини эшитдим)
-Нима дейишни билмасдим. Тўғриси кутилмаган "савуқ ҳабар"га,севинишни ҳам Самад Муроднинг ўлмаса ҳам ўлимдан баттар ҳолатга келганига ачинишни ҳам билмай қолдим.Мен Самад Mуродни КГБ нинг ялоқхўрлари “арматура “балан уриб пачоқини чиқартирсин деб ният қилмагандим tugrisi...
-Отаназар акага қараб аллоҳ шифо берсин дедим .
-Жуда оғир аҳволда Отаназар ака яъна бир бор таъкидлаб айтди.
-Нима бўлибди ўзи ўсмоқчилаб сўрадим? Бетонкадан қандай қилиб касалонага бориб қолган ёнида бирорта одам бўлганми?
-Йўқ ҳеч ким бўлмаган ёнида кечаси билан “бетонка”да, қолиб кетган бечора savuqda, тонг отганда мусор (чўп) ташлагани келган одамлар Самад Муродни кўриб қолиб касалхонага олиб борганлар.
-Мен бугун сиз келмасингиздан олдин “Озодлик” радиосидан эшитгандим. Лекин бу қадар деб ўйламагандим ҳам ростми ёлғонми деб ишонқирамай ўтиргандик Гулой билан. Демак рост эканда. Самад Мурод яхши бўлганидан кейин ЭРК Партиясида Бош котиб бўлиб qaytib kelib ишлайдими ?!... Тошкентга кўчиб келадими, келмайдими?...
- Уни ҳам аниқ билмаймиз сиз кўчиб кетишга тайёргарлик кўрманг деб айтгани келгандим.
-Яхши дедим.
-Отаназар ака бир яъна бир оз суҳбатлашиб, чой ичганидан кейин биз билан хайрлашиб уйига кетди.
-Гулой менга қараб яхши бўлибди баттар бўлсин, ана йиғлаб ўтиргандингиз аллоҳ жазосини берибди -ку.
Тўғри айтасан бундан ҳам баттарига йўлиқсин инсонийликнин йўқотган шайтон.
Агар Самад Муродда озгина инсонийликдан асар қолганда эди мен каби оғир вазиятда қолган одамни уйига кўчиб келаман деб айтмасди...
-Сафар ака қамалмаган бўлса ҳам бир гап эди.
-Энг ёмонни нима биласанми Гулой Самад Мурод Сафар акани яқиндан танийди.
-Сафар аканинг уйига келган меҳмони бўлган tuzini egan odam.
-Сафар ака Самад Мурод Бош котиб бўлаётган ЭРК Демократик Партиясининг қурувчиларидан бириси bulsa. Hозир қамоқда қон ютиб ўтирган бўлса-ю, Самад Мурод унинг оиласига маънавий ёрдам бериш ўрнига кўчага ҳайдамоқчи бўлаяпганди.
-Ордан бир ҳафтаcha, қавдар вақт ўтгандан кейин Дилорам Исоқовадан бизларни уйга келганида Самад Муродга ўша “бетонка”да,KGB ning yugurdaklari "armatura" bilan нима қилишганларини очиқ ойдин айтиб берганди.
Эшитганларим қаршисида тош каби қотиб қолдим. Tugrisi man bu qadari kutmagandim.
-Энди тушундим нимага Отаназар ака “арматура” билан урибдиларми деб сўраганимда кейин гапни бошқа тарафга буриганиини.
-Отаназар ака " арматура жуда ёмон уришган деганди" ,
“арматура” билан урмаганлар ...
-Яратган тангрим ҳатто душманимга ҳам эркаклик ғурурини ерга урадиган кўргулик бермасин экан....
Самад Муродни ўша “бектонка”га олиб борган ваҳшийлар “арматура билан ишини бажаришган” экан -у ,Отаназар ака нимадандир истеҳола қилиб айтмаган экан....
-Ўша кўнгилсиз воқеадан кейин “тирик мурдага” айланган Самад Мурод ЭРК Демократик Паrтиясидан бутунлай узоқлашиб кўринмай кетди.
То 2000 йилларнинг бошига қадар.
“ўртанган кўнгил ўртанса қўймас деган”ларидай , 2000 yillarda ўша кузнинг замҳарир тунида "еган арматура”сининг, маззасини унита олмай тирякийсига айланган эканми билмадим ?... Сиёсат саҳнасида Самад Мурод yana qaytadan пайдо бўлди.
-Munosib bir eriga kirib chiqqan “ўша маълум у машҳур арматура”си. Билан Энди Samad Murod бутунлай ўзгарган ҳолатда эди. Олдинги КГБ ҳозирги СНБ нинг югурдак қулига айланган Самад Мурод қўлидаги tamini unita olmagani "қадрдон арматура” си, билан мени кўчага ҳайдаб мен яшаб ўтирган уйimни унга беришни вада қилган. Sотқин Аҳмад Аъзамнинг ўрнига ЭРК Партияисининг Бош котиблигини берган uzining hujasi Муҳаммад Солиҳнинг “кетини парчалаш” учун сиёсат саҳнасига қайтганди.
26.02.2014 yil. Lausanne.
31 қисм
Атаназар ака биз билан хайрлашиб кетди.
Гулой билан ҳайронлигимизча қолавердик. Самад Муроднинг ваҳшийларча “арматура” билан калтакланмаси кутилмаган ҳолат эди мен учун.
Самад Муроддан хафа бўлгандим лекин...бад дуо қилмагнадим.
Ожиз бандасини яратган қудратли илоҳнинг ҳар қандай кучга эга эканлига яъна бир бор шоҳид бўлдим.
Мен шўрликнинг нимага ҳам кучим етарди кўз ёшимдан бўлак.
Кунлар эса сув каби оқиб ўтаётганди ўзининг изида даволаб бўлмас дардларни қолдириб. Бошимга тушажак фалокатларнинг бошланиши Самад Мурод эканлигини мен ғофил банда ўшанда билмаган эканман...
Ўйлаб кўрсам ўз дардим билан бўлиб Сафар акани батамом унитиб кўпдан бери терговчи Ҳусан Аҳмедовга телефон қилиб Сафар акани ҳолини сўрамаган эканман. Телефон қилсам эртага иш еримга келсангиз бафуржа гаплашамиз деди.
Соатини ҳам айтди.
Ойсиз тун қоп- коранғу, менинг кўнглим тундан ҳам қора.
Тезроқ тонг отса –да, бориб терговчи билан учрашсам чунки ; Ҳусан Аҳмедов адвокат билан биргаликда Сафар акани “тил хат” эвазига озод қилиш учун Ўзбекистон Олий Судига “илтимоснома” ёзгандилар қурултойдан олдин.
Мен ҳали бу “илтимоснома”га, Ўзбекистон Олий Суди тарафидан қандай жавоб берилганидан беҳабар эдим.
Олдин ЭРК Демократик Партиясинингт Қурултойи деб кейин Партияга Бош котиб қилиб сайланган Самад Мурод мен яшаб ўтирган уйга кўчиб келаман деб айтгани учун ўз ташвишим бошимдан ошиб Ҳусан Аҳмедов билан Сафар аканинг аҳволи ҳақида гаплаша олмагандим.
Ҳусан Аҳмедов абеддан кейин келинг деганди.
Жалолиддинни кўтариб Ўзбекистон Миллий Ҳавфсизлик биноси жойлашган бинога терговчи Ҳусан Аҳмедовнинг иш ерига бордим. Бориб ичкаридаги иш ерининг телефон номеридан мен келдим деб айтсам: Ҳусан акага “беш ўн –минут”га, чиқаман тешқарида кутиб туринг деди.
Ҳусан Аҳмедовнинг “беш ўн минут “ дегени сал кам бир соатга чўзилди.
Куз қуёши инсонни иссиқдан ёқмайди- ю, лекин ...“боғланган ит” каби бир ерда бировни кутиб туришдан ҳам оғирроқ жазо бўлмаса керак инсонга берилган.
Кетай десанг кетолмайсан .... кутасан вақт ўтмайди оёқига тош боғлангандай.
Жалолиддин иссиқданми ёки бир ерда тураверишданми жони сиқилдими лоҳасланиб инжиқлик қилмоқ-га, бошлади.
Нима қилишга ҳайрон эдим?...
Баҳайбат савлатидан от ҳуркадиган Миллий Ҳавфсизлик биносининг олдига ҳеч бўлмаса битта ўриндиқ ҳам қўймаганди инсофсизлар.
Келган одамлар ўтирсин деб.
Болалар ўйнайдиган майдончани айтмасам ҳам бўлади...
Яқин атрофда сув ва егулик сотадиган бирорта кичик магазинча, ҳам йўқ эди Жалолиддинга ҳеч бўлмаса сувми ёки бирорта "ширин кулча"ми, сотиб олиб берай десам.
Тоқатим -тоқ, бўлиб бор-ей , кетсам- кетайин, кутавериб тинкам қуриди.
Нима бўлса бўлар деб жонимга тегди деб қаътий қарорга келган вақтимда Ҳусан Аҳмедов чиқиб келди.
Менинг ҳорғин ҳолатимга, Жалолиддиннинг кўзидаги ёшни кўриб ўзининг кутдириб қўйганидан ҳижолат бўлдими билмадим?! “кечирим “ сўради.
Мен гапни узатиб ўтиришни истамадим.
-Сафар аканинг соғлиги яхшими ? Қачонгача “халаканинг итидек” бу ерга келиб- кетаман, беайб одам қамалиб ўтираверадими ?...Ўзларингизнинг чиқарган қонун- қоида, ҳақидаги китобларингизда отнинг калласидек қилиб ёзиб қўйибсизлар; “жинояти исботланмаган одам 3 кундан ортиқ терговхонада қолиши қонунан мумкин эмас деб.
-Сафар акани сизларнинг зиндонлирингизга олиб келиб қамаб қўйганларингизга 3 кун эмас 3 ойдан ошди.
-Қачонгача қон ютиб ўтиради?
- Мен чарчаб кетдим.
-Ҳусан нима дейишини билмадими жавоб бермади.
-Унинг жим турганига қайта баттар жаҳлим чиқди.
-Бир нима деб айтинг кун беринг шу куни чиқади деб
-Саволиларимга жавоб бермаслигига ақлим етганди. Ёзган Олий Судга ёзган хатингизга жавоб олдингизми?
-Беришди лекин биз кутган жавобни эмас. Ҳафа бўлманг озгина сабр қилинг бир куни ҳаммаси яхши бўлади.
-Қачон “туяни думми ерга теккан”идами?
...
Сафар Жалолиддинни сўради?
(оҳирида ўртага тушган нотабиий жимликни бузиб)
Жалолиддин яхши катта бўлаяпти лекин даджасини соғиган.
Яқин ўртада кўрдингизми? Дедим аламимни ичимга ютиб.
(Терговчи Ҳусан Аҳмедов Сафар аканинг ҳам терговчиси ва элчиси каби вазифаларни ўша вақтларда бажарарди. Негаки менга учрашишга руҳсат бермаганидан кейин Сафар ака менга мен унга айтмоқчи бўлган гапларимизни Ҳусан ака орқали айтардик бир -биримизга)
-Кўрдим ҳаммаси яхши ҳавотир олманг.
-Ўз кўзим билан кўрмагандан кейин нима қиламан ишонаман-да, гапингизга.
Берадиган овқатларингиз тузукми ўзи Сафар аканинг ошқозанининг мазаси йўқ.
-Соғлиги яхши ҳавотир олманг.
-Соғлиги яхши деб мени алдаётгандирсиз, қаердан биламан ялғон гапирмаганингизни?
- Ҳусан Аҳмедовдан садо чиқмади.
-Сафар янги кийим -бошларини сўраяпти олиб келсангиз бериб қўйярдим?
-Яхши қачонга олиб келай ?
-Уч кундан кейин олиб келинг.
-Яхши.
Озиқ –овқат билан дори ҳам олиб келайми?
-Йўқ.
-Кўрсангиз салом айтинг. Бизлар яхшимиз бизларни ўйлаб ўтирмасин ҳаммаси яхши
-Ўзини эҳтиёт қилсин. Хозараспдагилар ҳам соғ- соламат.
-Сиз хавотир олманг ҳамма гапинингизни айтаман.
-Раҳмат .
(Қани эди Сафар акани туҳмат қилиб қаматган инсон қияфасига кирган иблисни кўрсамда болта билан чопиб ўлдирсам. Шундагина аламимдан чиқар эдим.)
-Ҳусан Аҳмедов билан ҳайрлашиб кўзимда ёш, бағримда кимга отишимни билмаган сон -саноқсиз, оғир тош билан уйга қайтдим. Кечқурун бўлгани учун ҳаво ҳам анча салқинлашган эди. Аксига олиб Жалолиддинга жемпир ҳам олмаган эканман анча савуқ қотди. Жоним ҳароп шамоллаб қолмасин деб...
Метрога шошиб тушдим яҳшиям поед тез келди қоранғу тушмадан уйга қайтдим.
-Куз кунлари бир тутам дарров кеч бўлади .да.
-Гулой ўқишидан келди.
-Менинг афтадаҳол ҳолимни кўриб кўнглимни кўтармоқ курсдошлари билан бўлиб ўтган ҳар ҳил қизиқарли воқеаларни айтиб кулдиришга ҳаракат қилди.
Ўлганимнинг кунидан тишимни оқини кўрсатиб кулимсирадим.
-Биласизми бугун бизга шоир Баҳром Рузимуҳаммаднинг шеър китобини сотдилар ўқийсизми?
-Гулой менинг баъдиий китобларни яхши кўришимни айниқса шеър деса томдан ташлайдиган даражада фанатик (ишқибоз ) эканлигимни жуда яхши биларди.
-Баҳром Рўзимуаҳммадми ?...
-Кўпдан бери ўқимагандим.
Биласанми шу шоирни жуда шеърларини яхши кўраман-да, дедим синиқ жилмайиб.
(Кўнглимга шеър сиғмасди )лекин...йўқ ўқимийман десам; Гулой хафа бўлади -да. деб қўлидан китобни олдим.
Дуч келган саҳифани очиб ўқий бошладим.
Шеърни ўқир эканман бошимдаги кетмас бўлиб келган фалокатни , бағримни чақир- тикан, каби тимдалаб турган дардларимни... боринг-ки, ёруғ дунёда бошимга нима фалокат тушган бўлса ҳамма-ҳаммасини бир пасда унитдим.
“Адабиёт атомдан кучли” деган адиб минг бора ҳақли эди .
Бу ёруғ оламда бир мен бир-да, шоирнинг бетакрор мисралари бор эди.
7.03.2014 yil. Lausanne.
Қуёши кулмаган баҳор 32 қисм.
Баҳром Рўзимуҳаммаднинг бетакрор шеърий сатрларидан сармаст бўлиб дунёни унитгандим. Бу ялғончи дунёда бир мен бир-да, қалбимни асирига айлантирган сеҳрли сатрлар бор эди.
Афсуки , ҳаёт фақат шеърдан иборат эмасди...
Саноқли кунлар тез ўтади деганларидай терговчи Ҳусан Аҳмедовнинг 2 -3 кундан келинг деган куни ҳам кўз очиб юмгунимча етиб келди. Битта кичикроқ сумка олдимда унга Сафар аканинг эҳтиёжи бўлган янги кийимларини қўйдим.Кийимлари орасига 5 -6 сўм қўйсам нима бўлар экан деб ўйладим -у , лекин фикримдан қайтдим текширсалар бошига бало бўлмасин ...
Мен яшаб ўтирган уй билан Ҳамид Олимжон номдаги метронинг ораси анча узоқ эди. Бораман дегунча жуда чарчагандим чунки бир қўлимда Сафар ака деб олганим сумка бўлса иккинчи қўлимда Жалолиддинни.
Метрога етиб келдим не не азобларда. Икки қўлим ҳам банд бўлгани учун метронинг “ўзи юрар” йўлакчсидан метронинг бекатига тушмоқ....
Буни нақадар қийин эканлигини бошига тушган инсонгина ҳис қилади. Ён тарафдаги тирговичлардан ушламай пастга тушушнинг имкон йўқ . Тирговични ушлайман десам икки қўлим банд. Худо кўрсатмасин мувазанатимни йўқотиб йиқилиб тушсам нима бўлса Жалолиддинга бўлади...
Бахтимга метро бекатида таниш ҳамқишлоқимни кўриб қолдим.
Менга ёрдамчи бўлишини сўрагандим йўқ демади. Қўлимдаги сумкамни олди.Менга ёрдамчи бўлиб Миллий Хавфсизлик биноси жойлашган метронинг Собир Раҳимов бектига қадар борди. Метродан тушгандан кейин унга каттакон раҳмат айтиб ; у ёғига битта ўзим кетишимни айтдим. Чунки “искаб топар “ итлар уни кўриб қолишидан қўрқдим.Чунки ўша вақтлада мен яшайдиган уйни кечаси кундузи МВД нинг агентлари кузатаётган эди.
Савлатидан “от ҳуркадиган “ Миллий Ҳавфсизлик биносига келиб эшикда ўтирган қаравул бўлиб йигитга терговчи Ҳусан Аҳмедовга телефон қилишим кераклигини айтдим.
-Майли қилинг
- Ҳусан Ахмедовга телефон қилсам бир пасдан кейин чиқаман Ҳусан ака бу гал олдинги сафардаги каби соатларча кутдириб қўймади тез чиқди.
-Саломлашиб ҳол ҳотир сўраганидан кейин.
-Сиз олдин бир марта овқат олиб келиб берган ерингиз бор эди -ку, ишхонамизнинг орқа эшиги ўша ерни унитмадингизми деб сўради?
-Йўқ ҳеч унитаманми?...
-Эшикни ҳам ўша ердаги лаънати "барзанги корес хотин"ни, ҳам -дедим алам билан.
-Қанақа хотин?
-Қанқа бўларди ўша эшикга боғлаб қўйган ” ит”ларингиз бор- ку, инсон қиёфасига кирган “алвасти” корес хотин ўшани айтаяпман Қўрқинчли машинадан Сафар акани овазини эшитдим “Жалолиддин” деб чақирган, машинага қараб югурмоқчи эдим ўша “барзанги” хотин, мани қучоқлаб олиб ўрнимдан қимирлатмай қўйди.
-Бўлмаса машинанинг тагига ўзимни ташламоқчи эдим.
-Нима керак -ки, бор менга бунақа яшашни?
-Ўлсам мен ҳам Жалолиддин ҳам қутилади...
-Ҳусан ака менинг алам билан айтган гапимга жавоб бермади .
-Биласизми, Ҳусан ака уйга келгандан кейин билакларим оғриди. Қарсам кўкриб қорайиб кетган экан ...
-Ҳусан ака ниманидир ўйланиб жим бўлиб қолди....
-Орадан вақт ўтгандан кейин ҳозир сиз яъна ўша “эшикга” борасиз мени тероговчи Ҳусан Аҳмедов юборди сумкани Сафарбой Бекжоновга берар экансизлар ... деб айтсангиз улар Сафарга беришади.
-Яхши раҳмат
-Ҳусан ака билан хайрлашиб айтган ерига борсам олдинги гал келганимда кўрган барзангги "корес хотин " эмас бошқа бир хотин турган экан.
Ташқи кўринишидан ўзбекга ўҳшаса ҳам негадир рус тилада гапирар эди.Мени эса ўзи ўзбек бўла туриб рус тилида гапирган инсонларни кўрсам жаҳлим чиқарди. Бу ерда ҳам ўзи ўзбек бўла туриб рус тилида гапирганига шунақа жаҳлим чиқди. Агар бу ер МҲҲ нинг биноси бўлмай ва ўзим уларнинг олдига бош эгиб келмаганимда эди...
Мендан ўз тили бўла туриб ўзга тилда гапиргани учун муносиб жаавоб эшитарди ... бу ерда тилимни тишлашга мажбур эдим.
Уларнинг менга эмас , мени уларга ишим тушганди...
Бу хотин олдинги галдаги “корес хотин” каби бесўнақай эмас. Нисбатан нозик юзида ҳам шайтоний ифода у қадар ҳукмрон эмасди. Уларни дайди итдан баттар ёмон к5ўрганим учун салом ҳам бермадим.
-Ўргатилган “тўти “ қушга ўҳшаб Ҳусан ака нима деган бўлса ҳамма гапини нуқта вергулигача такрорладим.
-Хотин қўлимдаги сумкани олди.
- Бериб қўйямиз Сафарбой Бекжоновга бир оз кутиб туринг.
-Раҳмат дедим энсам қотиб.
Унинг рус тилида гапирганига қайта баттар жаҳлим чиқди. Мен шу ёшимга қадар бирорта рус миллатига мансуб одамнинг ўзбек тилида гапирганини ҳеч эшитмаганман десам муболиға бўлмаса керак лекин бизнинг Ўзбекларимиз онаси ўлса ҳам рус тилида айтимчилик- айтиб, йиғлайдиган холатга келган эдилар ўша машум 1993 йилларда.
-Маълум ва машҳур эшикнинг олди нисбатан кенг бўлгани учун Жалолиддинни ерга қўйдим. У ёқдан бу ёққга юриб ўйнай бошлади.
- Шу ерда ёши ўтган битта Онахонни кўриб қолдим юзи ғамдан сарғайган, қадди дарддан эгилган. Ўз дардимни унитиб Онахон билан гаплашмоқга бошладим. Саломлашиб хол- ҳотир, сўраганимдан кейин сўрадим айбга буйрманг бу ерда кимингиз бор дедим дарддан минг бўлаккга бўлинган қалбига озор бермаслик учун жуда эҳтиёткорлик билан сўрадим.
-Бу ерда қизим деди кўзида ёш билан.
-Ҳайратландим...қизингиз, унинг нима гунаҳи бор?
-Мен уни ишларига тушунмайман болам, қизим архетектор эди нималаридандир хато чиқибди 2 -3 , ойдан бери мана шу ерда МВД нинг “ертўласида” ётибди. Кимга ёзишни ҳам кимдан сўрашни ҳам билмайман. Келаман кетаман терговчиси билан гаплашаман.
-Адвокат тутмадингларми дедим ўз дардимни унитиб
-Тутдик лекин кўп ҳам ёрдами тегмади... кўз ёшларини артиб.
-Бошимга тоғдан катта ҳарсанг тош тушгандай гангиб қолдим. Кўзингдан нур, белингдан мадор кетганда умид билан ўстирган ўғил қизларингни ўзинг сақла худойим.
Чорасиз қолган Она аламини икки кўзидан оларди.
-Қизингизни болалари ҳам борми ?
-Бор улар жуда кичкина ўзим боқаяпман эри билан ажрашганди.
-Бошига ташвиш тушганда куёвингиз келмадим-ми, ёрдамга ҳар қалай қизингиз унинг фарзандларини онаси- ку?!
-Йўқ на болалридан на қизимдан хабар олади
-Кўзимнинг олдини зулмат қоплади.
-Куёвингиз одам эмас экан дедим алам билан.
...
-Шу вақт Онахонни эгнига сержант формасини кийган бириси чақирди.
Чорасиз Онахон кўзида ёш билан мен билан хайр -мазурни насия қилиб кетди.
Онахоннинг изтиробли холати кўз олдимдан ҳеч кетмади.
Уйида бувисини кутиб ўтирган кўзи ёшли норасида набиралари . Ҳам отанинг ҳам онанинг меҳрига муҳтож...
Куёви қаердадир кўнглини шод қилиб ўзи дунёга келтирган фарзандларининг ҳолидан ҳабар олишни ҳаёлига ҳам келтирмаса...
Онахоннинг гул каби авайлаб ўстирган қизи бўлса “ исботланмаган жиноятдан” қоранғу зиндонда азоб чекиб ўтирган бўлса...
Ер-у, кўкни яратган қудратли тангрим бу қадар жабру жафони ўз гунахкор бандаларингни синамоқ учун бердингми ?...
Масум болаларнинг нима гунаҳи бор эди ки номард ота уларнинг ҳолидан ҳабар олмайди. Онахонинг қизи ўша эркакга турмушга чиққанида ота- онасининг, уйидан эргаштириб олиб келмади-ку, норасида гўдакларни?...
Атрофга қарадим... каттакон осмонга қараб бўй чўзган чинорнинг сон-саноқсиз, япроқлари сарғайиб сўлганди. Майин эсган куз шамолида сарғайган япроқлар гулга қўнаётган кафалакга ўҳшаб ҳар тарафга учар эдилар. Манзара шундай гўзал эди-ки, бир пастда бутун ғамимни унитдим.
Ич ичимдан ўша кафлакга айланган сарҳғайган япроқларга қўшилиб,
самога учиб кетгим келди.
Сарғайган япроқлар ғамимдир меннинг,
Осмонга етмаган оҳимдир менnинг .
Ўзим ерда -ю, ҳаёлим кўкда ...
Армонда ўтayotган умримdir меннинг
***
Кетсам бутун дардимни, унитсам,
Келмасам қайтиб.
14.03.2014 yil. Lausanne.
33 қисм.
Кўзида ёши, бағринда тоши қотган аяжон келган формали йигитнинг изига тушиб ғамдан эгилган қаддини, яънада пастроқга эгиб кетди.
Кўзим аччиқ ёшга тўлди.
Қизи-ку, билиб билмадан қилган, гунохининг азобини тортиб, тўрт девор ичинда банди зиндон.
Чорасиз қолган аяжонни эса олдин отасиз, кейин онасиз қолиб кетган набираларининг, ҳамда қизининг тоғдай бўлиб елкасига ёпирлиб тушган юкидан қадди дол каби эгилганди. Бу нотанти дунёда ҳамиша фарзандларнинг ўйламай босган қадамlarининг жабрини муштипар; Ота- оналар чекади.
МВД нинг қуёш нури тушмайдиган ертўласида гул каби юзи, ҳазон урган япроқ каби сарғайган қизига куйсинми, ёки уйiдаgi ҳам ота, ҳамda она меҳрига муҳтож гўдак невараларига ачинсин-ми ?...
Аяжоннинг мунги кўзлари ҳеч кўз ўнгимдан кетмади.
О ...яратган тангрим душманимнинг ҳам онасини кўзини ёшга, бағрини ғамга тўлдирма...
Ўз дардим камлик қилгандай нотаниш аяжоннинг ғами бағримни ҳанжар каби кесди.
Кўзимда тинмаган кўз ёшим bilan, ўз дардим, ўз ғамим, билан яъна ёлғиз қолгандим...
Кўз олдимга ўзимнинг онам келди.
- Онам ҳам бебахт қизи учун тун -у, кун кўз ёши, тўкаётгандир... Аслида бошига мусибат тушган инсонларнинг кўз қарашлари ҳам “ маълум” соҳада ишлайдиган инсон қияфасидаги “манқурт”ларга, бўлган нафрати ҳам бир ҳил бўлади. Маъшум эшикнинг олдида қоравулнинг Сафар акага олиб келган кийимларини бериб , сумкамнинг қайтариб олиб чиқишини кутиб ўтирар эканман.
Кўз олдимда Сафар оға жонланди. Нима қилдингиз оғжон дедим алам билан?!... Баъзан Сафaр ака ҳазиллашиб Хоразмчасига “оға” дердим uyda.
Ўйлаб кўрсам Тоштурмада беш ўн дақиқа кўрганимни ҳисобга олмаса ҳалигача у билан кўришмаган экан ...
Сафар ака ҳозиргача уйдан ihsga кетган vaqtida kiyib ketgan kийимларини кийиб юрибдими, алмаштирмасдан?
Sал кам 3 ойдан бери?...
-Тоштурма ва МВДнинг заҳ босган ертўлаларида кийиб юрган кийимлари кирдан сасиб- чириб, кетмадимикан?...
Оллоҳим?!...
-Алмаштиргани ортиқча кийими бўлмаса?
-Тоштурмада кўрганим ; қуёшни кўрмаган гул каби ранги рўйи зафорон бўлган , озиб -тўзиб , бир бурда бўлиб қолган Сафар ака кўз олдимга келиб қайта баттар юрагим сиқилди...
-Юзимни олов каби куйдириб оқаётган кўз ёшимни ҳеч тўхтата олмадим.
-Эй худо не кунларни бошимга солдинг-га ?...
Балким ... ўшанда онамнинг гапига кириб ўз йўлидан қайтганида ҳозир қоп- қоранғу зиндонда эмас уйда utirgan бўлармиди?!
Эндигина тили чиқа бошлаган Жалолиддин билан гаплашиб уни ўйнатармиди?... Биз сўнги марта Сафар ака билан 1993 йил Апрель ойида мен туғилиб ўсган қишлоқimizга онамнинг зиёратига боргандик .
Онам шўрлик гўёки 3 ой кейин куёвининг бошига тушажак фалокатларни олдиндан сезгандай Сафар акани тутган йўлидан қайтармоқчи бўлиб куйиниб гапирганлди .
-Нима қиласан болам сиёсатга аралашиб?
-Энди тинчгина уйингда ўтир!
-Олдин бир ўзинг эдинg. Uзингдан бошқа оғирликинг йўқ эди . Энди оиланг, гул каби ўғлинг бор шуларни ўйла .
-Булардан (коммунистлардан) ҳеч вақт яхшилик чиқмайди.
-Сенга бир нима бўлса сенинг азобингни ўғлинг билан қизим тортади ...
-Сафар ака каби ўжар ўзининг сўзидан , ўзининг тутган йўлидан қайтмайдиган одам онамнинг гапларига қулоқ солармиди ?...
Onamning kўнгли учун "яхши” ҳам демаганди .
Онамнинг айтган гаплари Сафар аканинг ўнг қулоқидан кириб чап қулоқидан чиқиб кетганди . Сафар аканинг “ўжар”лигининг, жабрини онам башорат қилиб айтгандай мен ва Жалолиддин тортаяпмиз, Айни дада меҳрига муҳтож бўлган вақтда бошида дадаси йўқ.
Нима бўлди?! Onamning kuyinib aytganlari kelmadimi?
Орадан 3 ой ўтиб ўтмасдан-a,
МВДнинг лайчалари Сафар акани “йўқ ердан” баҳона топиб қамаб қўйишмадими?
Бир вақтлар онамнинг оиласини йўқ қилган НКВД нинг қолдиғи МВД менинг ҳам бошимган фалокат ёғдирганди.
-Меннинг мунисгина онажоним ўша замоннинг НКВДсидан оз мунча азоб чекмаганми, маъшум 1937- 38 йилларда. Энди эса мен; 1993 йилgа. kelganida Онамнинг тақдири менда такрорланди.
Онам ҳалига қадар ўша маъшум кунларни кўзида ёш билан эслайди. Онамнинг бутун авлод аждодларидан; уй жойидан, бойлигидан, туғилиб ўсган Ватанидан жудо bulganlar u ham etmaganday ўзларини ватангадо қилганлар.
Меннинг Ота- онамнинг туғилиб ўсган мамлакати олдинги bir butun Туркистонning кейин парчаланган бешта республикаsiдан бириси бўлган Турманистондир.
Онам Турманистон Республикасининг Илонли туманида туғилган. Онамнинг оталари Зойит бобом жуда бадавлат бўлиб уйида сон -саноқсиз хизматчилари, минглаган гектарлаб ерлари ҳисобсиз боғу- боқчалари бўлган экан.
Зойит бобом жуда саҳоватли бой бўлиб қишнинг қировли кунларида уйларидаги каттакон буғдой омборида тўпланган буғдой, арпа ва бошқа егуликларни камбағал, етим-есир, қаровсиз қолган оилаларга берар экан.
Онамнинг хикоя айтишича бобомнинг минадиган оти бўлиб унинг югани олтиндан, узангиси кумушдан ekan. Uзининг жиловдори ҳам бўлган экан.
Зойит бобомнинг жилдорини кўрмоқ менга насиб қилганди.
-Отам жуда ўқимишли билимдон одам эди уйимизда каттакон кутубхонаmiz ҳам бор эди.
Отам бўш вақтларида жуда кўп китоб ўқирди.
Биз фарзандларини ҳаммамизни бир хонага тўплаб отам "Қурони карим”ни ёқимли овазда қироат билан ўқиганида хонада пашша учса овази эшитиларди.Бутун борлиғимиз қулоқга айланиб эшитардик дерди онам.
Онамдан ташқари яъна иккита холам ҳам бор.
Бобом учала қизининг ҳам номини муқаддас китоблардан олган эканлар. Онамнинг исмлари Ҳожар ундан кичкина холамнинг исми Сора ва энг кенжатой қизига ҳам Рима деб ном берган эканлар худо раҳматли бобом.
-Онамнинг хикоя қилишича: Отасининг ўзидан катта акаси Зойит бобом ўз даврининг энг машҳур диний олими бўлиб унинг ўғли Ортиқ тоғам Хивада мадрасани битказиб келган эканлар ўша маъшум йилларда.
Катта отам Ортиқ акамга биз яшайдиган шаҳарда янги мактаб очди. Биз у вақтда кичкина эдик ҳаммамиз йиғилиб Ортиқ акамдан ҳам диний ва дунёвий илмларни ўрганмоқга бошладик.Лекин ўқишимизни оҳиригача ўқимак насиб қилмади.
Турманистонни босиб олган руслар қаерда бой бадавлат оила борки, ҳаммасини хонавайрон қилди. Уларнинг оёқи бизнинг ҳам оиламизга ҳам етиб келди. НКВД ва коммунистлар уйимизга бостириб кириб Ортиқ акамни оёқ қўлини занжирлаб яланг оёқ қилиб от аравасининг орқасига занжир билан боғладилар кўзимизнинг олдида.
Ўғлининг занжирбанд қилгани етмагандай катта отамнинг уйидан бор бойлигини ва китобларини олиб чиқиб аравага юкладилар.
Катта отамнинг оҳу фарёди османга ҳам етгандир ўшанда uglini kuzi oldida zanjirband qilib olib ketganidan.
Буни эшитган отам билан анам уйдаги китобларнинг кўпчилигини уйимизнинг ичидаги ўчоқнинг мўрисига ва уйимизнинг олдидаги боғимизга олиб чиқиб ерга кўмдилар.
НКВДчилар билан коммунистлар бизларнинг ҳам уйга уйга бостириб келиб бор йўқимизни талаб олдилар.
Яширишга улгурмай қолган китобларни олиб чиқиб аравага юкладилар.
Аравани ҳайдаб йўлга чиққанида биз болалар Ортиқ акамнинг изидан то Амударёнинг бўйига боргунича эргашиб бордик.
Нима қилар экан деб
Уйимиздан тортиб олган китобларни ҳаммасини Амударёга отганларини ўз кўзимиз билан кўрдик. Ортиқ акамни занжирбанд қилиб олиб кетгани ҳамda китобларни Амударёга оққизганига йиғлаб- йиғлаб, уйга қайтиб келganдик.
Ўша куни уйимиздан ўлик чиққандай мотам бўлди.
Турманистонни босиб олган руслар бобомларни уйларини талагани етмагандай, кейинчалик ўзларини “халқ душман”нининг оиласи деб Қарақалпағистоннинг Шаҳбоз (Беруний) туманинг одам яшамайдиган чўлига сургун қилганлар. Сургунда Bir vaqtlar boy badavlat yashagn oila bir burda nonga zor bulib очлик ва касаликдан бутун оила тутдай тўкилади. Шундай катта оиладан 3 -та, қиз битта эркак тирик қолдик дерди онам.
Бизнинг қишлоқимизга кўчиб келаганларида чакалакзор бўлган экан.На егани нони на ичгани тузукроқ сув бўлган ўшанда. Онам ҳамма вақт социалистик тузумни ҳам коммунистларни итидан баттар ёмон кўрарди.
-Онамнинг нафрати ўзидан катта эди лекин бизга айтмасди.
Ҳалигача онамнинег отасининг нима иш қилганини очиқ айтмаган бизларга.
-Фақат айтгани отам жуда катта бой эди...
Онамнинг ўзи ҳам унинг тирик қолган қариндош .уруғлариning биронtasi bir marta bulsa марта ўзлари туғилиб ўсган Туркманистоннинг Илонли шаҳарига қайтиб бормадилар. У ердан қайтиб келмаслик шарти билан ҳайдалган эканлар ўша замонlarда.
-Онам катта акамни айтмаса ҳеч бир ўғлини коммунистик партия сафига киришига руҳсат бермаганди.. Бир куни қизиқиб сўрадик нимага катта акамизга руҳсат бердингиз коммунистик партия сафига киришга?
- Бошқа ҳеч биримизга руҳсат бермадингиз?
-У мандан сўрамасдан Тошкентда Инстутутда ўқиб юрганида кирганда, билганимда қарши чиқиб уни киритмасдим қонҳўрларнинг сафига .
-Онамнинг оиласи ҳақидаги ҳазин хикоясиданми ёки менга ҳеч вақт кўрмоқ насиб этмаган Ортиқ тоғамни фожиали тақдириданми; ёки энг севганим китобларни Амударёнинг дали-дорлғаларига, отилганиданми , менинг ҳам қалбимда социалистик тузумга, kommunistlarga қарши аввалдан нафрат бор эди.
Қишлоқимизда Педогогика Билим юртини тугатиб Болалар боқчасида мудира бўлиб ишлаб юрган вақтимда савхозимизнинг партия коммитетининг секратари коммунистик партия сафига киринг деб таклиф қилганди.
Мен онамнинг қариндош-уруғларидан ажратган , туғилган она шаҳридан мосуво қилган қонхўр коммунистларнинг сафида бўлишга ор қилганим учун партком секратарининг таклифини rad қилдим.
Энди эса Сафар акани бесабаб қамагани учун бу тузумга бўлган нафратим икки қатига кўпайди.
Нимага Сафар ака?...
Бу жавобсиз савол ҳамиша бўғзимни бўғади.
Оғир ҳаёлга чўмганимдан олдимга келиб чақираётган қоравул “бадбашара хотин”нинг, овазини эшитмаган эканман.
Бошимни кўтариб қарасам рўпарамда туриб ол ... деб сумкани жаҳл билан узатаётган экан сумкани қўлимга олдим. Ўйнаб юрган Жалолиддинни чақирдим.
Олдимга югуриб келган ўғлимни бир қўлимга бир қўлимга қуш каби енгил бўлиб қолган сумкани кўтариб оғир ҳаёллар оғушида машум ва маълум макондан изимга қайтдим.
27.03.2014 yil. Lausanne.
34 қисм
Умидим узилиб , кўнгил кошонам вайрона бўлиб уйга қайтдим, iнсоннинг бошига ташвиш тушса олди -орқаси, узилмас экан-да, бир-бирини етаклаб, чақирилмаган, ёқимсиз меҳмондай каби кириб келаверар экан-да.
Келаётиб диққат қилиб қарасам “Боғи Эрам” паркининг дарвозасининг олдида пулини тўллаб ёлламаганим қоравуллар u yoqdan bu yoqga utshib uzlaricha nimalarnidir gaplashib aslida men yashaydigan uyni kuzatishardi.Bazi birlari esa дарвозанинг олдида ўзларича нималарнидир баҳона қилиб айланиб юрган bulsada ikki kuzi men kelayotgan yulda edi..
Bogi Eram parkining darvozasining oldidan эса мен яшайдиган уй ҳеч бир тўсиқсиз бемалол кўринарди.
Бугун мен МВД га кетганим , учун-ми, ёки бошқа сабабдан-ми , биламадим уларнинг сонини хар кунгидан ҳам кўпроқ бўлганини кўриб истеҳзоли кулдим. Ҳаёлан ; Сафар акага айтдим: сиз ҳеч мендан ҳавотир олманг! Бир бошига менсиз тош қотган шаҳар Тошкентда қўрқамай қандай яшайди деб?...
Мени “бобовлар”дан, қўриқлайдиган, инсон қиyoфасига кирган “ит”ларim, етарли даражада химоя қилаяптилар.
Ҳаёлимда шундай деб ўйлаб, ўз -ўзимга, таскин берсам-да, ростини айтсам уларнинг ҳар кун -ги , кузатишларидан, изма- из , изимдан соя каби эргашиб юришларидан жуда чарчагандим.
Ҳозир ҳам уларни кўриб жоним бўғзимга тиқилди.
-Қани эди қўлимдан келса-ю, ҳаммасини тўплаб бўйнига тош боғлаб Toishkentni qoq ikkiga bulib oqqan Анҳорга чўктирсам! Uлар борса келмасга равона бўлсалар, изларида- из ham қолмаса; мен улардан қутилsaм. Bu mening orzuyim узатсам qulim, yursam yulim етмайдиган орзуim! Мен нотавон банданинг кучи, ўзимдан ва кўз ёшимдан бошқа ҳеч нарсага етмасди.
-Миллатнинг тавқи лаънатига учраган виждонсизларнинг, бошқа қиладиган ишлари йўқ -ми?
- Аламимни кимдан олишни билмасдим?. ..
Бор кучим билан дарвозанинг эшигидан қарсилдатиб ёпib ichkari kirdim Darvozaning qattiq yopilganidan Jaloliddin qurqib ketdi. Uni qattqi bagrimga bosdim. Qurqnmagin arslonim, bu kunlar ham bir kuni utadi..
Гулой ҳам сессияси тугаганидан кейин қишлоқимизга қайтиб кетганди. Ҳувиллаган ҳовлида ёппа -ёппа, ёлғиз қолгандим Жалолиддин билан. Хавода эса сарғайган япроқлар учиб юрарди. Менинг туганмас дардларим на учиб кетиб, ерга қўнади ; на шамолга қўшилиб йўқлик сари юз тутади. Кўнгил кошонамнинг вайронага айланган уйига оғир тош каби чўккандиlar.
-Қачонгача сабр қилишим керак ?
-На судидан ҳабар бор, на озод бўлиб чиқишидан?!
Олдинлари терговчи Ҳусан Аҳмедов ҳар ойнинг 27 числосини айтиб сабр қилинг. Сафар балким шу ойни 27 числосига чиқиб қолар деб кўнглимга таъссали берар эди. ЭРК Партиясининг қурултойи бўлиб ўтгандан кейин бу ҳақда оғиз очмай қўйди.
Мен нима гап деб сўраганимда ҳам тайинли жавоб бермаганди.
Энди эса кутишдан ҳам, уйнинг атрофида айланиб юрган инсон қиёфасига кирган “хира пашша”ларадан , у ҳам етмгандай қаерга борсам изимда кузатиб юрадиган “дум”ларданб ҳам чарчагандим. Бошимни уриб ёрай десам тош , дардимни айтиб енгил тортай десам бош йўқ эди.
Сафар аканинг boshiga kutilmaganda tushgan falokat туҳмат эканлиги аниқланиб суд залидан озод бўлишини сабр дарахтим тошга айланиб кутишим керак эди! Уйқусиз ўтган узундан -узоқ кечаларимда, яратган тангримдан тошга айлантиришини илтижо қилиб сўрардим?!
Қани эди тошга айлансам- да, бутун дардларимни унитсам!
Нега- ки, тошга на ёмғир, на бўрон, на қор, ҳеч бири таъсир қилмайди. Men ham tosh bulsam!
-Ухласам тонг оқ -оппоқ, тонг отса, уйғонсам тош бўлсам!
Бутун ғамларимни унитсам!
-Яратган тангримдан сас-садо, йўқ .
Яратаган olloh эса яратилган гунаҳкор бандасининг илтижосини даргоҳида қабул қилмасди?! Мен эса бевафо дунёнинг бир бирини бошлаб келаётган ғам-ташвишларидан, juda чарчагандим. Оёқимда узилмас занжир,бўйнимда бўйинтуруқ , қўлимга кишан, оғзимга эса қулф урилганди. На занжирни узиб бир қадам олдинга юра оламан , на узоқларга бўйнимни чўзиб қарай оламан,nada, қўлларимни кишандан озод қиламан , нада оғзимга урилган қулфнинг калитини топa olaман?! Нега -ки, каттароқ қадам ташлаб юрсам оёқимдаги занжир изига тортарди, бўйнимдагаи бўйинтруқ esa бўғзимни бўғади, қўлимни эзгулик сари узатсам кишан қисади, bор овазим билан додлаб дардимни айтай десам оғзимга urilgan zanglagan қулф ochilmaydi shuning учун овазим чиқмайди.
Калит эса жодугарнинг халтасида.
Калитни олиб; озод бўлмоқim учун қўлимга темирдан ҳасса, ояқимга пўлотдан калиш кийиб ўтиб бўлмас чақир тиканакли ўрмондан ўтишим керак jodugarning boyqushlar egallagan makoniga bormoqim uchun. Hech narsaga kuchim etmasdi, кучим фақат кўзимга етарди ҳар куни кўзимдан оққан ёш, олов бўлиб юзимни куйдиради...
Оғир изтиробда, юрагим сиқилиб ўтирсам, дарвозанинг урилган овазини эшитдим. Кўчада кузатayoганлари етмагандай ментлар уйга kirib келayapдиlarми dеган ҳаёл билан дарвозани очсам, қўлларида кўч кўронлариni кўтарган; 4 -5, та барзангидай -барзангидай , йигитлар дарвозанинг олдида қаторлашиб турибди.Келганлардан фақат биттасини танийман-u, қолганларини умримда кўрмагандим,Ularga juraboshi bulib kelgan эса ЭРК Демократик Партиясининг раиси Муҳаммад Солиҳнинг яқин қариндоши ...
Саломлашдилар.
Нима мақсадда келганларини билмаганим учун ҳайрон бўлдим. Нимага келдинглар деб эшик олдида сўрасам ноқулай бўлар деб уйга таклиф қилдим. Кириб хонтахтанинг атрофига ўтирганларидан кейин сўрадим; нима гап ҳаммаларинг кўч кўронларинг билан келибсизлар тинчлик -ми?
-Бизларни Мақсуд оғам юборди деди Муҳаммад Солиҳниг қариндоши.
(Мақсуд Бекжон шоир. ЭРК Партиясининг раиси Муҳаммад Солиҳнинг кенжа укаси)
-Нимага юборди Мақсуд оғангиз?
-Мендан ҳабар олинглар деб юбордими сизларни?
-Ҳайратимни яшира олмай сўрадим.
-Йўқ.
-Унда нимага келдинглар?
Биламан уйга келган меҳмонга нимага келдинг деб сўраш ; ўзбекона урф одатларимизда йўқ. Лекин....умримда кўрмаганим, давангирдай эркакларнинг ҳе, йўқ , бе, йўқ, қўлларида катта- катта, сумка -ю , чемодонлар билан уйига кириб келганини кўрган ҳар бир инсон ; айниқса менга ўҳшаб эри қамалган, кап катта ҳувиллаган ҳовлида ёлғиз бошига қўлида гўдак билан яшаётган аёл бўлса , нотаниш эркаклар уйига кириб келганида албатта сўрайди !
-Агар сўрамаса ҳайратланиш керак!
Муҳаммад Солиҳнинг қариндоши; бу болалар бизларнинг қариндошларимиз улар Тошкентда турли Университет ва Институтларда ўқишади. Ўзингиз тушунасиз ўқиган студентларнинг киралик уй тутиб яшашалари қийин. Шунинг учун ҳам Мақсуд оғам бу уйга юборди бизларни бориб яшайверинглар Солиҳ аканминг уйи деб.
-Бу гапни эшитиб устимга бир челак муздай сувни биров behosdan қуйиб юборгандай сесканиб кетдим.
-Нима деяпсиз ?!...
-Ростдан шу гапни айтдими Мақсуд оғангиз?
-Ha aytib yubordi nima ishonmayapsizmi?
-Maqsud aytdimi? Yana hayratimni yashira olmay suradim.
-Ha.
- Esi joyidami ogangizni?
...
Мен Сафар ака қамоқда вақтидаги 1993 йилнинг (куз ойида)сўнг баҳорида бўлиб ўтган воқеани ёзаяпман. Аслида бу йигитларнинг ким эканлигини, Муҳаммад Солиҳнинг қандай қариндошлари эканликларини қайси Университет ва Институтларнинг ўқиганини ҳам энг муҳими эса уларнинг “ исм фамилияларини ҳаммасини биламан яхши биламан. Bу ерда уларнинг кимлигини очиб ёзмаяпман. Уларнинг 1993 йилнинг қайси ойида келганлиги -ю, ҳафтанинг нечанчи куни эканлигини ҳам “хотира” дафтаримга ёзиб қўйгандим ўша кунларда. Сафар ака қамоқдан озод бўлиб чиқса ўқиб ўргансин деб. Бугунга келиб ham уларнинг исм фамиляларини очиқ ёзмаётганим ўша йигитлар сал кам 20 йил ўтиб орадан оилали, катта- катта лавозимларда ишлаётган раҳбар ходим бўлгандирлар balkim?... Мени ёзган хотираларимни кузатиб бораётган бўлса СНВ Улар СНБнинг қора рўйхатига тушмасин deb uylab yozmayapman. ЭРК Партиясининг ва Ўзбекистон Ҳалқ Харакатининг раиси Муҳаммад Солиҳнин қариндоши экансанлар деб қора рўйҳатга тушиб жувонмарг бўлиб кетмасинлар. Агар оила қуриб бола чақали бўлган бўлсалар, аҳли -аёлиларининг олдида юзлари қизармасин.
-Ўша номини тилга олмаганим йигитлар ҳам истамасалар керак, ўзлари қамалиб ёки бошқа давлатга иш билан кетганлари-да, ёлғиз қолган хотинларининг бир бошига танимаган; 4 -5 та , эркак билан бир уйда яшашини? ... Ҳамма ҳам, Муҳаммад Солиҳнинг телба сифат укаси Мақсуд Бекжон бўлмаса керак?... Мақсуд Бекжон ўз хотинига шу разилликни раво кўрса керак-ки, менинг олдимга ўз қариндошлари, бўлган 4 -5 та, эркакларни на бандадан на оллохдан қўрмай юборганди эди ўшанда.
Виждонсиз менга қилган ҳамма “ифлослик”ларингни, яратган оллоҳ икки баравар қилиб ўзингга қайтарсин дедим алам билан. Илоҳим мендан ҳам баттар бўл!
Hudoнинг қаҳрига йўлиқ!
-Ҳозирроқ чиқиб кетинглар бу уйдан?!
-Ўша суянган худойингиз бўлган Мақсуд оғанг келсин ўзим гаплашаман?!
-Нима бўлибди биз яшасак бу ерда?
-Эсингиз жойидами сизни?
- Бир бошимга тўртта эркак билан яшайманми ?
-Биз билмаймиз .
-Бизга айтди- деди, дами ичига тушиб кетган Муҳаммад Солиҳннинг қариндошларига бош бўлиб келган йигит .Bu Solih akam sotib olgan ekan.
Muhammad Solih uzi ishlagan shahsiy puliga olganmi? Shuni suramdingizmi Maqsud ogangizdan?
...
Uka дедим ҳар сўзимга урғу бериб siz уйлансангиз худо кўрсатмасин қамалиб ёки мажбуриятдан узоқ ерга кетсангиз хотинингизни ўзингиз танимаган 4 та эркак билан yashashiga ruhsat berarmidingiz??
- ...
-Ҳа шунқа, укам; “олдин тиккани, ўзинга уриш керак, оғримаса биров”га!
Бу уй Муҳаммад Солиҳ акани экан – ку? Шунга Мақсуд оғам шу уйда туринглар деб айтганди.
-Tuti qushday bir gapni takrorlamang!
-Уйи устига йиқилсин Муҳаммад Солиҳнинг!!!
-Шу уйга кўчиб келмаганимда бошимга бунчалик кўргулик тушмасди . Сафар оғангиз қамалмаганда, бу уйда бир соат ҳам яшамасдим.
Менга Ўзбекистон КГБ сининг қилаётган ваҳшийликлари етмайдими ?...
Улар-ку , Ислом Каримовнинг тарбиялаб етиштирган “манқуртлари”лари , нима буйруқ берса сўзсиз садосиз бажарадиган. Энди ўша ваҳший “манқурт”ларнинг, қаторига ака -ука; Муҳаммад Солиҳ билан Мақсуд Бекжон ҳам қўшилдими?...
-Оллоҳ ҳаммасини қўшиб чатиб балосини берсин эшитдингизми?!
-Муҳаммад Солиҳ билан Мақсуд Бекжонга нима ёмонлик қилган эди Сафар ака шуни тушунолмай доғдаман. Биласизларми дедим жаҳл билан ўша ЭРК Партиясининг раиси бор-ку, Муҳаммад Солиҳ агар -Туркияга қочиб кетмаганида ҳозир Сафар акангиз билан бирга МВДнинг ертўласида қон ютиб қамалиб ўтирган бўлар эди.
Аслида Сафар ака билан иккаласига бирга очилган жиноят иши
iккаласи ҳам Ўзбекистон Жиноят кодексининг бир ҳил моддаси билан айбланган.
-Муҳаммад Солих қочиб кетгани учун унинг досяси vaқтинча ёпилган. Ўзи Туркияда бемалол яшаб юрибди Тошкентдаги бир тепса йиқиладиган уйи кўзига тилла кошона бўлиб кўринаяптиmi?... Муҳаммад Солиҳ каби шоирдан мен буни кутмагандим дедим алам билан.
12.04. 2014 yil. Lausanne.
35 қисм
Сиёсатчи Муҳаммад Солиҳга бўлган хурматим ер билан яксон бўлganди.Ўзи Туркияда ўтириб укасига: Сафарни хотинини: “у уйдан хайда, у ерда бизнинг қариндош студент йигитлар яшасин деб айтгани учун” .
Бу гапни ўшанда Мақсуд Бекжон айтганида тўғри-си, унча ишонгим ҳам келмаганди. Балким Мақсуд Бекжон акасини номини сотиб мени ҳайдамоқчи бўлаяпти шекилли деб ?!
Менing шоир Муаҳммад Солиҳга жуда ҳурматим баланд эди.
Ҳатто студентлигимда диплом ишимни Муҳаммад Солихнинг “Ижодида эрк ғояси” деган темада ёзгандим. Қалбимдаги унинг шеърларига бўлган қизиқиш ва иштиёқни таърифига тилим ожиз. Студентлигимда менга биттаси: “Сан уни шеърларини яхши кўрадиган шоир Муҳаммад Солиҳ келажакда бошингга бало очади деганларида ўлсам ҳам ишонмасдим”. Ҳозир ҳам Сафар ака қамалганидан кейин энг оғир кунларимда унинг шеърий сатрларини ўқиб ўз-ўзимга, таъсалли берардим.
Қўл сумкамда Муҳаммад Солиҳнинг1990 yilda nashr qilingan “Орзу фуқораси” шеърий тўплами менинг энг яқин ҳамроҳим эди.
Энди эса унинг укаси Мақсд Бекжон ва ва қариндошларининг ҳар икки гапнинг бирида: Бу уй акамнинг уйи; “акам айтди сизни бу уйдан чиқиб кетсин “ деб; бир гапни минг марта тўти қушдай такрорлаб, юзимга терсаки каби уришлари жонимдан бездирганди мени.
-Бу гапларга бир ишонсам бир-да, ишона олмасдим.
-Биз билан бир уйда яшашни истамасангиз бу уйдан чиқиб кетинг деб айтаётганди; Мақсуд Бекжоннинг қариндошlarи юзлари “хўтикнинг терисидай қалин бетли бетмизлар” .
-Ўртага оғир сукунат чўкканди.
-Улар менга нима жавоб берар экан деб; бешаласи ҳам безбетларча безрайиб қараб ўтирган эдилар. Ҳаёлимдан ўтказган фикрларимни, bir erga jamlab , ўша йигитларга бош бўлиб келган Муҳаммад Солиҳнинг қариндошига юзландим.
-Сиз уйланган бўлсангиз; иш билан иsh ерга узоқ муддатга кетсангиз , yoki bulmasa худо кўрсатмасин қамалиб кетганингизда хотинингизни қўлида кичкина боласи билан bir uzi ota-onasidan uzoqda qolib ketgan bulsa бир бошига ва сиз танимайдиган бегона 4 -5 та эркак билан бир уйда яшашига рози бўлarmidingiz hotingiozni?
Yo bulmasa “хотиним яхши иш қилибди" деб ўйлайсизми ёки ...
-қисқачаси нима қилgan bular эдингиз ?
Сизларнинг бундай “ақмоқона” қилаётган ишlarinгизни мени бу ердан ҳайдаб ёки мен билан яшамоқчи бўлayotганингизни Сафар оғангиз эшитса нима деган гап бўлади?
-Бундан ҳам баттари мен сизлар билан бир уйда яшашга рози бўламанми?
-Мақсуднинг ақли жойидами ўзи?
-Мақсуд Бекжоннинг қариндоши нима дейишини билмай мум тишлади.
...
-Жавоби оғирми, нега жавоб бермайсиз?
-Бизлар Мақсуд оғам айтгани учун келгандик.
-Tushunaman sizlar yosh bulishlaringiz mumkin, lekin Maqsudni nima jin urib sizlarni yubordi ?
...
Биласизми? ... Мақсуд менга Сафарбой менинг "дўстим " деган эди.
-Aна сизларга " дўст".
-Sизлар kelajakda bisri bilan dust bulmoqchi bulsangizlar “дўст” бўлadiган одамингизни олдиндан яхшилаб таниб кейин “дўст” бўлинглар!
Сизларни бошингизга оғир мусибат тушганда Maqsud ogangizga ushshab “орқангиздан келиб ўтмас пичоқ урадиган номард дўст”дан эҳтиёт бўлинглар.
Мени сизларга маслаҳатим.
“Йиқилмаgan, tурtинмасдан юрадиган биргина оллоҳ; ”ҳамманинг ҳам бошига тушиши мумкин Сафар оғаngiнинг бошига тушган кутилмаган мусибат.
-Шундай оғир кунида “дўстни эмас ашшаддий душманnи ишини қилаяпganлар Мақсуд bilan Муҳаммад Солиҳ . Агар сизларни Ўзбекистон Миллий Ҳавфсизлик Бюросини одамлари юборганида...
-Ҳа- энди улар Сафар акага “душмон” мени бу уйда яшаб тўрт тарафга ҳабар тарқатишим ёқмаябди-da,. Shuning uchun Сафарни оиласини телефони йўқ, шаҳардан узоқ Бектемир туманидаги ташландиқ уйига кўчириб овазини ўчиришимиз керак деб: улар қилганида бу isgni ishoninglar bu қадар хафа бўлмасдим.
-Лекин Мақсуд Бекжонга ўҳшаб дўстim degan, Муҳаммад Солиҳ каби ЭРК Партяиснинг раиси ўз ёрдамчисининг оиласини кичкина гўдаки билан кўчага ҳайдаши....
КГБнинг айғоқчиларидан баттар yomonlik qilayapti-ku, bular menga. Ikkala aka-ukani ham инсонларни оллоҳ балосини берсин!
-Mендан -да баттар бўлиб хор-у , бўлсинлар!
- Бу гапларимни ҳаммасини бориб оғангизга айтинглар!
- ....
-Мақсуд Бекжонга бориб шуни айтишни ҳам унитманглар : унинг квартираси жуда катта, бемалол сизлар сиғасизлар.
Агар уйи торлик қиладиган бўлса хотинини сизларга хизматкорликга ташлаб, ўзи Хоразмга кетаверсин хотини ва болалари ишончли одамларининг ёгнида ҳавотир олмаса ҳам бўлади. Ҳам сизлар кирага пул тўлашдан қутиласизлар, ҳам Мақсуд Бекжон қариндошларим кўчада қолмайди энди деб виждон азобидан...
-Меннинг жаҳл аралаш аччиқланиб гапирганмдан кейин Мақсуд Бекжоннинг қариндошлари ўзора бир нималарни гаплашиб ортиқча бир гап айтишга ботина олмай қандай келган бўлсалар шундай чиқиб кетдилар.
-Улар кетди.
-Бир одамнинг бошига бунча ҳам бало ёғиладими?
-Недан ?... Деган жавобсиз савол дорнинг ипи каби соланиб бўйнимни бўғмоқга бошлади?...
-Nафасим сиқилиб дарвозанинг олдида ўтириб қолдим.
-Кўксимни тош каби бир нима эзмоқга бошлаганди.
-Қанча ўтирдим билмайман Жалолиддиннинг ая ...деган овази узоқлардан қулоқимга эшитилгандай бўлди.
Зўрға кўзимни очсам Жалолиддин ёнимда турарди қўрqиб кетганидан ранггилари оқариб кетганди. Мажолсиз қўлларим билан Жалолиддинни қаттиқ бағримга босдим.
Уйга кириб тилимнинг остига юрак дорисидан бир дона қўйдим.
-Булар менинг тушумми, ўнгимми?
-Наҳот Муҳаммад Сорлиҳ шундай деб айтган бўлса ишона олмасдим....
-Мен бу воқеаlarни oradan 20 yil utdi, hali ҳали ҳам унитмадим.( Garchi savolimga javobni eshitgan bulsam ham....)
-Недан?... деган жавобсиз савол хотирамнинг бир четида ўтмас пичоқ каби қалбимни тинимсиз пармаларди . Давомли ўйланар эдим ЭРК Партиясининг раисини кўрсам ва “жавобсиз савол”имга жавоб олсам деб.
-Наҳот ...ҳам ижодкор, ҳам ЭРК Демократик Партиянинг раиси ўзнинг ёрдамчиси бўлиб ишлаган одам қамалиб кетadа-ю, унинг оиласи Партия тарафидан сотиб олинган уйда қўлида кичкина боласи билан яшаб ўтирган ожиза бир аёлни кўчага ҳайдаш kabi jiurkanch буйруқини берган бўлса?
- Сўрасам ҳақиқатдан ҳам ўша “буйруқни” сиз берганмисиз деб ва жавобини олсам деб орзу қилар эдим.
Яратган тангрим менга шундай фурсатни берди. Bu fursat menga 15 yil keyin nasib qildi.
-1998 йил Августь ойида Шеведцариянинг Лозан шаҳарига яъни бизнинг уйга Муҳаммад Солиҳ меҳмонга келди.
-Mен учун айни мудадо бўлди javobsiz savolimga javob suramoqni ayni vaqti edi.
Sўрадим:
-Солиҳ ака сиз 1993 yil shu oyning shu kunida ukangiz Мақсудга haqiqatdan ham yakub Kolos kuchasidagi 22 uydan Сафарни hotinини чиқариб юбориб ўрнига Тошкентда ўқиб юрган қариндошларимизни қўй... deb aytdingizmi?...
-Сафарни хотини истамаса улар билан бир уйда яшашни уйдан чиқиб кетсин деб айтганмисиз?
....
-Эшитган жавобимни олдида баданим музлаб қолди.
-Мен айтгандим Мақсудга нима бўлибди?
-Тилим тошga aylandi eshitgan javobimni oldida.Tilim suzga сўзга айланмади....
-Гапнинг очиқи нима дейишга ҳайрон эдим.
-Сафар акага қарадим у ҳам ерга қараб ўйланиб ўтирганди...
-Уйга келган “меҳмонга уй бўйли гап айтма деган”лар- ку Оталаримиз.
-Нима дейишни билма-й , ошхонага чиқиб кетдим бутун аламимини кўз ёшимдан олдим,
ҳар қалай кўзимга кучим етади -ку.
Бир оз ўзимган келдим.
Эслатма: яъна бир марта ёзай ўша uyning tarihini.
U вақтда мен яшаган ўша лаъланти уй ЭРК Партиясиning tuplangan puliga сотиб олинган ikkita uydan bittasi edi men yashab utiregan uy. Oldin yozganim kabi ikkinchi uyda yozuvchi Nazar eshonqul yashayotgandi. Уйнинг эгасининг асли келиб чиқиши Наманганлик исми Эркин фамилиясини билмайман. Унинг ўгай ўғли Узбкекистон Телвидинясида ишлар эди Анвар Каримов деган.
Тошкент шаҳар Мирзо Улуғбек тумани Якуб Колос 22 уй.
Бу уйга биз 1993 йил 20 – Июлда, кўчиб келдик Кўчиб келганимиздан бир хафтадан кейин 1993 йил 27 -Июлда, Сафар акани ЭРК Демократик Партиясининг офисидан Тошкент шахар Бош прокурори Эргаш Жўраевнинг буйруқи билан унинг одамлари kelib олиб кетишган . Шунинг учун ҳам бу уйни Сафар ака uz номига расмийлаштира олishga ulgurmadi. Сафар акага туҳмат қилишиб жиноят иши очилганди. Туҳмат қилгиб қаматганларни исм -фамилияларини, кейинги бобларда ёзаман насиб қилса Лаънати уй 1995 йил 30 -Октябрда президент Ислом Каримовнинг буйруқи билан ер билан яксон қилиниб йиқиб ташлаnди.
Эгаси бир ховлининг ўрнига хукуматдан 3 та квартира қилиб қайтариб олди.
Мақсуд Бекжон ва Муҳаммад Солиҳ менга бу уйдан чиқ деб буйруқ берганидан кўра ўшанда, уйни мени ноимигами ёки бошқа қариндошларининг номига расмийлаштирганида еди Ўзбекистон хукумати йиқилган ховлини ўрнига берилган кватираларни бизларга бериши мумкин эди.
Эркин акаga бермай.
Эркин ака деган номард ҳам ЭРК Партиясидан ховли учун миинглаган $. ҳам da, yiqilgan uyi uchun хукуматдан квартиралар олди.
Мени эса ўшанda уйни номимга ўтказиш учун na вақтим, na сабрим bor эди.Lekin Maqsud yoki Muhammad solihning yana bir ukasi Muammad Bekjonning vaqtlari etarli ed.
Mening bутун фикри зикрим Сафар акага отилган ифтироларни қандоқ қилиб йўқ қиламан деб advokat va tergovchilar bilan gaplashish bilan ovvara edim.
Уй йиқилгунича мен ҳам МВД нинг лайчаларидан, ҳам-да, Муҳаммад Солиҳхнинг укаларидан кўрган -кўргуликларимни, бир оллох, бир-да, мен биламан.
Уй йиқилди.
Mен Муҳаммад Солихнинг укаларининг “акамнинг пулига олинган уйда яшаб ўтирибсан” деган маъломатидан қутилдим.
-Муҳаммад Солиҳ ва унинг укаси ўша лаънати уйни ўзи ёзган шеърий китобларнинг гонарар пулига сотиб олгандай менга зуғум қилар эдилар
-Муҳаммад Солихнинг укаси Мақсуд Бекжон balkim билмаса ҳам бу уйни кимнинг пулига сотиб олинганини lekin мен жуда яхши билар эдим.
Бу уй ERK Partiyasining hayrohohlaritarifidan tuplangan pulga sotib olinganini.Bazan shunday пулига сотиб олинган акангизни нима ҳаққи бор деб айтсам уларга.
Bизни акамиз ЭРК Партиянинг раиси нима олинган бўлса ҳаммаси акамизники деб виждонсизларча жавоб берар эдилар.
-Ўз ғамим ўзим билан ўтирсам; кечки вақт яъна кўча дарвоза тақиллади.
-Ҳайрон бўлиб очсам эшикни очсам ; не кўз билан кўрайки ранги рўйи ўчиб кетган, ғазабдан лаблари титраб турган : ЭРК Паrтиясининг, ҳозирги кундаги Ўзбекистон Ҳалқ Харакатининг раиси МуҳаммадСолиҳнинг укаси Мақсуд Бекжон. Дарвозанинг олдида ғазабдан гезариб турarди.
18.04.2014 yil. lausanne
Сиёсатчи Муҳаммад Солиҳга бўлган хурматим ер билан яксон бўлganди.
Ўзи Туркияда ўтириб укасига: Сафарни хотинини: “у уйдан хайда, у ерда бизнинг қариндош студент йигитлар яшасин деб айтгани учун” .
Бу гапни ўшанда Мақсуд Бекжон айтганида тўғри-си, унча ишонгим ҳам келмаганди. Балким Мақсуд Бекжон акасини номини сотиб мени ҳайдамоқчи бўлаяпти шекилли деб ?!
Менing шоир Муаҳммад Солиҳга жуда ҳурматим баланд эди.
Ҳатто студентлигимда диплом ишимни Муҳаммад Солихнинг “Ижодида эрк ғояси” деган темада ёзгандим. Қалбимдаги унинг шеърларига бўлган қизиқиш ва иштиёқни таърифига тилим ожиз. Студентлигимда менга биттаси: “Сан уни шеърларини яхши кўрадиган шоир Муҳаммад Солиҳ келажакда бошингга бало очади деганларида ўлсам ҳам ишонмасдим”. Ҳозир ҳам Сафар ака қамалганидан кейин энг оғир кунларимда унинг шеърий сатрларини ўқиб ўз-ўзимга, таъсалли берардим.
Қўл сумкамда Муҳаммад Солиҳнинг1990 yilda nashr qilingan “Орзу фуқораси” шеърий тўплами менинг энг яқин ҳамроҳим эди.
Энди эса унинг укаси Мақсд Бекжон ва ва қариндошларининг ҳар икки гапнинг бирида: Бу уй акамнинг уйи; “акам айтди сизни бу уйдан чиқиб кетсин “ деб; бир гапни минг марта тўти қушдай такрорлаб, юзимга терсаки каби уришлари жонимдан бездирганди мени.
-Бу гапларга бир ишонсам бир-да, ишона олмасдим.
-Биз билан бир уйда яшашни истамасангиз бу уйдан чиқиб кетинг деб айтаётганди; Мақсуд Бекжоннинг қариндошlarи юзлари “хўтикнинг терисидай қалин бетли бетмизлар” .
-Ўртага оғир сукунат чўкканди.
-Улар менга нима жавоб берар экан деб; бешаласи ҳам безбетларча безрайиб қараб ўтирган эдилар. Ҳаёлимдан ўтказган фикрларимни, bir erga jamlab , ўша йигитларга бош бўлиб келган Муҳаммад Солиҳнинг қариндошига юзландим.
-Сиз уйланган бўлсангиз; иш билан иsh ерга узоқ муддатга кетсангиз , yoki bulmasa худо кўрсатмасин қамалиб кетганингизда хотинингизни қўлида кичкина боласи билан bir uzi ota-onasidan uzoqda qolib ketgan bulsa бир бошига ва сиз танимайдиган бегона 4 -5 та эркак билан бир уйда яшашига рози бўлarmidingiz hotingiozni?
Yo bulmasa “хотиним яхши иш қилибди" деб ўйлайсизми ёки ...
-қисқачаси нима қилgan bular эдингиз ?
Сизларнинг бундай “ақмоқона” қилаётган ишlarinгизни мени бу ердан ҳайдаб ёки мен билан яшамоқчи бўлayotганингизни Сафар оғангиз эшитса нима деган гап бўлади?
-Бундан ҳам баттари мен сизлар билан бир уйда яшашга рози бўламанми?
-Мақсуднинг ақли жойидами ўзи?
-Мақсуд Бекжоннинг қариндоши нима дейишини билмай мум тишлади.
...
-Жавоби оғирми, нега жавоб бермайсиз?
-Бизлар Мақсуд оғам айтгани учун келгандик.
-Tushunaman sizlar yosh bulishlaringiz mumkin, lekin Maqsudni nima jin urib sizlarni yubordi ?
...
Биласизми? ... Мақсуд менга Сафарбой менинг "дўстим " деган эди.
-Aна сизларга " дўст".
-Sизлар kelajakda bisri bilan dust bulmoqchi bulsangizlar “дўст” бўлadiган одамингизни олдиндан яхшилаб таниб кейин “дўст” бўлинглар!
Сизларни бошингизга оғир мусибат тушганда Maqsud ogangizga ushshab “орқангиздан келиб ўтмас пичоқ урадиган номард дўст”дан эҳтиёт бўлинглар.
Мени сизларга маслаҳатим.
“Йиқилмаgan, tурtинмасдан юрадиган биргина оллоҳ; ”ҳамманинг ҳам бошига тушиши мумкин Сафар оғаngiнинг бошига тушган кутилмаган мусибат.
-Шундай оғир кунида “дўстни эмас ашшаддий душманnи ишини қилаяпganлар Мақсуд bilan Муҳаммад Солиҳ . Агар сизларни Ўзбекистон Миллий Ҳавфсизлик Бюросини одамлари юборганида...
-Ҳа- энди улар Сафар акага “душмон” мени бу уйда яшаб тўрт тарафга ҳабар тарқатишим ёқмаябди-da,. Shuning uchun Сафарни оиласини телефони йўқ, шаҳардан узоқ Бектемир туманидаги ташландиқ уйига кўчириб овазини ўчиришимиз керак деб: улар қилганида бу isgni ishoninglar bu қадар хафа бўлмасдим.
-Лекин Мақсуд Бекжонга ўҳшаб дўстim degan, Муҳаммад Солиҳ каби ЭРК Партяиснинг раиси ўз ёрдамчисининг оиласини кичкина гўдаки билан кўчага ҳайдаши....
КГБнинг айғоқчиларидан баттар yomonlik qilayapti-ku, bular menga. Ikkala aka-ukani ham инсонларни оллоҳ балосини берсин!
-Mендан -да баттар бўлиб хор-у , бўлсинлар!
- Бу гапларимни ҳаммасини бориб оғангизга айтинглар!
- ....
-Мақсуд Бекжонга бориб шуни айтишни ҳам унитманглар : унинг квартираси жуда катта, бемалол сизлар сиғасизлар.
Агар уйи торлик қиладиган бўлса хотинини сизларга хизматкорликга ташлаб, ўзи Хоразмга кетаверсин хотини ва болалари ишончли одамларининг ёгнида ҳавотир олмаса ҳам бўлади. Ҳам сизлар кирага пул тўлашдан қутиласизлар, ҳам Мақсуд Бекжон қариндошларим кўчада қолмайди энди деб виждон азобидан...
-Меннинг жаҳл аралаш аччиқланиб гапирганмдан кейин Мақсуд Бекжоннинг қариндошлари ўзора бир нималарни гаплашиб ортиқча бир гап айтишга ботина олмай қандай келган бўлсалар шундай чиқиб кетдилар.
-Улар кетди.
-Бир одамнинг бошига бунча ҳам бало ёғиладими?
-Недан ?... Деган жавобсиз савол дорнинг ипи каби соланиб бўйнимни бўғмоқга бошлади?...
-Nафасим сиқилиб дарвозанинг олдида ўтириб қолдим.
-Кўксимни тош каби бир нима эзмоқга бошлаганди.
-Қанча ўтирдим билмайман Жалолиддиннинг ая ...деган овази узоқлардан қулоқимга эшитилгандай бўлди.
Зўрға кўзимни очсам Жалолиддин ёнимда турарди қўрqиб кетганидан ранггилари оқариб кетганди. Мажолсиз қўлларим билан Жалолиддинни қаттиқ бағримга босдим.
Уйга кириб тилимнинг остига юрак дорисидан бир дона қўйдим.
-Булар менинг тушумми, ўнгимми?
-Наҳот Муҳаммад Сорлиҳ шундай деб айтган бўлса ишона олмасдим....
-Мен бу воқеаlarни oradan 20 yil utdi, hali ҳали ҳам унитмадим.( Garchi savolimga javobni eshitgan bulsam ham....)
-Недан?... деган жавобсиз савол хотирамнинг бир четида ўтмас пичоқ каби қалбимни тинимсиз пармаларди . Давомли ўйланар эдим ЭРК Партиясининг раисини кўрсам ва “жавобсиз савол”имга жавоб олсам деб.
-Наҳот ...ҳам ижодкор, ҳам ЭРК Демократик Партиянинг раиси ўзнинг ёрдамчиси бўлиб ишлаган одам қамалиб кетadа-ю, унинг оиласи Партия тарафидан сотиб олинган уйда қўлида кичкина боласи билан яшаб ўтирган ожиза бир аёлни кўчага ҳайдаш kabi jiurkanch буйруқини берган бўлса?
- Сўрасам ҳақиқатдан ҳам ўша “буйруқни” сиз берганмисиз деб ва жавобини олсам деб орзу қилар эдим.
Яратган тангрим менга шундай фурсатни берди. Bu fursat menga 15 yil keyin nasib qildi.
-1998 йил Августь ойида Шеведцариянинг Лозан шаҳарига яъни бизнинг уйга Муҳаммад Солиҳ меҳмонга келди.
-Mен учун айни мудадо бўлди javobsiz savolimga javob suramoqni ayni vaqti edi.
Sўрадим:
-Солиҳ ака сиз 1993 yil shu oyning shu kunida ukangiz Мақсудга haqiqatdan ham yakub Kolos kuchasidagi 22 uydan Сафарни hotinини чиқариб юбориб ўрнига Тошкентда ўқиб юрган қариндошларимизни қўй... deb aytdingizmi?...
-Сафарни хотини истамаса улар билан бир уйда яшашни уйдан чиқиб кетсин деб айтганмисиз?
....
-Эшитган жавобимни олдида баданим музлаб қолди.
-Мен айтгандим Мақсудга нима бўлибди?
-Тилим тошga aylandi eshitgan javobimni oldida.Tilim suzga сўзга айланмади....
-Гапнинг очиқи нима дейишга ҳайрон эдим.
-Сафар акага қарадим у ҳам ерга қараб ўйланиб ўтирганди...
-Уйга келган “меҳмонга уй бўйли гап айтма деган”лар- ку Оталаримиз.
-Нима дейишни билма-й , ошхонага чиқиб кетдим бутун аламимини кўз ёшимдан олдим,
ҳар қалай кўзимга кучим етади -ку.
Бир оз ўзимган келдим.
Эслатма: яъна бир марта ёзай ўша uyning tarihini.
U вақтда мен яшаган ўша лаъланти уй ЭРК Партиясиning tuplangan puliga сотиб олинган ikkita uydan bittasi edi men yashab utiregan uy. Oldin yozganim kabi ikkinchi uyda yozuvchi Nazar eshonqul yashayotgandi. Уйнинг эгасининг асли келиб чиқиши Наманганлик исми Эркин фамилиясини билмайман. Унинг ўгай ўғли Узбкекистон Телвидинясида ишлар эди Анвар Каримов деган.
Тошкент шаҳар Мирзо Улуғбек тумани Якуб Колос 22 уй.
Бу уйга биз 1993 йил 20 – Июлда, кўчиб келдик Кўчиб келганимиздан бир хафтадан кейин 1993 йил 27 -Июлда, Сафар акани ЭРК Демократик Партиясининг офисидан Тошкент шахар Бош прокурори Эргаш Жўраевнинг буйруқи билан унинг одамлари kelib олиб кетишган . Шунинг учун ҳам бу уйни Сафар ака uz номига расмийлаштира олishga ulgurmadi. Сафар акага туҳмат қилишиб жиноят иши очилганди. Туҳмат қилгиб қаматганларни исм -фамилияларини, кейинги бобларда ёзаман насиб қилса Лаънати уй 1995 йил 30 -Октябрда президент Ислом Каримовнинг буйруқи билан ер билан яксон қилиниб йиқиб ташлаnди.
Эгаси бир ховлининг ўрнига хукуматдан 3 та квартира қилиб қайтариб олди.
Мақсуд Бекжон ва Муҳаммад Солиҳ менга бу уйдан чиқ деб буйруқ берганидан кўра ўшанда, уйни мени ноимигами ёки бошқа қариндошларининг номига расмийлаштирганида еди Ўзбекистон хукумати йиқилган ховлини ўрнига берилган кватираларни бизларга бериши мумкин эди.
Эркин акаga бермай.
Эркин ака деган номард ҳам ЭРК Партиясидан ховли учун миинглаган $. ҳам da, yiqilgan uyi uchun хукуматдан квартиралар олди.
Мени эса ўшанda уйни номимга ўтказиш учун na вақтим, na сабрим bor эди.Lekin Maqsud yoki Muhammad solihning yana bir ukasi Muammad Bekjonning vaqtlari etarli ed.
Mening bутун фикри зикрим Сафар акага отилган ифтироларни қандоқ қилиб йўқ қиламан деб advokat va tergovchilar bilan gaplashish bilan ovvara edim.
Уй йиқилгунича мен ҳам МВД нинг лайчаларидан, ҳам-да, Муҳаммад Солиҳхнинг укаларидан кўрган -кўргуликларимни, бир оллох, бир-да, мен биламан.
Уй йиқилди.
Mен Муҳаммад Солихнинг укаларининг “акамнинг пулига олинган уйда яшаб ўтирибсан” деган маъломатидан қутилдим.
-Муҳаммад Солиҳ ва унинг укаси ўша лаънати уйни ўзи ёзган шеърий китобларнинг гонарар пулига сотиб олгандай менга зуғум қилар эдилар
-Муҳаммад Солихнинг укаси Мақсуд Бекжон balkim билмаса ҳам бу уйни кимнинг пулига сотиб олинганини lekin мен жуда яхши билар эдим.
Бу уй ERK Partiyasining hayrohohlaritarifidan tuplangan pulga sotib olinganini.Bazan shunday пулига сотиб олинган акангизни нима ҳаққи бор деб айтсам уларга.
Bизни акамиз ЭРК Партиянинг раиси нима олинган бўлса ҳаммаси акамизники деб виждонсизларча жавоб берар эдилар.
-Ўз ғамим ўзим билан ўтирсам; кечки вақт яъна кўча дарвоза тақиллади.
-Ҳайрон бўлиб очсам эшикни очсам ; не кўз билан кўрайки ранги рўйи ўчиб кетган, ғазабдан лаблари титраб турган : ЭРК Паrтиясининг, ҳозирги кундаги Ўзбекистон Ҳалқ Харакатининг раиси МуҳаммадСолиҳнинг укаси Мақсуд Бекжон. Дарвозанинг олдида ғазабдан гезариб турarди.
18.04.2014 yil. lausanne.
