“Qora ko‘zoynak bilan yozilgan tarix” kitobi.

TURKISTON O‘LKA MUSULMONLARINING TO‘RTINChI FAVQULODDA QURULTOYIDA TURKISTON (QO‘QON) MUXTORIYaTINING EʹLON QILINIShI

“Qora ko‘zoynak bilan yozilgan tarix” kitobi.

RSFSR Millatlar ishi Xalq Komissari I. V. Stalin va Xalq Komissarlar Sovetining raisi V. I. Leninlarning imzosi bilan ikkita tarixiy hujjat e’lon qilindi: «Rossiya xalqlari huquqlari Deklaratsiyasi» (1917 yil 2/15 noyabrь) va «Rossiya va Sharqning barcha musulmon mehnatkashlariga Murojaatnoma»si (1917 yil 3 dekabrь). Ana shu Murojaatnomada, jumladan, shunday deyilgan edi: «Sizning din va urf-odatlaringiz, Sizning milliy va madaniy muassasalaringiz bundan buyon erkin va daxlsiz deb e’lon qilinadi. O‘z milliy turmushingizni erkinlik bilan va bahuzur tuzaberingiz. Shunday qilishga haqlisiz. Bilingizki, Sizning huquqingiz ham inqilob va uning organlari bo‘lgan Ishchi, askar va dehqon deputatlari Sovetlarining butun qudrati bilan himoya qilinadi... O‘z mamlakatingizga o‘zingiz xo‘jayin bo‘lmog‘ingiz kerak. O‘z turmushingizni ko‘ngildagidek va o‘z xohishingizga muvofiq qilib o‘zingiz tuzmog‘ingiz lozim. Siz shunday qilishga haqlidirsiz. Chunki sizning taqdiringiz o‘z qo‘lingizda...» (V. I. Lenin. O‘rta Osiyo va Qozog‘iston to‘g‘risida. Toshkent, O‘zdavnashr, 1957, 71-72-betlar). Deklaratsiyada esa jumladan shunday deyilgan edi: «Xalq Komissarlar Soveti qaror qiladi... 2. Rossiya xalqlarining o‘z taqdirlarini o‘zlari erkinlik bilan belgilashlari va hattoki, ajralib chiqish va mustaqil davlat tuzish huquqini berish. 3. Hamma va har qanday milliy imtiyoz va cheklashlarni va milliy-madaniy imtiyoz va cheklashlarni bekor qilish» (O‘sha kitob, 68-bet).

Ana shu hujjatlar e’lon qilingan vaqtda Toshkentda F. Kolesov rahbarlik qilayotgan hukumat shahar dumalarini tarqatib yuborish va milliy kadrlarga nisbatan shovinistik siyosatni avj oldirnsh kabi o‘ta noto‘g‘ri va qo‘pol siyosatni amalga oshirmoqda edi. Ikkiyuzlamachi bolьshevik F. Kolesov Turkiston o‘lkasi Sovetlarining uchinchi qurultoyi nomidan V. I. Leninga, Xalq Komissarlari Soveti nomiga yuborgan telegrammasida Turkiston Xalq Komissarlar Soveti: «Sizning barcha dekretlaringizni hayotga tadbiq etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan», deb tilyog‘lamalik qilgan edi. Ammo ming nadomatlarkim, bu yolg‘onchi va sho‘rolar mustamlakachisi o‘z va’dalarining teskarisini qildi. Va hatto, u o‘zi imzo chekkan hukumat hujjatlarida ham ana shu yuqorida ko‘rsatilgan markaziy hukumat ko‘rsatmalarini ham va loaqal, hujjatlarning nomini ham qayd qilib o‘tmadi.

1917 yilning 26-29 noyabri kunlari Qo‘qon shahridagi «Sho‘royi islomiya» tashkilotining qarorgohida Turkiston O‘lka musulmonlarining favqulodda to‘rtinchi qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Eslatib o‘taylik, 1917 yil yozida boshqa siyosiy partiyalar qatorida «Sho‘royi islomiya»chilar Toshkentdan quvilgan edi. Shuning uchun “Sho‘royi islomiya” va “Sho‘royi ulamo” jamiyatlari a’zolari Qo‘qon shahridan boshpana topgan edilar. Chunki Qo‘qon shahri sobiq xonlikiing markazi bo‘lib, unda shu vaqtlarda 50 ming-dan ortiq aholi yashar edi. Qirq madrasa, 382 ta masjid bo‘lib, ularda olti mingga yaqin diniy xizmatchi bo‘lgan. Ayni vaqtda shaharda o‘n bitta yirik xalqaro banklar ham ish ko‘rgan (qaralsin: Shomagdiev Sh. Ocherki istorii grajdanskoy voynы v Ferganskoy doline. Tashkent, Izd-vo AN UzSSR, 1961, str. 36. Qo‘qon tarix-o‘lkashunoslik muzeyi fondi materiallari).

Qurultoy chaqirilishi oldidan turli joylarga taklifnomalar tarqatilgan zdi. Ammo bu vaqtda o‘lka markazi Toshkentda pochta-telegraf xodimlarining ish tashlashlari davom etayotganligi tufayli vakillarga takliflar (mandat) qrg‘ozlari o‘z vaqtida etib bormadi.

25 noyabrь kuni kechqurun s’ezd oldi tashkiliy yig‘ilishi bo‘lib o‘tgan. «Turkiston axboroti» ro‘znomasining xabar berishicha, 1917 yil 26 noyabrь kuni O‘lka Musulmonlar Sho‘rosining raisi va Qurultoyni o‘tkazish tashkiliy hay’atining a’zosi Mustafo Cho‘qaev qurultoyni ochgan. Birinchi bo‘lib mandat (shahodat) hay’atining a’zosi Norbo‘tabekovning qurultoyga kelganlarning tarkibi va soni xususidagi axboroti eshitiladi. Uning axborotiga ko‘ra, qurultoyga Farg‘ona viloyatidan – 150 kishi, Sirdaryo viloyatidan – 22 kishi, Samarqand viloyatidan – 21 kishi, Kaspiyorti (Zakaspiy)dan – 7 kishi, Buxorodan – 4 kishi kelganligi ma’lum qilindi. Qurultoyning oxirlariga borib vakillarning soni 250 taga etgan. Qurultoyga vakillardan tashqari «Sho‘royi ulamo», Musulmon askarlar Kengashi, O‘lka yahudiy tashkiloti, Buxoro yahudiylari, Kasaba uyushmalari va boshqa tashkilotlardan ham vakillar qatnashgan.

Kurultoyda hay’at a’zolari saylovi ancha munozarali o‘tgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy hay’at a’zolari tarkibiga musulmon bo‘lmagan (nomusulmon) guruhlarning vakillaridan ham saylashni taklif etdi. Qo‘qonlik vakil A. Mahmudovning taklifiga binoan o‘n uch ki-shidan iborat qurultoy ishining rayosati (prezidiumi) saylandi. Ular orasida M. Cho‘qaev, U. Xo‘jaev, Yu. Og‘aev (Yurg‘uli Og‘aev), Akaev, Gernfelьd (Gertsfelьd), A. Mahmudov, Shoahmedov, Qishchinboev, Abdul Badin, Kamol qozi, O‘razaev, Tillaev, Karimboevlar bor edi. M. Cho‘qaevning taklifiga binoan buxorolik (samarqandlik) vakil, taniqli arbob Mahmudxo‘ja Behbudiy ham hay’at tarkibiga kiritildi. Bu taklifni majlis ahli olqishlar bilan qarshi oldi.

Qurultoyning kun tartibi tasdiqlandi. Kun tartibidagi masalalar orasida quyidagilar bor edi:

1. O‘lkaning boshqaruv shakli haqida. 2. Turkiston Muxtoriyatini tuzish to‘g‘risida. 3. Turkiston Musulmonlar Kengashini qayta saylash haqida. 4. Turkiston Ta’sis majlisini o‘tkazish. 5. Turkistonning «Kazak qo‘shinlari, tog‘li Kavkaz va erkin sahroyi xalqlar janubi-sharqiy Ittifoqiga» a’zo bo‘lishi haqida. 6. Xalq militsiyasini tuzish. 7. Moliyaviy ishlar va boshqa masalalar.

Izoh: 5-punktda ko‘zda tutilgan ittifoq 1917 yil 20 oktyabrda tuzilgan edi. Unga ko‘ra kazak askarlari, Kavkazning tog‘li xalqlari va cho‘llarning erkin millatlaridan tashkil topgan bo‘lib, Rossiyani xalqchil federativ jumhuriyatga aylantirish maqsadida vujudga kelgan («Svobodnыy Samarkand», 6.XII.1917). Shartnomada Turkistonga bug‘doy etkazib berish va va boshqa tovar ayriboshlash masalalari ham bor edi. Bu esa Turkistonga yaqinlashib kelayotgan ocharchilikni daf qilishda muhim strategik ahamiyatga ega edi.

Kun tartibiga kiritilgan masalalarni muhokama qilishda Turkistonni «Sharqiy-janubiy ittifoqqa» kirishi masalasi birmuncha munozarali bo‘lgan. Ataman Dutovning vakili olib kelgan shartnoma loyihasiga ayrim vakillar qarshi chiqdilar. Ular tuzilajak Turkiston Muxtoriyatining ana shu shartnomaga kirmasligini yoqladilar. Shunga qaramasdan shartnoma qabul kilindi. («Vaqt», 1917 yil 2 dekabrь). Uch kun davom etgan qurultoyda juda qizg‘in munozara va tortishuvlar bo‘lgan. Toshkent Sho‘rolar hukumatidan vakil bo‘lib kelgan P. G. Poltoratskiy qurultoyda nutq so‘zladi. U o‘z nutqida tuzilajak Muxtoriyatga qarshi chiqdi va qarshi gapirdi. Uning nutqi qurultoy qatnashchilarining birortasiga ham ta’sir etmadi.

27 noyabrdan 28 noyabrga o‘tar kechasi Turkiston Umummusulmonlar qurultoyining qarori o‘qib eshittirildi. Karorda, jumladan shunday deyilgan edi: «Qurultoy Turkistonda yashovchi millatlarning irodasini ifodalab, Ulug‘ Rusiya inqilobi va’da etgan o‘z taqdirini o‘zi hal etish negizida, Federativ demokratik Rusiya jumhuriyati asosi uzra, Turkistonni territoriya jihatdan muxtoriyat shaklida belgilashni topshirdi», «Turkistonda yashovchi milliy ozchilik huquqlari har tomonlama muhofaza etiladi».

Qurultoyda davlat tuzilmasi masalasi muhokama etilib, unda Turkiston Muxtoriyati deb belgilashga kelishib olingan edi. Qurultoyning 20 noyabrь kungi majlisida Turkiston Muxtoriyati e’lon qilindi. Ta’sis Majlisi chaqirilishiga qadar butun hokimiyatni Turkiston Vaqtli Kengashi va Turkiston Xalq Boshqaruvi qo‘lida bo‘ladi, deb qaror qilindi. Turkiston Muvaqqat Sho‘rosi – Turkiston Respublikasining tarkibi tuzilib, uning a’zoligiga 34 kishi saylandi. Kengash ilgari Turkistondan Butunrossiya Ta’sis majlisiga yuborilgan vakillar soniga qarab belgilandi.

Turkiston Muxtoriyati hukumati tarkibiga – millat majlisiga 54 kishi saylandi. Saylanganlardan uchdan bir qismi ovro‘polik vakillarga ajratildi. «Hurriyat» ro‘znomasiniig 1917 yil 1 va 5 dekabrь sonlarida qaror matni, hukumat tarkibi va umuman qurultoy haqidagi axborot z’lon qilingan.

Saylanganlarning 36 nafari musulmon va 18 nafari g‘ayri-musulmonlardan (ovro‘polilar umumiy aholining 7 foizini tashkil etgan) saylangan. Bular orasida musulmonlardan M. Behbudiy (Buxoro), U. Xo‘jaev, Nosirxon to‘ra, Abduqodirbek Qo‘shbegiev, I. Shoahmedov, H. Yurg‘uli-Og‘aev, A. Mahmudov, Ashurxo‘ja, D. Qorabekov, A. O‘razaev, M. Mirzaahmedov (Farg‘ona), Muhammad Tinishboev, I. Davletshin (Ettisuv), O‘roz Sardor (Turkmaniston), Mustafo Cho‘qaev (Qozog‘iston) Sh. Lapin, S. Boysaidov, T. Norbo‘tabekov, S. Mirjalilov, I. Gubaydullin, K. Hojinov, S. Sharifxo‘jaev (Sirdaryo), A. Abdusalimov, S. Gertsfelьd, A. Derbisolin, M. Oqchurin, Mansurov (Samarqand). L. Shirinskiy, F. Musaboev, O. Shokirxonto‘raev, K. Rahmonberdiev, A. Umarov, S. Yusupov (Kaspiy bo‘yidan) va boshqalar.

Mana shu o‘n sakkiz o‘rin ichida sotsial-demokratlar, dashnoqtsutyun (arman), eserlar, ukrain, polyak, yahudiy (mahalliy va ovro‘poli), temir yo‘lchilar ittifoqi kabi siyosiy partiyalar va boshqa tashkilotlarning ham vakillari bor edilar. Shuningdek, ular orasida Namangon, Andijon, Skobelev (Farg‘ona), Toshkent kabi shaharlardan kelgan vakillar ham bor edi. Ovro‘poliklar ichida Potelyaxov, Vadьyaev, Gertsfilьdlardan tashqari hukumat ichida advokat Nensberg, Tits (Andijon) kabilar ham ishtirok etdilar.

Turkiston Muxtoriyati Muvaqqat Millat majlisiga (parlamentga) tanlangan ana shu va boshqa kishilar ishtirokida Turkiston Muvaqqat hukumati tasdiqlandi va u quyidagicha tuzildi:

1. Muhammadjon Tinishboev – hukumat raisi (nozir) va Ichki ishlar noziri (U «Olosh O‘rda» (qozoq) partiyasining rahbari, Ikkinchi Davlat dumasining a’zosi, Turkiston temir yo‘l injenerlari qo‘mitasining a’zosi, kasbi injener);

2. Islom Sulton Shoahmedov – rais o‘rinbosari (Umummusulmonlar Kengashining a’zosi, Dumadagi doimiy ishonchli vakil, kasbi advokat);

3. Mustafo Cho‘qaev – Tashqi ishlar noziri (Muvaqqat hukumatning Turkiston Qo‘mitasi a’zosi, O‘lka Musulmonlar Kengashining raisi, kasbi yurist, advokat);

4. Ubaydulla Xo‘jaev – Xalq militsiyasi va Xavfsizlik noziri (Umumrusiya Musulmonlar Kengashi Markaziy Qo‘mitasining a’zosi, kasbi yurist, advokat);

5. Hidoyatbek Yurg‘uli-Og‘aev – Er va suv ishlari noziri (kasbi agronom-olim);

6. Obidjon Mahmudov – Oziq-ovqat ishlari noziri (Qo‘qon shahar dumasi raisining o‘rinbosari);

7. Solomon Gertsfilьd – Moliya noziri;

8. A. Mahmudov – Adliya (yustitsiya) noziri;

9. Chanishev (polkovnik) – Harbiy mudofaa noziri, Bosh qo‘mondon;

10. Saidnosir Mirjalilov – Xazina Ishlari Noziri va boshqalar.

(Qaralsin: «Turkestanskiy vestnik», 1917 yil b dekabrь).

Turkiston musulmonlarining to‘rtinchi favqulodda qurultoyi o‘z yig‘ilishining oxirgi bosqichida, ya’ni 29 noyabrda Myvaqqat Millat majlisi va Muvaqqat hukumat a’zolarining muhofazasi va daxlsizdigi haqida qapop qabul qildi. Qarorda shunday deyilgan: «Bulardan har biriga qarshi zo‘ravonlik butun o‘n millionli Turkiston xalqiga qarshi tahqir deb bilinadi». Qurultoy qatnashchilari bolsheviklar tomonidan tuzilgan Toshkent qizil hukumatining (hibsga olishlari, tintuv o‘tkazishlari va h. z.) noto‘g‘ri hatti-harakatlarini qoralab qaror qabul qildi va hibsga olingan kishilarni ozod etishni talab qildi.

Qurultoy so‘ngida Butun Turkiston fuqarolariga, siyosiy partiyalariga, tashkilot, muassasa va harakatlarga qarata ularni ahillik, hamkorlik, birdamlikka chaqiruvchi Murojaat qabul qilindi. Murojaatda jumladan shunday deyilgan: «Zanjirlardan bo‘shag‘on Turkiston o‘z erining hokimi va o‘z tarixining yaratuvchisiga aylanadigan vaqt keldi!» (qaralsin: «Svobodnыy Samarkand», 6 dekabrya 1917 g.).

Turkiston Respublikasi Muxtor parlamenti e’lon qilingach, butun musulmonlar olami uni sevinch va ko‘tarinkilik ruhi bilan qarshi oldi. Joylarda uni qo‘llab-quvvatlashga bag‘ishlangan mitinglar, yig‘ilish va namoyishlar boshlanib ketdi. Bu harakatlar sho‘roviy tarixchilar yozishganidek, norozilik kayfiyatidagi chiqishlar emas, balki uning teskarisi bo‘lgan. Tarixiy faktlarga murojaat qilaylik.

Ilgari Muxtoriyat g‘oyalariga qarshi turgan ro‘znomalar, masalan, «Kurьer», «Turkestanskoe slovo» va boshqalar endi o‘z munosabatlarini tubdan o‘zgartirib, musulmonlarni o‘z hokimiyatlarini himoya qilishga da’vat etdilar. «Svobodnыy Samarkand» ro‘znomasida S. Nikiforov e’lon qilgan maqolada: «Davrimiz uchun muhim bo‘lgan qurultoy qarorlari ushbu chekka milliy o‘lkaning hayotida yangi sahifa ochilganligini anglatadi», deb yozgan (qaralsin: o‘sha gazeta, 1917 yil 7 dekabrь).

30 noyabrь kuni Qo‘qonda musulmon mehnatkashlarining ko‘pming kishilik namoyishi bo‘lgan. Unda musulmon hukumatini himoya qilishga qaratilgan qasamyod qilingan. «Turkestanskiy vestnik» ro‘znomasining xabar berishicha, Toshkentning Jome’ masjidida juda katta miting bo‘lgan. Unda «Notiqlar hayajon va ko‘zlarida yosh ila yangi hayot boshlanishi haqida so‘zlaganlar» (qaralsin, o‘sha ro‘znoma 1917 yil 8 dekabrь). Miting ishtirokchilari Muxtoriyatga yordam berish uchun jamg‘arma yig‘ishga ham qaror qildilar. Mitingda Muxtoriyat hukumati rahbariyatining imzosi bilan e’lon qilingan Murojaat o‘qib eshittirilganda hamma yig‘lagan.

«Turkestanskie vedomosti» ro‘znomasida Stalin-Lenin imzolagan «Rusiya va Sharqning musulmon mehnatkashlariga xitobnoma» e’lon qilindi. Xuddi shu kunlarda Toshkent Sho‘rolar hukumatining rahbari F. Kolesovnnng farmoniga binoan Toshkent shahar dumasi tarqatib yuborildi. 6 dekabrь kuni bundan norozi bo‘lganlarning Toshkentda mitingi o‘tkaziladi. Mitingda Turkiston Muxtoriyatining Muvaqqat hukumatini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan qaror qabul qilindi. Unda shunday deyilgan: «Komissar Kolesovnnng shahar dumasini tarqatish haqidagi buyrug‘ini tinglab, yig‘ilish bir ovozdan mazkur g‘ayriqonuniy buyruqqa qarshi qizg‘in e’tiroz bildiradi. Modomiki, shahar dumasi umumiy, teng, bevosita va maxfiy ovoz berish yo‘li bilan saylangan bo‘lib, Toshkent shahrida yakka-yagona xalqchil, demokratik tashkilot hamda 300 mingli shahar nufusining xohish-irodasini asl ifoda eta biluvchi muassasadir. Duma a’zolariga o‘z ishlarini davom ettirib, ularni saylagan xalq himoyasi va muhofazasi ostiga o‘zlarini topshirishni belgilaydilar» (Turkestanskiy vestnik», 8 dekabrya 1917 g.).

Toshkent shahar dumasining oxirgi yopilish yig‘ilishida deputat Ibnyamin Yonboev so‘z olib shunday degan: «Hozirgi hokimiyatning (ran Kolesov rahbarlik qilayotgan Kizil hukumat ustida borayotir – Y. Q) tan olingan demokratligi dargumon. Ushbu hokimiyat musulmonlar nomidan gapirishi qip-qizil yolg‘on... Mazkur hokimiyatning asl kuchi to‘p va pulemyotlardir. Lekin biz, musulmonlar bu kuchdan qo‘rqmaymiz. Bizda o‘zga kuch mavjuddirki, bu kuch ruhimizdir. Tarix ushbu soxta hokimiyatning amalini qoralaydigan vaqt, albatta kelajak!» («Turkestanskiy vestnik», 9 dekabrya 1917 g.)

Rahmat Sizga Ibnyamin bobo! Xudo rahmatiga olgan bo‘lsin ruhingizni! Siz bundan 75 yil muqaddam bugungi dorilomon kunlarimizga – Mustaqillik kunimizga tirik etib kela olmadingiz. Ammo Siz bu kunlarni oldindan ko‘ra bilgansiz. Tarix va davr taqozosi bilan bugun biz Kolesov hukumatining jirkanch mohiyati va maqsadini ochib tashlovchi faktlarga murojaat qilib, Siz ko‘rgan va biz hujjatlar orqali tanish hokimiyatning musulmonlarga – tub turkistonlik aholiga nisbatan amalga oshirgan qora ishlari va niyatlarini o‘rganishga muyassar bo‘layotirmiz. Bu haqdagi tarixiy haqiqatni hammamiz bilishimiz shart, aziz vatandoshlar!

1917 yilning 26-noyabrida Vatanimiz tarixida muhim ahamiyat kasb etgan voqealardan biri – Turkiston musulmonlarining faqulodda IV qurultoyi boshlangan edi. Ushbu qurultoy natijasi o'laroq Turkiston muxtoriyati e'lon qilingan.

Yo‘lchi Qosimov

Tarix fanlari nomzodi

ТУРКИСТОН ЎЛКА МУСУЛМОНЛАРИНИНГ ТЎРТИНЧИ ФАВҚУЛОДДА ҚУРУЛТОЙИДА ТУРКИСТОН (ҚЎҚОН) МУХТОРИЯТИНИНГ ЭЪЛОН ҚИЛИНИШИ

“Қора кўзойнак билан ёзилган тарих” китоби.

РСФСР Миллатлар иши Халқ Комиссари И. В. Сталин ва Халқ Комиссарлар Советининг раиси В. И. Ленинларнинг имзоси билан иккита тарихий ҳужжат эълон қилинди: «Россия халқлари ҳуқуқлари Декларацияси» (1917 йил 2/15 ноябрь) ва «Россия ва Шарқнинг барча мусулмон меҳнаткашларига Мурожаатнома»си (1917 йил 3 декабрь). Ана шу Мурожаатномада, жумладан, шундай дейилган эди: «Сизнинг дин ва урф-одатларингиз, Сизнинг миллий ва маданий муассасаларингиз бундан буён эркин ва дахлсиз деб эълон қилинади. Ўз миллий турмушингизни эркинлик билан ва баҳузур тузаберингиз. Шундай қилишга ҳақлисиз. Билингизки, Сизнинг ҳуқуқингиз ҳам инқилоб ва унинг органлари бўлган Ишчи, аскар ва деҳқон депутатлари Советларининг бутун қудрати билан ҳимоя қилинади... Ўз мамлакатингизга ўзингиз хўжайин бўлмоғингиз керак. Ўз турмушингизни кўнгилдагидек ва ўз хоҳишингизга мувофиқ қилиб ўзингиз тузмоғингиз лозим. Сиз шундай қилишга ҳақлидирсиз. Чунки сизнинг тақдирингиз ўз қўлингизда...» (В. И. Ленин. Ўрта Осиё ва Қозоғистон тўғрисида. Тошкент, Ўздавнашр, 1957, 71-72-бетлар). Декларацияда эса жумладан шундай дейилган эди: «Халқ Комиссарлар Совети қарор қилади... 2. Россия халқларининг ўз тақдирларини ўзлари эркинлик билан белгилашлари ва ҳаттоки, ажралиб чиқиш ва мустақил давлат тузиш ҳуқуқини бериш. 3. Ҳамма ва ҳар қандай миллий имтиёз ва чеклашларни ва миллий-маданий имтиёз ва чеклашларни бекор қилиш» (Ўша китоб, 68-бет).

Ана шу ҳужжатлар эълон қилинган вақтда Тошкентда Ф. Колесов раҳбарлик қилаётган ҳукумат шаҳар думаларини тарқатиб юбориш ва миллий кадрларга нисбатан шовинистик сиёсатни авж олдирнш каби ўта нотўғри ва қўпол сиёсатни амалга оширмоқда эди. Иккиюзламачи большевик Ф. Колесов Туркистон ўлкаси Советларининг учинчи қурултойи номидан В. И. Ленинга, Халқ Комиссарлари Совети номига юборган телеграммасида Туркистон Халқ Комиссарлар Совети: «Сизнинг барча декретларингизни ҳаётга тадбиқ этишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган», деб тилёғламалик қилган эди. Аммо минг надоматларким, бу ёлғончи ва шўролар мустамлакачиси ўз ваъдаларининг тескарисини қилди. Ва ҳатто, у ўзи имзо чеккан ҳукумат ҳужжатларида ҳам ана шу юқорида кўрсатилган марказий ҳукумат кўрсатмаларини ҳам ва лоақал, ҳужжатларнинг номини ҳам қайд қилиб ўтмади.

1917 йилнинг 26-29 ноябри кунлари Қўқон шаҳридаги «Шўройи исломия» ташкилотининг қароргоҳида Туркистон Ўлка мусулмонларининг фавқулодда тўртинчи қурултойи бўлиб ўтди. Эслатиб ўтайлик, 1917 йил ёзида бошқа сиёсий партиялар қаторида «Шўройи исломия»чилар Тошкентдан қувилган эди. Шунинг учун “Шўройи исломия” ва “Шўройи уламо” жамиятлари аъзолари Қўқон шаҳридан бошпана топган эдилар. Чунки Қўқон шаҳри собиқ хонликиинг маркази бўлиб, унда шу вақтларда 50 минг-дан ортиқ аҳоли яшар эди. Қирқ мадраса, 382 та масжид бўлиб, уларда олти мингга яқин диний хизматчи бўлган. Айни вақтда шаҳарда ўн битта йирик халқаро банклар ҳам иш кўрган (қаралсин: Шомагдиев Ш. Очерки истории гражданской войны в Ферганской долине. Ташкент, Изд-во АН УзССР, 1961, стр. 36. Қўқон тарих-ўлкашунослик музейи фонди материаллари).

Қурултой чақирилиши олдидан турли жойларга таклифномалар тарқатилган зди. Аммо бу вақтда ўлка маркази Тошкентда почта-телеграф ходимларининг иш ташлашлари давом этаётганлиги туфайли вакилларга таклифлар (мандат) қрғозлари ўз вақтида етиб бормади.

25 ноябрь куни кечқурун съезд олди ташкилий йиғилиши бўлиб ўтган. «Туркистон ахбороти» рўзномасининг хабар беришича, 1917 йил 26 ноябрь куни Ўлка Мусулмонлар Шўросининг раиси ва Қурултойни ўтказиш ташкилий ҳайъатининг аъзоси Мустафо Чўқаев қурултойни очган. Биринчи бўлиб мандат (шаҳодат) ҳайъатининг аъзоси Норбўтабековнинг қурултойга келганларнинг таркиби ва сони хусусидаги ахбороти эшитилади. Унинг ахборотига кўра, қурултойга Фарғона вилоятидан – 150 киши, Сирдарё вилоятидан – 22 киши, Самарқанд вилоятидан – 21 киши, Каспийорти (Закаспий)дан – 7 киши, Бухородан – 4 киши келганлиги маълум қилинди. Қурултойнинг охирларига бориб вакилларнинг сони 250 тага етган. Қурултойга вакиллардан ташқари «Шўройи уламо», Мусулмон аскарлар Кенгаши, Ўлка яҳудий ташкилоти, Бухоро яҳудийлари, Касаба уюшмалари ва бошқа ташкилотлардан ҳам вакиллар қатнашган.

Курултойда ҳайъат аъзолари сайлови анча мунозарали ўтган. Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳайъат аъзолари таркибига мусулмон бўлмаган (номусулмон) гуруҳларнинг вакилларидан ҳам сайлашни таклиф этди. Қўқонлик вакил А. Маҳмудовнинг таклифига биноан ўн уч ки-шидан иборат қурултой ишининг раёсати (президиуми) сайланди. Улар орасида М. Чўқаев, У. Хўжаев, Ю. Оғаев (Юрғули Оғаев), Акаев, Гернфельд (Герцфельд), А. Маҳмудов, Шоаҳмедов, Қишчинбоев, Абдул Бадин, Камол қози, Ўразаев, Тиллаев, Каримбоевлар бор эди. М. Чўқаевнинг таклифига биноан бухоролик (самарқандлик) вакил, таниқли арбоб Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳам ҳайъат таркибига киритилди. Бу таклифни мажлис аҳли олқишлар билан қарши олди.

Қурултойнинг кун тартиби тасдиқланди. Кун тартибидаги масалалар орасида қуйидагилар бор эди:

1. Ўлканинг бошқарув шакли ҳақида. 2. Туркистон Мухториятини тузиш тўғрисида. 3. Туркистон Мусулмонлар Кенгашини қайта сайлаш ҳақида. 4. Туркистон Таъсис мажлисини ўтказиш. 5. Туркистоннинг «Казак қўшинлари, тоғли Кавказ ва эркин саҳройи халқлар жануби-шарқий Иттифоқига» аъзо бўлиши ҳақида. 6. Халқ милициясини тузиш. 7. Молиявий ишлар ва бошқа масалалар.

Изоҳ: 5-пунктда кўзда тутилган иттифоқ 1917 йил 20 октябрда тузилган эди. Унга кўра казак аскарлари, Кавказнинг тоғли халқлари ва чўлларнинг эркин миллатларидан ташкил топган бўлиб, Россияни халқчил федератив жумҳуриятга айлантириш мақсадида вужудга келган («Свободный Самарканд», 6.XII.1917). Шартномада Туркистонга буғдой етказиб бериш ва ва бошқа товар айрибошлаш масалалари ҳам бор эди. Бу эса Туркистонга яқинлашиб келаётган очарчиликни даф қилишда муҳим стратегик аҳамиятга эга эди.

Кун тартибига киритилган масалаларни муҳокама қилишда Туркистонни «Шарқий-жанубий иттифоққа» кириши масаласи бирмунча мунозарали бўлган. Атаман Дутовнинг вакили олиб келган шартнома лойиҳасига айрим вакиллар қарши чиқдилар. Улар тузилажак Туркистон Мухториятининг ана шу шартномага кирмаслигини ёқладилар. Шунга қарамасдан шартнома қабул килинди. («Вақт», 1917 йил 2 декабрь). Уч кун давом этган қурултойда жуда қизғин мунозара ва тортишувлар бўлган. Тошкент Шўролар ҳукуматидан вакил бўлиб келган П. Г. Полторацкий қурултойда нутқ сўзлади. У ўз нутқида тузилажак Мухториятга қарши чиқди ва қарши гапирди. Унинг нутқи қурултой қатнашчиларининг бирортасига ҳам таъсир этмади.

27 ноябрдан 28 ноябрга ўтар кечаси Туркистон Умуммусулмонлар қурултойининг қарори ўқиб эшиттирилди. Карорда, жумладан шундай дейилган эди: «Қурултой Туркистонда яшовчи миллатларнинг иродасини ифодалаб, Улуғ Русия инқилоби ваъда этган ўз тақдирини ўзи ҳал этиш негизида, Федератив демократик Русия жумҳурияти асоси узра, Туркистонни территория жиҳатдан мухторият шаклида белгилашни топширди», «Туркистонда яшовчи миллий озчилик ҳуқуқлари ҳар томонлама муҳофаза этилади».

Қурултойда давлат тузилмаси масаласи муҳокама этилиб, унда Туркистон Мухторияти деб белгилашга келишиб олинган эди. Қурултойнинг 20 ноябрь кунги мажлисида Туркистон Мухторияти эълон қилинди. Таъсис Мажлиси чақирилишига қадар бутун ҳокимиятни Туркистон Вақтли Кенгаши ва Туркистон Халқ Бошқаруви қўлида бўлади, деб қарор қилинди. Туркистон Муваққат Шўроси – Туркистон Республикасининг таркиби тузилиб, унинг аъзолигига 34 киши сайланди. Кенгаш илгари Туркистондан Бутунроссия Таъсис мажлисига юборилган вакиллар сонига қараб белгиланди.

Туркистон Мухторияти ҳукумати таркибига – миллат мажлисига 54 киши сайланди. Сайланганлардан учдан бир қисми оврўполик вакилларга ажратилди. «Ҳуррият» рўзномасинииг 1917 йил 1 ва 5 декабрь сонларида қарор матни, ҳукумат таркиби ва умуман қурултой ҳақидаги ахборот зълон қилинган.

Сайланганларнинг 36 нафари мусулмон ва 18 нафари ғайри-мусулмонлардан (оврўполилар умумий аҳолининг 7 фоизини ташкил этган) сайланган. Булар орасида мусулмонлардан М. Беҳбудий (Бухоро), У. Хўжаев, Носирхон тўра, Абдуқодирбек Қўшбегиев, И. Шоаҳмедов, Ҳ. Юрғули-Оғаев, А. Маҳмудов, Ашурхўжа, Д. Қорабеков, А. Ўразаев, М. Мирзааҳмедов (Фарғона), Муҳаммад Тинишбоев, И. Давлетшин (Еттисув), Ўроз Сардор (Туркманистон), Мустафо Чўқаев (Қозоғистон) Ш. Лапин, С. Бойсаидов, Т. Норбўтабеков, С. Миржалилов, И. Губайдуллин, К. Ҳожинов, С. Шарифхўжаев (Сирдарё), А. Абдусалимов, С. Герцфельд, А. Дербисолин, М. Оқчурин, Мансуров (Самарқанд). Л. Ширинский, F. Мусабоев, О. Шокирхонтўраев, К. Раҳмонбердиев, А. Умаров, С. Юсупов (Каспий бўйидан) ва бошқалар.

Мана шу ўн саккиз ўрин ичида социал-демократлар, дашноқцутюн (арман), эсэрлар, украин, поляк, яҳудий (маҳаллий ва оврўполи), темир йўлчилар иттифоқи каби сиёсий партиялар ва бошқа ташкилотларнинг ҳам вакиллари бор эдилар. Шунингдек, улар орасида Намангон, Андижон, Скобелев (Фарғона), Тошкент каби шаҳарлардан келган вакиллар ҳам бор эди. Оврўполиклар ичида Потеляхов, Вадьяев, Герцфильдлардан ташқари ҳукумат ичида адвокат Ненсберг, Тиц (Андижон) кабилар ҳам иштирок этдилар.

Туркистон Мухторияти Муваққат Миллат мажлисига (парламентга) танланган ана шу ва бошқа кишилар иштирокида Туркистон Муваққат ҳукумати тасдиқланди ва у қуйидагича тузилди:

1. Муҳаммаджон Тинишбоев – ҳукумат раиси (нозир) ва Ички ишлар нозири (У «Олош Ўрда» (қозоқ) партиясининг раҳбари, Иккинчи Давлат думасининг аъзоси, Туркистон темир йўл инженерлари қўмитасининг аъзоси, касби инженер);

2. Ислом Султон Шоаҳмедов – раис ўринбосари (Умуммусулмонлар Кенгашининг аъзоси, Думадаги доимий ишончли вакил, касби адвокат);

3. Мустафо Чўқаев – Ташқи ишлар нозири (Муваққат ҳукуматнинг Туркистон Қўмитаси аъзоси, Ўлка Мусулмонлар Кенгашининг раиси, касби юрист, адвокат);

4. Убайдулла Хўжаев – Халқ милицияси ва Хавфсизлик нозири (Умумрусия Мусулмонлар Кенгаши Марказий Қўмитасининг аъзоси, касби юрист, адвокат);

5. Ҳидоятбек Юрғули-Оғаев – Ер ва сув ишлари нозири (касби агроном-олим);

6. Обиджон Маҳмудов – Озиқ-овқат ишлари нозири (Қўқон шаҳар думаси раисининг ўринбосари);

7. Соломон Герцфильд – Молия нозири;

8. А. Маҳмудов – Адлия (юстиция) нозири;

9. Чанишев (полковник) – Ҳарбий мудофаа нозири, Бош қўмондон;

10. Саидносир Миржалилов – Хазина Ишлари Нозири ва бошқалар.

(Қаралсин: «Туркестанский вестник», 1917 йил б декабрь).

Туркистон мусулмонларининг тўртинчи фавқулодда қурултойи ўз йиғилишининг охирги босқичида, яъни 29 ноябрда Myваққат Миллат мажлиси ва Муваққат ҳукумат аъзоларининг муҳофазаси ва дахлсиздиги ҳақида қapop қабул қилди. Қарорда шундай дейилган: «Булардан ҳар бирига қарши зўравонлик бутун ўн миллионли Туркистон халқига қарши таҳқир деб билинади». Қурултой қатнашчилари болшевиклар томонидан тузилган Тошкент қизил ҳукуматининг (ҳибсга олишлари, тинтув ўтказишлари ва ҳ. з.) нотўғри ҳатти-ҳаракатларини қоралаб қарор қабул қилди ва ҳибсга олинган кишиларни озод этишни талаб қилди.

Қурултой сўнгида Бутун Туркистон фуқароларига, сиёсий партияларига, ташкилот, муассаса ва ҳаракатларга қарата уларни аҳиллик, ҳамкорлик, бирдамликка чақирувчи Мурожаат қабул қилинди. Мурожаатда жумладан шундай дейилган: «Занжирлардан бўшағон Туркистон ўз ерининг ҳокими ва ўз тарихининг яратувчисига айланадиган вақт келди!» (қаралсин: «Свободный Самарканд», 6 декабря 1917 г.).

Туркистон Республикаси Мухтор парламенти эълон қилингач, бутун мусулмонлар олами уни севинч ва кўтаринкилик руҳи билан қарши олди. Жойларда уни қўллаб-қувватлашга бағишланган митинглар, йиғилиш ва намойишлар бошланиб кетди. Бу ҳаракатлар шўровий тарихчилар ёзишганидек, норозилик кайфиятидаги чиқишлар эмас, балки унинг тескариси бўлган. Тарихий фактларга мурожаат қилайлик.

Илгари Мухторият ғояларига қарши турган рўзномалар, масалан, «Курьер», «Туркестанское слово» ва бошқалар энди ўз муносабатларини тубдан ўзгартириб, мусулмонларни ўз ҳокимиятларини ҳимоя қилишга даъват этдилар. «Свободный Самарканд» рўзномасида С. Никифоров эълон қилган мақолада: «Давримиз учун муҳим бўлган қурултой қарорлари ушбу чекка миллий ўлканинг ҳаётида янги саҳифа очилганлигини англатади», деб ёзган (қаралсин: ўша газета, 1917 йил 7 декабрь).

30 ноябрь куни Қўқонда мусулмон меҳнаткашларининг кўпминг кишилик намойиши бўлган. Унда мусулмон ҳукуматини ҳимоя қилишга қаратилган қасамёд қилинган. «Туркестанский вестник» рўзномасининг хабар беришича, Тошкентнинг Жомеъ масжидида жуда катта митинг бўлган. Унда «Нотиқлар ҳаяжон ва кўзларида ёш ила янги ҳаёт бошланиши ҳақида сўзлаганлар» (қаралсин, ўша рўзнома 1917 йил 8 декабрь). Митинг иштирокчилари Мухториятга ёрдам бериш учун жамғарма йиғишга ҳам қарор қилдилар. Митингда Мухторият ҳукумати раҳбариятининг имзоси билан эълон қилинган Мурожаат ўқиб эшиттирилганда ҳамма йиғлаган.

«Туркестанские ведомости» рўзномасида Сталин-Ленин имзолаган «Русия ва Шарқнинг мусулмон меҳнаткашларига хитобнома» эълон қилинди. Худди шу кунларда Тошкент Шўролар ҳукуматининг раҳбари Ф. Колесовнннг фармонига биноан Тошкент шаҳар думаси тарқатиб юборилди. 6 декабрь куни бундан норози бўлганларнинг Тошкентда митинги ўтказилади. Митингда Туркистон Мухториятининг Муваққат ҳукуматини қўллаб-қувватлашга қаратилган қарор қабул қилинди. Унда шундай дейилган: «Комиссар Колесовнннг шаҳар думасини тарқатиш ҳақидаги буйруғини тинглаб, йиғилиш бир овоздан мазкур ғайриқонуний буйруққа қарши қизғин эътироз билдиради. Модомики, шаҳар думаси умумий, тенг, бевосита ва махфий овоз бериш йўли билан сайланган бўлиб, Тошкент шаҳрида якка-ягона халқчил, демократик ташкилот ҳамда 300 мингли шаҳар нуфусининг хоҳиш-иродасини асл ифода эта билувчи муассасадир. Дума аъзоларига ўз ишларини давом эттириб, уларни сайлаган халқ ҳимояси ва муҳофазаси остига ўзларини топширишни белгилайдилар» (Туркестанский вестник», 8 декабря 1917 г.).

Тошкент шаҳар думасининг охирги ёпилиш йиғилишида депутат Ибнямин Ёнбоев сўз олиб шундай деган: «Ҳозирги ҳокимиятнинг (ran Колесов раҳбарлик қилаётган Кизил ҳукумат устида бораётир – Й. Қ) тан олинган демократлиги даргумон. Ушбу ҳокимият мусулмонлар номидан гапириши қип-қизил ёлғон... Мазкур ҳокимиятнинг асл кучи тўп ва пулемётлардир. Лекин биз, мусулмонлар бу кучдан қўрқмаймиз. Бизда ўзга куч мавжуддирки, бу куч руҳимиздир. Тарих ушбу сохта ҳокимиятнинг амалини қоралайдиган вақт, албатта келажак!» («Туркестанский вестник», 9 декабря 1917 г.)

Раҳмат Сизга Ибнямин бобо! Худо раҳматига олган бўлсин руҳингизни! Сиз бундан 75 йил муқаддам бугунги дориломон кунларимизга – Мустақиллик кунимизга тирик етиб кела олмадингиз. Аммо Сиз бу кунларни олдиндан кўра билгансиз. Тарих ва давр тақозоси билан бугун биз Колесов ҳукуматининг жирканч моҳияти ва мақсадини очиб ташловчи фактларга мурожаат қилиб, Сиз кўрган ва биз ҳужжатлар орқали таниш ҳокимиятнинг мусулмонларга – туб туркистонлик аҳолига нисбатан амалга оширган қора ишлари ва ниятларини ўрганишга муяссар бўлаётирмиз. Бу ҳақдаги тарихий ҳақиқатни ҳаммамиз билишимиз шарт, азиз ватандошлар!

1917 yilning 26-noyabrida Vatanimiz tarixida muhim ahamiyat kasb etgan voqealardan biri – Turkiston musulmonlarining faqulodda IV qurultoyi boshlangan edi. Ushbu qurultoy natijasi o'laroq Turkiston muxtoriyati e'lon qilingan.

Йўлчи Қосимов

Tарих фанлари номзоди