воскресенье, 25 апреля 2021 г.

Нариги дунё дарчаси олдида

Сафар Бекжон, Швецария.


     Кўплаб мухлисларимиз хоҳиш ва истакларини инобатга олган ҳолда Халқаро Ёзувчилар Парламенти аъзоси, ёзувчи Сафар Бекжоннинг “Нариги дунё дарчаси олдида”номли  асарини ўзбек тилидаги нусхасини эълон қилишни бошлаймиз.
Ушбу асарда ёзувчининг маҳбусликдаги ҳаёти, бошдан кечирган даҳшатли кунлари ҳақида ҳикоя қилинади.
Китобни ўқир экансиз қийноқлар мунтазам қўлланиладиган Ўзбекистон қамоқхоналаридаги ҳақиқий аҳвол ҳақида тасаввурга эга бўласиз. Асар собиқ иттифоқдан қийноқларни ўзига мерос қилиб олган ва янада кучайтирган ўзбек режими жиноятларига ўқилган лаънатдек таассурот қолдиради.  САФАР БЕКЖОН 2005 ЙИЛДАН КЕЙИН УШБУ КИТОБДА БАХС КИЛИНГАН БИРЛИК ХАРАКАТИ, ЕРК ПАРТИЯСИ ВА  ИНСОН ХУКУКЛАРИ ТАШКИЛОТЛАРИ БИЛАН СИЁСИЙ АЛОКАСИ КОЛМАГАН.  АБДУРАХИМ ПУЛАТОВ, МУХАММАД СОЛИХ..... КАБИ СИЁСИЙ ШАХСИЯТЛАР БИЛАН ГОЯВИЙ МАСАЛАДА ФАРКЛИ КУЗ КАРАШГА ЭГА.
                                          

     Муқаддима ўрнида


     ГУЛАГ” АРХИПЕЛАГИНИНГ ЎЗБЕКИСТОН НОМЛИ ОРОЛИ
 Юртимиздаги нео-коммунизмнинг салбий томонларини - миршабларнинг манқуртлигини, бошлиқларнинг бебошлигини, давлат арбобларининг ахлоқсизлигини, қонун қўриқчиларининг қонунбузарлигини ўз ҳаётида кўришга, азобларни татишга улгурган бу йигитни мен шахсан кўрмаганман, у билан суҳбатлашмаганман. 1998 йили унинг “Нариги дунё дарчаси олдида” номли китобини Овруподаги халқаро бир ташкилот менинг номимга юборганидан сўнг, бу китобни ўқиб чиқиб, анча ўйга толдим. Эски яраларим янгиланди.
Китоб муаллифи Сафар Бекжон ўз китобида ўзининг уч йиллик ҳибс сарсонлик-саргардонликларини бирма-бир хикоя қилган.
Мен кўрган ер ости ва ер усти турмаларининг деярлик ҳаммасида бўлибди. Китобни ўқиб, олдин тақриз ёзмоқчи бўлдим, лекин ёза олмадим. Китобнинг айрим бобларини инглиз тилига таржима қилдим ҳам, бироқ чоп қилдирмадим. Мен учун Ўзбекистон қамоқ лагерлари ҳақида ёзиш жуда оғир эди. Сафар Бекжон бу қийноқхоналарда 3 йил бўлибди ҳамда жаҳаннамдан репортаж ёзгандек бир ҳаққоний асар яратибди.
Мен ҳозирги “Юрт Боши”нинг устози, раҳнамоси, сорбони Шароф Рашидов ва унинг шогирди, ўзбек халқининг жаллоди, Ички Ишлар вазири бўлиб ишлаган Ҳайдар Яҳёев Ватанимизга хўжайинлик қилаётган замонларда ўша қийноқхоналарнинг барчасида бўлганман ҳамда Рашидовнинг ўлиши билан, Олий Совет Президиуми қарори билан озод қилинганман.
1974 йил 14 декабрдан бошлаб 1983 йил 29 ноябргача бўлган бир муддатда (8 йил 11 ой 15 кун) ўзим бўлган Тош.турма Биринчи корпусининг ер ости камералари, шу жой ер ости картсерлари, Зиёли маҳбусларга мўлжалланган Ҳайдар Яҳёевнинг Тошкент Темирйўл жазолаш изолятори, Ўзбекистон Ички Ишлар вазирлигининг Ташкент марказида жойлашган марказий биносининг ер ости изолятори, Қўқон турмаси, Қўқон турмасининг махсус махбуслар сақланадиган камераси, Тошкент пересилкаси, Маҳбуслар учун мўлжалланган Сан.городок (Тошкент, Қўйлиқ), Наманган вилояти Поп тумани Уйғурсой қишлоғидаги собиқ Уран кони ўрнида жойлашган Кучайтирилган режимдаги лагер, шу ердаги резина-калош заводи лагери, Қарши шаҳар четида жойлашган Кучайтирилган режимдаги лагер, Учқудуқ туман Учқудуқ шаҳрида жойлашган Кучайтирилган режимдаги лагер ҳамда Тошкент вилояти Зангиота туманижа жойлашган лагерлардан олган таассуротларим, терговчилар бебошлиги, қонунсизлик, коррупция ҳақида ёзганларим турли сабабларга кўра шу кунгача чоп этилгани йўқ.
Сафар Бекжон кейинги даврни - “мустақиллик” деб юритилаётган нео-коммунистик даврни, Самарқанддан чиққан ҳозирги “Бошлиқ” давридаги қамоқхоналар тарихини, маҳбуслар тақдирини, қўриқчилар қаҳри қаттиқлигини, мансабдор шахслар жоҳиллигини ўз китобида батафсил баён қилиб берибди.
С. БЕКЖОНнинг автобиографик характерга эга бўлган бу китоби ҳозирги кунларда ЕВРАЗИЯ ФОРУМИ томонидан рус тилида “У ВХОДА НА ТОТ СВЕТ” номи билан босилиб чиқди ҳамда бир қатор овруполик тадқиқотчилар томонидан юқори баҳоланди. С. Бекжоннинг бу китобида айрим чалкашликлар бўлиши мумкин. Масалан, муаллиф ушбу маьлумотни беради: “Минг тўққиз юз тўқсон учинчи йилнинг йигирма еттинчи сентябри. Ўзбекистон Ички Ишлар Вазирлиги қамоқхонаси. Бу қамоқхона 1976 йилда қурилган, қурилишни ўша пайтдаги вазир Ҳайдар Яҳёев шахсан назорат қилиб турган”[Шу китоб, 6-бет].
Ҳақиқатда, Ички Ишлар вазирлиги биносининг ер остида, икки қават пастда жойлаштирилган бу қамоқхона-изолятор 1974 йилнинг иккинчи ярмида тайёр бўлган ва ишга тушган. Менинг ўзим 1974 йил 14 декабр куни худди шу йерга олиб келинганман ҳамда Ҳ.Яҳёевнинг биринчи ўринбосари генерал Ткачев сўроқ қилганидан сўнг, Шўроларнинг қийнаш усуллари қандай бўлишини худди шу ерда, ертўланинг иккинчи пастки қаватида татиб кўрганман.
Ўзбек ва рус тилларида чоп этилган Сафар Бекжоннинг бу китоби ҳужжат аҳамиятига эга. Муаллиф шу кунги “келажаги порлоқ” режимнинг ҳақиқий башарасини, шакл-шамойилини чизиб бера олган ва унинг турқидаги тиржайиб турган ниқобини юлиб ташлаб, ҳақиқий баджаҳл, раҳмсиз, руҳсиз, иймонсиз башарасини жаҳон афкор оммасига реалист саньаткор сифатида намойиш этиб кўрсатган.
Туркистон зиёлиларида, менимча, битта етишмовчилик бор. Улар ўз ҳаётлари ҳақида деярлик хотира қолдирмайдилар. Шу кунларгача хотира қолдириш бобида буюк Бобурнинг издошлари чиқмади. Шўролар халқимизнинг энг онгли қатламини 20-30-йиллар, шунингдек 50-йилларда қириб ташладилар; 60-70-йилларда эса Рашидов турли баҳоналар билан “юристлар иши”, “судьялар иши”,”Олий Суд аьзолари иши”, “Раҳмонқул Қурбонов-Ёдгор Насриддиновалар иши” каби атамалар билан вояга етган, оқ-қорани таниб қолган зиёлиларни қамаб йўқ қилди, 80-йилларда “Пахта иши” майдонга чиқди ва яна бир неча ўн минг киши мавҳ этилди. Мустақиллик даврига келиб, “Фундаментализм” деб аталмиш айб йўқ ердан бор қилинди ҳамда бечора ўзбек халқи бошига яна бало ёғилди. Бунинг натижасида, хорижий мухбирларнинг келтирган маьлумотларига қараганда, кейинги вақтларда 40-60 минг киши мана шу тўқима айб билан айбланиб, қамоққа ташланган.
30-50-йилларда қамоққа ташланганларнинг бирортасидан хотира, эсдалик қолдими?! Ўша вақтларда қамалиб, кейинчалик қутулиб чиқишга муваффақ бўлган бир-икки зиёли ҳам хотира қолдирмай, дунёдан кўз юмиб кетди.
Ҳозирги нео-коммунистик тузумда халқимизнинг минг-минглаб ўқимишли, онгли, жаллодга бош эгмайдиган қисми қамоқхоналарга ташланяпти, топталяпти, майиб қилиняпти, ўлдириляпти. Бўлаётган воқеаларни ҳалол акс эттириш фақат шу кунги ёшларгагина эмас, балки келгуси авлод учун ҳам муҳимдир.
Яратилган бир-икки хотиралар муаллифлари асосан қамоқларга ташланган, айбсиз айбдорлар эди. Биз уларнинг оиласи аҳволини билмасдик, аксарият ҳолларда тасаввур ҳам қила олмасдик.
ЭРК саҳифаларида чоп қилина бошланган ҚУРБОНОЙ КАМОЛ қизининг “ҚУЁШ КУЛМАГАН БАҲОР” номли хотиралари мана шу етишмовчиликни тўлдирган ажойиб ҳужжатли бир қиссадир.
Бирор мунавварга қарши қаратилган зулм ҳамиша икки томонлама бўлади. Биринчидан, ўша мунаввар фаолияти, ҳаётига қарши қаратилади. Иккинчидан, шу машҳур фуқаронинг оиласига қарши йўналтирилади. Бирор қамалган киши ҳақида сўз юритилганида, кўпинча шу киши кўрган жабр-зулмлар хусусида гап кетади-ю, унинг оиласи, бола-чақалари ҳақида бир оғиз сўз билан кифояланади. Аслида Шўролар ҳужумни ҳамиша бир вақтда икки томонлама олиб борганлар. Бир вақтнинг ўзида қамалган кишининг оиласига ҳам турли йўллар билан тазйиқ қилганлар, зулм ўтказганлар. Кейинги пайтларда И. Каримов режими ҳеч бир айбсиз қамалган кишиларнинг оиласи, бола-чақасидан ташқари яна унинг қариндош-уруғларига ҳам тазйиқ ўтказмоқда, ака-укаларини ҳам ноҳақ турмаларга ташламоқда.
Сафар Бекжоннинг турмуш ўртоғи бўлган Қурбоной Камол қизи хотираларини ўқиган хар бир киши бунга амин бўлади.
Сафар Бекжон ва Қурбоной Камол қизи хотиралари бир китобда қайта нашр қилинса, бир фожеанинг икки томони бир ерда аниқ тасвирлаб берилган бўларди. И. Каримов бошлиқ нео-коммунистлар ўзбек халқини қандай мудҳиш йўллар билан мавҳ этаётганлигини китобхон тўла тушуниб етарди.
Сафар Бекжон ва Қурбоной Камол қизининг хотиралари - бу ҳукмдир. Бизнинг она-Юртимизда ҳокимлик қилаётган шу кунги режим устидан чиқарилган ҳукмдир. Оллоҳга сиғинадиган меҳнаткаш фуқароларни таьқиб этадиган, зиё аҳлининг қаддини букиб, манқурт куйига соладиган, қамоқхоналарининг кўпайиши билан мақтанадиган, ҳар бир меҳнаткаш фуқаро ортидан бир неча миршабни айғоқчи қилиб қўйган, ерли халқ учун бегона бўлган режим устидан чиқарилган ҳукмдир…
Шу сўзларни ёзиб турган вақтимда ИНТЕРНЕТ сахифаларида машҳур ўзбек адиби, узоқ йиллардан бери ҳеч бир айбсиз И. Каримов зиндонларида азоб чекаётган МАМАДАЛИ МАҲМУДОВнинг қамоқхонадан йўллаган хати ўзбек, инглиз, турк тилларида эьлон қилиниб қолди. Бу хатдаги ушбу сўзлар менинг эьтиборимни ўзига жалб этди:
“Кўз кўриб, қулоқ эшитмаган кўргилик бу! Кечмиш кечмиш бўлиб, бундай … [кўргиликни] кўрмаган. Ёвузлик, зулмнинг энг сўнгги ҳадлари… Миллионлар… миллионлар адоғи! Мен ўз кўзим билан кўрдим барини. Ўзимнинг игналар санчилган, михлар қоқилган, куйдирилган, мажақланган танамда ўтказдим барини. Сўкиш, таҳқирлар… Чексиз таҳқирлар. Булар бари дахшат!.. Ўлим қоплари кийдирилгандан сўнг, қийноқлар олдида ўлим ҳалво бўлиб қолди… Руҳни синдира олмайди. Руҳ унга қарши миллион қатла қайралади. Ўлим гўзал… Буни ёзяпман, қўрқяпман, шошяпман.
Ҳар қадамда айғоқчи… 20 кг озиб кетган эдим. Юз марталаб хушсиз йиқилдим. Ўлди деб ўйлашган эди.
Тангрига шукур, тирикман… Мен сизга юз варақ ёзмоқчи эдим. Имконият бўғилган, кўзлар боғланган, тиллар боғланган. Дўстим бизга - йўқликка ёрдам беринг. Аҳвол сўнгги нуқтада.
Мамадали Маҳмудов (Эврил Турон).
11 ноябр 2000 йил”.
Таниқли ёзувчи Мамадали Маҳмудовнинг бу ёзганлари И. Каримов қамоқхоналаридан олиб борилган репортажнинг ўзидир. У бизга кўп нарсани ўргатади. Биз ҳаракат қилмасдан, кимдандир ё нимадандир кўмак кутиб ўтирмаслигимиз, балки ҳаракат қилишимиз, миллатимиз ёғийлари олиб бораётган зулм тарихини Муҳаммад Солиҳ, Сафар Бекжон, Қурбоной Камол қизи, Мамадали Маҳмудовларга ўхшаб ўзимиз яратишимиз лозим бўлади. Ҳақиқий тарихни фақат Ҳаққа ишонувчилар ярата олиши мумкин. Муҳаммад Солиҳ, Сафар Бекжон, Қурбоной Камол қизи ва Мамадали Махмудовларнинг ёзганлари тарихий ва ҳаққоний ҳужжатдир; халқимизнинг барча қатламига таниш бўлган “ГУЛАГ АРХИПЕЛАГИ”НИНГ ЎЗБЕКИСТОН ДЕБ АТАЛМИШ ОРОЛИдан олиб кўрсатилган ҳаққоний лавҳадир.
Бу ҳужжатлар билан танишган ҳар бир китобхон қандай яшаш керак эмаслигини билиб олади ва шунингдек, Туркистон тупроғида ХХII асрда ҳам Сталин ва Берия шогирдлари фаолият олиб бораётганликларидан хабардор бўлади.
23.01.2001
Хайрулла Х. Исматулла,
Индиана университети
Марказий Евра-Осиё Тадқиқотлари бўлими
Блоомингтон, АҚШ
*****
Бу китобни дунёда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилаётган дўстларим– исмсиз қаҳрамонларга, шу жумладан, мен ҳибсда эканлигимда сарсон-саргардон югурган рафиқам Қурбонойга бағишлайман.

Сўзбоши
Ба китобда саргузаштга ўхшаган воқеалар бор, аммо бу саргузашт романи эмас, менинг бошимдан кечирганларимдир. Китоб парча-парча, ҳар хил ерларда ёзилди. Лекин унинг асосий қисми Ўзбекистон жазо колонияларида 1993-1996 йилларда қоғозга тушган. Таҳрири ва баъзи қўшимчалар озодликка чиққанимдан кейин қилинди.
Ҳеч бир нарсани ўйлаб чиқармадим, ҳатто бу ерда тилга олинган кишиларнинг исми-шарифини ҳам ўзгартирмадим. Шунинг учун жуда кўп одамлар мендан хафа бўлиши мумкин. Начора-ки, бу китобни ёзишдан мақсадим, бировни хурсанд ёки хафа қилишдан муҳимроқ сабабларга асосланган.
Ўзбекистонда бугун халк тоталитар режим исканжасида азоб чекаяпти. Бу азобни ўз ҳатти-ҳаракати билан енгиллаштиришга интилаётган инсонлар бор, бу китоб уларга далда бериш, кун келиб, уларнинг бу заҳмати муносиб баҳоланишини эслатиш учун ёзилди. Бошқа тарафдан, тоталитар режимга ўз ҳатти-ҳаракатлари ва фикри билан ёрдам бераётганлар бор. Менинг фикримча, улар ҳам ўз қилмишига лойиқ муомила кўришлари керак. Улар билишлари керак-ки, хиёнат кечирилиши мумкин, аммо ҳеч қачон унутилмайди.
Сизга бу иккита сабаб китоб ёзиш учун етарли кўринмаслиги мумкин. Балким, китоблар муҳимроқ мақсадларни кўзлаб ёзилар. Аммо Ўзбекистондаги золимларга қарши курашда кимнинг ким эканлигини айтиш мен учун энг муҳим ишдир.
Муаллиф.
****
Биринчи боб
Минг тўккиз юз тўқсон учинчи йилнинг йигирма еттинчи сентябри. Ўзбекистон Ички Ишлар Вазирлиги* қамоқхонаси. Бу қамоқхона 1976 йилда қурилган, қурилишни ўша пайтдаги вазир Ҳайдар Яҳёев шахсан назорат қилиб турган. Тақдир тақозоси билан 1984 йилда ўша (ер остида, 12 метрлик чуқурликда жойлашган) қамоқхонада унинг ўзи ҳам бир неча йил ўтирган. Бу қамоқхонанинг йигирмата камерасидан иккитаси бир кишилик, иккитаси икки кишилик, қолганлари тўрт ва ўн кишига мўлжалланган.
Иккинчи камерада икки ой ёлғиз ўтириб, зерикканимдан шикоят аризаси ёзишни машқ қилардим. Бунинг бефойдалигини билсам-да, ёзишдан тўхтамасдим. Бу менга ҳеч нарса қилмай ўтиришдан яхшироқ ва завқлироқ эди. Бу машғулотим қамокхона маъмурларини бездирди шекилли, бир куни темир эшикнинг дарчаси очилди ва навбатчи милиционернинг хўмрайган башараси кўринди:
­-Ҳа, жанжалкаш, тирикмисан? Бугундан ээтиборан сени бошқа камерага кўчирамиз ва “прогулка”га (эрталабки 10 дақиқалик ёруғ дунёни кўрсатиш) чиқарамиз, тайёрланиб тур…
Орадан ярим соат ўтганда темир эшик очилиб, камерага иккита милиция ходими ва фуқаро кийимидаги бир киши кириб келишди. Фуқаро кийимлиси сўз қотди:
–Сафар Бекжон, мен сизнинг ҳийла-найрангларингизни биламан. Бизга сизнинг сиёсатингиз ёки қанақадир тангангиз керак эмас. Биз буйруқни бажарувчилармиз, бундан буён “ошқозоним-пошқозоним” деб тез ёрдам чақиртиролмайсиз. Дўхтирлар орқали дунёга жар солиб, ҳар хил ёзма баёнотлар тарқатишингиз фош бўлди. Сиз ҳеч қандай касал эмассиз. Тушундингизми?,- деб дўқ қилди у.
Қамокхоналарнинг ёзилмаган қонуни бўйича, маҳбус фақат эшитиб туриши керак. Гапириш, савол беришнинг оқибати ёмон бўлиши мумкин. Менинг албатта сўз қайтариш одатимни улар яхши билишади ва шунинг учун ҳам гапирадиган гапини айтиб, тезроқ жўнаб қолишга ҳаракат қилишади. Бу “меҳмон” ҳам шундай қилмокчи бўлди-ю, аммо мен бунинг олдини олиб:
–Гражданин началник, намунча қўрқмасангиз, кимлигингизни ҳам айтолмайсизми?,- дедим.
–Тинмай устимдан ёзаяпсан-у, яна кимлигимни сўрайсан. Ёки бизнинг устимиздан кулмоқчимисан?! Мен шу қамоқхонанинг бошлиғи Шуҳрат аканг бўламан!,- деди ўдағайлаб.
Бу кимса қўл остидаги ходимлари олдида ўзини кўрсатиш учун менга пўписа қилаётгани яққол сезилиб турарди. У орқасига ўгирилиб, бақрайиб турган ходимларининг бирига буйруқ берди: “Ўн биринчи камерага ўтказилсин!”. “Хўп бўлади ўртоқ полковник!”, дея жавоб қайтарди милиционер.
Хуллас, 11-чи камеранинг эшигини очиб ичкари киритишмагунча, ёлғизликдан кутулганимдан хурсанд эдим.
Янги камерага олиб келишди. Орқамга қараб улгурмай, эшик шарақ-шуруқ ёпилди. Қамоқхона дахлизидаги ёруғликдан кўзим қамашиб, ғира-шира қоронғиликка кўниколмай, бироз туриб колдим. Кейин бу янги “даргоҳ”ни кўздан кечира бошладим. Не кўз билан кўрай-ки, дунёда мендан бошқа қамалмагандай, бу камеранинг олтита ўрни ҳам бўм-бўш эди. Бироқ, шунга ҳам шукр қилишга тўғри келди. Ҳарқалай, икки ойлик аризабозликдан кейин, озгина бўлса-да, натижа бор: олдинги камера энига бир ярим метр, бўйига икки ярим бўлса, буниси энига уч, бўйи ҳам анчагина бор эди. Демак, “тасовка” (чарчагунча юриб туриш) имкони бор. Олти томони ҳам бетон ва намлик бўлган жойда кўзғалмасдан ётиш касалликка олиб келиши аниқ…
Орадан ярим соат ўтиб-ўтмай, камера эшиги яна очилди ва остонада ўзбек тилида қанчалик мукаммал гапирмасин, қозоклиги юзига битилган қамоқхона навбатчилари бошлиғи, милиция капитани пайдо бўлди.
Бу кишини танирдим, у навбатчилар ичида энг яхшиси эди. Мен тез ёрдамни шу киши навбатчи бўлганида чақиртирардим, чунки бу одам бир-икки дақиқа бўлса-да, дўхтир билан ёлғиз қолишимни “уюштирар” эди. Бундан фойдаланиб, дўхтирга фалон-фалон рақамли телефонга қўнғироқ қилишини ва ўз аҳволим тўғрисида билдиришини илтимос қилардим. Кейинчалик маълум бёлишича, бундай усул ўз натижасини берган: Бир ойдан ортиқ менинг қайси қамокхонада эканлигимни аниқлай олмаган оилам ва дўстларим мендан хабар топишган. Иш қилиб, у қозоқ милиционернинг ўзи билиб ёки билмай менга қилган яхшилиги учун Оллоҳ уни ёрлақасин.
– Қани, сиёсатчи, чиқинг-чи, қамоқхона ҳукумати билан учрашасиз.
– Қамоқхонада ҳам ҳукумат тузилганми?, –дедим мен.
– Бу ерда саволни биз берамиз, тезда тўшагингни йиғиштир,– деди капитан.
Агар темир эшикларни ҳисобга олмаса, қамоқхонага ўхшамайдиган даҳлиздан тепасига 18 рақами ёзиб қўйилган камера олдига келдик. Дахлизда бошдан -оёқ йўлак гилами тўшалган. Бу гилам навбатчиларнинг оёқ саслари чиқмаслиги учун хизмат қилади. Чунки қоровуллар бориб-келаркан, ҳар бир камеранинг дарчасидан камера ичкарисига қараши ва маҳбусларнинг нима қилишаётганини доимо кузатиб туриши керак. Шу мақсадда даҳлизга ҳар хил аппаратуралар ҳам ўрнатилган.
18-чи камеранинг эшигини очишди ва мен кирар - кирмас, эшик шарақлаб ёпилди. Эшик тепасида ёниб турган кичкина лампочканинг сўник нурларида бурчакда ўтирган иккита одамни зўрға кўрдим. Улар билан саломлашдим. “Салом, мужик”, деди “шкон- ка”да (темир каравот) ўтиргани. Иккинчиси эса унинг олдида тиз чўкиб, бошини эккан ҳолда, “қилт” этмай ўтирарди.
Ўралган тўшакни қўлтиғимда тутганча, камера ўртасида туриб қолдим. Чўкка тушиб, бошини кундага қўйган одамларни фақат киноларда кўргандим. Бу ерда айни манзаранинг гувоҳи бёлиб турибман. Фақат, жаллоднинг қиличи ва ниқоби йўқ, холос. Кунда вазифасини темир ўриндиқ бажараяпти…
–Мужик, нега анқайиб қолдинг, томоша ҳали бошлангани йўқ. Хоҳлаган бўш шконкага жойлашишинг мумкин. “Ментовский свидетел”* нимадан қўрқади?– деди яна каравотда ўтиргани.
–Оғайни, мен сенга ментовский-пентовский эмасман, мен сиёсий сабаблар билан қамалганман,– дедим жаҳлим чиқиб.
–Мужик, бу ер сенга кўча эмас, “оғайни” кўчада бўлади. Бу ерда “мужиклар” ёки “братва”лар* дейилади. Мени танидингми? Мен Ёдгор Аъзамхўжаев бўламан. Бу ерда ҳам, кўчада ҳам “братан Ёдгор” дейишади. Мени яна “вор в законе”* деб ҳам аташади, балки эшитгандирсан? Энди ўзларидан сўрасак?
–Исмим Сафар,–деб энди сўз бошлагандим, тиз чўкиб ўтирган одам сакраб туриб қочди ва эшикни жон-жаҳди билан уриб, бақира бошлади. “Дежурний, дежурний, эшикни очларинг!”…
Сал товуш чиқса, доим чопиб келадиган навбатчилардан биронтаси бу бақираётган одам фарёдини эшитмади. Ёдгор ўрнидан туриб, бақираётганнинг ёнига кела бошлаганди, у менинг орқамга ўтиб олди ва бор овози билан ўкириб йиғлай бошлади.
–Дод-фарёд қилма, эшик очилмайди. Сенинг ўлиминг мана бу одамга ҳам “вишок” (олий жазо) берилиши учун керак. “Вор в законе” билан сиёсатчи сенга ўхшаган битта пашшанинг ўлими учун отилиши керак. Ўкирма аблаҳ, бунақа жойинга мени Каримовинг ҳам жўната олмайди. Сен билан Тоштурмада* ҳисоблашамиз!,– деди Ёдгор бақириб.
Мен ҳеч нарсага тушунмай, мени ўзига қалқон қилиб олган одамнинг қалтирашидан каловланиб қолдим. Ёдгор эшик ёнига келиб, “Алматов*, ол бунингни, ўйнасанг тузукрок ўйна! Биламан, кабинетингда ётирибсан, нима бўлишини кутаяпсан! Бемалол эълон қилдиришинг мумкин “Ёдгор “трепилосини”* аяди деб!”,–дея қичқирди. Даҳлизда сирена чалиниб, югурган одамлар оёқ товушлари эшитилди ва биз турган камеранинг эшиги очилди. Иккита милиционер камерага кириб, мени пана қилиб олган одамни олиб чиқишди. Чиқиб кетаётганларида, Ёдгор уларга:
–Зокирга айтларинг, асабимни бузмасин, зоналарни оёққа турғазаман! Менга келтириладиган озиқ-овқат, сигаретларни ушлаб ўтирмасин!,–дея қичқирди. Навбатчи менга қараб, тишини ғижирлатди ва секин эшикни беркитди.
–Катта, қамоқда ўтириш ҳам кичкина сиёсат эмас. Мана, мен 14 ёшимдан бери қамоқдаман. 26 ёшда кўчага чикдим, “Вор в законе” тожини кийгизишганидан салгина ўтмай, яна қамашди. Тож кийиш маросимида Ўзбекистоннинг энг машҳур кишилари тўй ошига келишган. 17-та машина совғага келди. Москва, Грузия ва ҳатто Италиядан меҳмонлар келишди. Одессанинг машҳур ўғрилари уч кун хизматда туришди… Ҳозирги кўрганларингизни сизга тушунтириб берай, бу сизга бир дарс бўлсин. Темир дарвозадан ичкарида бизнинг ҳокимиятимиз бошланади. Бу ҳокимият ҳар қандай сиёсатга қарши бўлиб келган. Ўзини “демократ” деб атаётганларга ҳам, сизнингча айтганда, мухолифмиз…
Шу пайт эшик очилди ва қоғоз халтача узатишди. Ёдгор, ҳеч нарса бўлмагандай, халтачани темир стол устига қўйиб, гапини давом эттирди:
–Сизни бу камерага олиб киришларидан 10-15 дақиқа олдин бу ерга “Вор в законе”ликка даъвогар Олмоснинг энг яқин одамини киритишди. Сиз уни кўрдингиз. Олмос менинг душманим. Тошкентни расво қилган ўғрибачча. Бу одам эса, судда менга қарши кўрсатма берган. Ўғрилар қонуни бўйича, мен уни ўлдиришим керак эди. Сизни бу ерга олиб киришларидан мақсад, биринчидан, сиз бу қотилликка гувоҳ бўлишингиз керак эди. Турма қонунлари бўйича ўғрига қарши гувоҳлик бериш эса, ўзини ўлимга ҳукм қилиш деганидир. Яъни, бир тош билан ҳам мени, ҳам сизни уришмоқчи. Мен уни ўлдирмадим, буни ҳали Тоштурмада топиб оламан ёки ҳар қандай “зонада”* менинг одамларим уни албатта топиб олишади. “Трепилосини ўлдирмабди”, деб обрўйимни туширишга ҳаракат қилишлари турган гап, аммо бу вақтинчалик. Сиёсатчи билан бир “дело”да* бўлиш менинг келажагимни барбод қилган бўларди. Билиб қўйинг, сизга раҳм қилиб бу ишни қилмадим, деб алдашни истамайман. 12 йиллик қамоқ пайтида сизга ўхшаган сиёсатчилар билан ҳам ўтирганман. Рейхстагга байроқ тикишда қатнашган Власов, Кантария, Эсинбоевни эшитгансиз. Эсинбоевнинг ўғли Алберт мен билан ўтирган. У СССРни таркатиш дастурини ишлаб чиққан одам. Камерада ўтириб, қайтадан ёзиб чиқди. Бу қоғозларни кўчага чиқаришда ўзим ёрдам берганман. Уни Олма-Отада бир-нечта одамни ўлдирганликда айблашди. МГУ- нинг ҳуқуқ факултетини тамомлаган. Бунақа одамни сохта айблов билан судлаш осон эмас. Уч марта суди бузилди. Алберт ҳар судида Ленинни қотил ва жаллод деб маъруза қиларди. Олдин камерада бизга ўқиб берарди ва нотиқликни машқ қиларди. Охири отаси (Совет Иттифоқи қаҳрамони) ва онаси (СССР халқ ўкитувчиси) ёзма равишда Албертдан воз кечишди. 1984 йилда олий жазога ҳукм қилинди ва ҳукм ижро этилди…
Ёдгор бу гапларни гапираркан, ўзини сиёсатдан ҳам хабари бор одам қилиб кўрсатишга ҳаракат қиларди.
–Ҳозирги сиёсат билан у пайтдаги сиёсат фарқ қилади,– дедим мен.
–Ҳозирги сиёсатни бир пасдан кейин гаплашамиз,–деб, қоғоз халтачани оча бошлади у. Беш-олти кути “Марлборо” сигарети, сариёғ, колбаса, ҳар хил шоколадлар, тандир нонлари ва уч-тўртта тандир сомсасини темир стол устига ёйиб қўйди. Сомсаларни битта-биттадан оча бошлаганидан, ниманидир излаётгани кўриниб турарди. Излаганини топди шекилли, юзи ёришди, қўлида кичик пиёз пайдо бўлди. Пиёзни ёрди, ичида целлофанга ўроғлик бир нарсани суғириб олиб, ичини очди. Оппоқ, унга ўхшаган нарса экан, ҳидлай бошлади ва ҳидлаган сари елкасини қисиб юрадиган одам қаддини кўтара бошлади. Юзидаги асабийлик кетиб, кулимсираш пайдо бёлди. Шунда мен бу йигитнинг бўйи баландлигини, елкалари кенг, бир пайтлар спорт билан шуғулланган, ҳали юзида ёшлик аломатларининг сўнмаганлигини кўрдим. У кокаин ҳидлар эди.
–Дастурхонга марҳамат. Тошкентча ёлғон такаллуфни кўчада қолдиринг. Мана бу майда-чуйдалардан бемалол олаверинг. Мен Зокир Алматовнинг “марҳаматидан” тотиб кўраяпман. Жиноятчилик дунёсидан кетаётганларни наркотикка ўргатиш тузоғига мен ҳам тушиб бўлганман. Бу усулни ҳам Москвада ўтирган калбошлар ишлаб чиқишган. Сиз ҳам эҳтиёт бўлинг, ўзимизнинг Ўзбекистон калбошилари ҳам етарли. Бу тузоққа мухолифатчиларни ҳам туширишлари мумкин.
–Мен бу тузоқдан хатлаб ўтдим. Бир ойча ўшанақа камерада сақлашди. Тоштурманинг 1-чи ертўласидаги 003-8-чи камера шунақа жой экан. Камерада “қулоқлар”* бор эди. Улар охири бошимга кулдон билан уришди ва жанжалдан кейин яна бу ерга олиб келишган,– дедим.
–Мен сиз тўғрингизда газетадан ўқидим ва умуман, сизлар тўғрингизда етарли маълумотга эгаман. 6-чи камерада Улуғбек Каттабеков* деган чинозлик одам ўтирибди. Ўша киши гапириб берди. Демократлар содда бўлишаркан. Қамоқхоналардаги ўйинларни коммунистлар яхши билишади. Улар ҳатто ўз отасига ишонишмайди бу ерда.
– Оллоҳга ишонмайди-ку улар,– дедим мен.
–Гап Оллоҳга ишонишда эмас,–деб гапида давом этди Ёдгор,–гап инсонга ишонишда. Масалан, мен Оллоҳга инонмайман. Кимдандир ёки нимадандир қўрққан одам ўғри бўлолмайди. Коммунистлар ҳам ҳеч нарсадан қўрқишмайди. Оллоҳ ҳам ўзлари, қонун ҳам. Шунинг учун ҳам улар қамоқхоналарда оғзига қатиқ солиб олишади. Кейинги пайтларда қамокхоналарда “демократлар” пайдо бўла бошлашди. Уларнинг соддаликларини қаранг-ки, биринчи учраган камерадошига ўз дардини тўкиб солишади.
–Бизнинг бировдан яширадиган сиримиз бўлмаган, нимани ҳам гапиришарди,– дедим.
–Масалан, шу қамоқхонада Тигран демократладан Улуғбекни олайлик: Камерада тўртта маҳбус ўтирибмиз. Шулардан ҳеч бўлмаганда биттаси “қулоқ” бўлиши аник. Ҳар бир оғиз гапингизни етказади ёки микрофон ўрнатилган. Сизни саволлар бериб гапиртиришга ҳаракат қилади. Ҳозир ҳам бизни эшитиб ўтиришибди, лекин бу гапларнинг уларга қизиғи йўқ. Улуғбек эса, Самандар Қўқоновни* сўкиб, Муҳаммад Солиҳнинг касофатига қолдик, деб йиғлайди. Турма қонуни бўйича, бировнинг касофати билан қамалдим, дейилмайди. Қамалсанг, ўзинг айбдорсан. ҳеч кимни орқангдан судраб кирма! Улуғбек дегани биров сўраса ҳам, сўрамаса ҳам гапиравериб, жонга тегди. Оғзига бир ургандим, тушунди шекилли, бошқа гапирмади…
–Сизлар ўзларингизга ҳам бир қарасанглар яхши бўларди. Ўзбекистон рекэтчилар, машина ўғрилари уясига айланиб кетди-ку. Арзимайдиган нарсаларга одам ўлдириш, отишмалар уюштириш, талончилик қилиш оддий ҳолга айланди. Бундай ҳолда ҳокимият жиноятчиликка қарши уруш эълон қилиши нормал эмасми? Бунга ўзларинг сабабчисизлар,– дедим.
–Аслида Горбачёвни ағдариш ва жамоатчиликка уни ёмон кўрсатиш учун унинг атрофидагилар сохта жиноятчилик дунёсини ташкил қилишди. Давлатда қатиққўллик ўрнатиш учун жиноятчиликка қарши кураш баҳона, холос.
–Ўғрилар инсонпарвар демоқчимисиз?,–дея савол бердим мен.
–Ўғрисиз давлат ёки тузум бўлмайди, улар ҳар доим бўлган ва бўлаверади. Ҳокимият бизга қарши курашаверсин, лекин ўзи чиқарган қонунларга асослансин, туҳмат қилмасин. Тошкентдаги жиноятчи гуруҳлар ИИВ томонидан бошқарилади ва шу йўл билан “доля”ларини (улуш) олишади. Ҳозир уларда бошқа имкониятлар пайдо бўлди, яъни, шу йўл билан йиғилган қора пулларни ширкатлар очиб, қонунийлаштириб олишаяпти.
–Ёдгор, бу гапларингизни эшитиб ўтиришган бўлишса, оқибати ёмон бўлмайдими?,– деб сўрадим.
–Эшитиб ўтиришгани учун ҳам гапираяпман. Бизни битта камерада сақлаш мумкин эмас. Агар шундай фош қилаверсам, мени ёки сизни бу ердан олиб чиқишади,– деди Ёдгор.
–Менинг фикримча, юқоридагилар бошқа бир ўйин тайёрлашаяпти. Мен бунга қарши сиёсий очлик бошлайман,– дедим.
–Зокирнинг жони чиқиб рухсат берган мана буларни еб бўлайлик, эрталабдан очлик тўғрисида ариза ёзамиз,–деб, столдаги нарсаларни кўрсатди Ёдгор.
Эртаси куни камерадаги қолган ейимлик нарсаларни навбатчига топширдик. Мен сиёсий талаблар, Ёдгор эса, жиноий иши бёйича талаблар ёзилган аризаларни турма мамуриятига бердик. Шундай қилиб, очликнинг биринчи куни бошланди.
Ўзбекистонда сиёсий очлик қилиш тартиби ва қоидалари тўғрисидаги биринчи маълумотларни Қрим татарларидан ўрганган эдим. Қрим татарларининг йўлбошчиси Мустафо Жамилов хотираларини ўқигандим. Қамоқхоналардаги аҳвол ҳақида ва у киши ўтказган сиёсий очликлар тўғрисидаги қўлёзмалар 1984 йилда Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институти Қрим-татар факултети талабалари ўтказган сиёсий очлик пайтида қўлимга тушган эди. Ўша пайтда шу институтнинг ўзбек филологияси факултетида кечқурун ўқиб, кундузи “Ўзбекистон” нашриётида ишлардим. “Ўзбекистон” нашриёти сиёсий нашриёт бўлгани учун, унинг гувоҳномаси билан ҳатто ЎзКПМК* га ҳам кириш мумкин эди. Қрим-татар факултети талабалари факултетнинг ёпилиши тўғрисидаги ЎзКПМКнинг қарорига қарши сиёсий очлик қилишаётганди. Факултет Глинка кўчасидаги 4 қаватли бинонинг 4-чи қаватида жойлашганди, талабалар ўша ердаги хоналардан бирига кириб олиб, ичидан беркитишган ва олтитаси деразадан сакрашга доим тайёр ҳолда туришганди.
Кечкурун институтга ўқишга келдим. Бизнинг факултет ҳам милиционерлар билан ўраб олинган, “ўқиш бўлмайди” деб, ҳаммани қайтаришаяпти. Қизил гувоҳномадан фойдаланиб, милиция қуршовидан ўтиб олдим ва факултет эшиги олдигача бордим. Эшик олдида бир ўрам қоғоз ётган экан. Мен уларни олиб, сумкамга солдим ва ичкарига кирдим. Даҳлизда домлалардан бири қўлимдан тортди ва “бу ердан тезроқ кетинг, рўйхатга тушасиз”, деди. Домла билан биргаликда факултетдан чиқдик. Уйга келиб, қоғозларни кўздан кечириб чиқдим ва Қрим татарлари жасоратига қойил қолдим.
Ўшанда ҳокимиятнинг сиёсий очликдан ҳадиксирашини кўрганман. Умуман, қамоқхоналар ҳақидаги тасаввурим бобом гапириб берган эсдаликлардан бошланган эди.
Сафар Бекжон, Швецария.
Кўплаб мухлисларимиз хоҳиш ва истакларини инобатга олган ҳолда Халқаро Ёзувчилар Парламенти аъзоси, ёзувчи Сафар Бекжоннинг “Нариги дунё дарчаси олдида”номли асарини ўзбек тилидаги нусхасини эълон қилишни бошлаймиз.
Ушбу асарда ёзувчининг маҳбусликдаги ҳаёти, бошдан кечирган даҳшатли кунлари ҳақида ҳикоя қилинади.
Китобни ўқир экансиз қийноқлар мунтазам қўлланиладиган Ўзбекистон қамоқхоналаридаги ҳақиқий аҳвол ҳақида тасаввурга эга бўласиз. Асар собиқ иттифоқдан қийноқларни ўзига мерос қилиб олган ва янада кучайтирган ўзбек режими жиноятларига ўқилган лаънатдек таассурот қолдиради.
Биринчи қисм
ЕРТЎЛА
Иккинчи боб
1969 йил бобом қамоқдан келди ва мени ёз тарбияси остига олди. 8 ёшга кирганимга қарамасдан, ҳали мактабга олишмаганди. Бобом келди-ю, ҳамма нарса бирдан ўзгара бошлади. Мактабга борадиган бўлдим, олдин билмаган қариндош-уруғлар пайдо бўлишди, колхоз ҳисобидаги “Сари баққоллар” деган боғ, боғнинг ўртасида жойлашган уй хам бизга берилди. Бундай ўзгаришлар мазмунига кейин тушуниб етдим. Ўша йили бизни норасмий бўлса-да, “оқлашган” экан. Яъни, бизга Бухоро амирлиги авлодидан эканлигимиз учун сиёсий айблов тўхтатилган экан.
Мен икки хил мактабда ўқий бошладим: биринчиси бобом, иккинчиси давлат мактаби эди. Бобомнинг ўқитиши билан мактабдаги ўқиш бир-бирига тескари эди. Натижа эса, 7-чи синфда маълум бўлди. 1-чи сентябр куни биринчи қўнғирок чалинарди ва эртасига мактаблар ёпилиб, хаммани пахта теримига хайдашарди. Бир куни бизнинг синфни “меркаптофос” деган химиявий дори сепилган пахта даласига туширишди. Бу дорининг ёта зарарли эканлиги ҳақида бобом кўп гапириб берган эди. Ўқитувчимиз чой ичгани кетганида, болаларни атрофимга йиғдим ва бунақа дори сепилган далада юрган одам бепушт бўлиши, узоқ яшамаслиги ҳакида гапириб бердим. Бутун синф ўқувчилари пахта даласидан чиқиб, уй-уйларига тарқаб кетишди. Уйга келсам, кутилмаган “меҳмонлар” ўтиришибди. Мактаб мудири, милиционер ва мен танимаган бошқа бир-нечта кишилар отамни ўртага олишган экан.
–Умрим бобонгнинг орқасида юриб, қамоқхоналар дарвозаси олдида ўтди, энди сеники ортиқчалик қилади,–деди ва, кутилмаганда, юзимга бир шапалоқ урди.
–Ҳали бу сенга озлик килади. Тез-тез шапалоқ еб турганингда, билганингни ичингда сақлардинг,- деди милиционер.
Мактаб мудири қариндошимиз эди. У: “Қолганини кейин ўзимиз гаплашамиз”,–деди ва “меҳмонларни” олиб чиқиб кетди.
Бу шапалоқ биринчиси ва охиргиси эди. Мени шу воқеадан сўнг бирон марта пахта даласига яқинлатишмади.
1978 йилда биздан узоқ бўлмаган жойда немис асирлари қурган бинони бузишди. Бино ертўласидан темир сандиқда араб, лотин ҳарфларида ёзилган китоблар чиқди. Мен китоб “жинниси” эдим. Халтага солиб, кўтаргунимча олдим ва уйга келтирдим, уларни бобомга кўрсатдим. Бобом китобларни варақлар экан, буларни ёзганлар репрессия қилинганини айтиб берди.
Шу китоблар асосида “Ўзбек адабиётида танқидий реализм масалалари” мавзуида адабий мақола ёздим. Мақола Чўлпон, Фитрат, Ҳамза, Усмон Носир, Абдулла Қодирий ижодларига бағишланган эди. Мақолани “Шарқ юлдузи”, “Гулистон” журналларига юбордим. Бир нусхасини ўша пайтда менга устозлик қилаётган Неъмат Салоевга бердим. У киши мақолани ўқиб чиқиб, юзидаги ранглар ўзгарди.
– Буни яна ким ўқиди?,- деди у.
–Иккита нусхасини Тошкентга жўнатдим,– дедим.
У киши телефон дастагини олиб, қаергадир қўнғироқ қила бошлади.
–Устоз, агар мумкин бўлса, олдингизга бир йигитча боради.
–. . . . . . . . . .
– Урганжийлардан. Хўп бўлади, устоз.
Неъмат ака дастакни қўйиб, менга юзланди:
– Урганчни яхши биласанми?
– Унчалик эмас,- дедим мен.
–Бозор жойдан ўнг томонда техникум бор. Техникум ёнида Пионерская кўчасига кириб, Болта Давлатовнинг* уйини сўрасанг, ҳамма кўрсатади.
У киши билан мақола юзасидан танишиб, кўп нарсаларни ўргандим. Шунингдек, бу мақола менга баъзи одамларнинг характерини ўрганишга ҳам ёрдам берди. Масалан, “Шарқ юлдузи” журналидан Шукур Қурбон имзоси билан “Мақолангиз журналда босилмайди, лекин изланишни давом эттираверсангиз, тушуниб етишингиз мумкин”, деган мазмунда жавоб олдим. “Гулистон” журналидан Аҳмад Аъзам имзоси билан ваҳима тўла бир жавоб келди. У менга бундай ишлар билан шуғулланмаслигимни маслаҳат қиларди мактубида.
Ўша пайтда Хоразмда гужум дарахтлари ёппасига қурий бошлади. Халқ орасида “агар гужумлар қуриб битса, воҳани қум босади”, деган гаплар юрарди. Бобом буни “Москваликлар уюштираяпти, хоразмликларни Тюменга кўчирармиш”, дерди.
70-чи йиллар охирларига келиб, Орол бўйи регионида экологик фожиа зиёлиларнинг узоқ йиллар давомида қотиб қолган руҳини бироз жонлантирди. Ўша пайтдаги шеърий тўпламлар орасида А.Орипов, Р.Парфи, Э.Воҳидовларнинг асарлари ижодий тўгаракларда кўп муҳокама қилинарди.
Мен эса, ҳали у пайтлар машхур бўлмаган Муҳаммад Солиҳ шеърларини давраларда ўқиб, фикрлашишни ёқтирардим. Кўпчилик унинг шеърларини тушунмасди. Аммо тушунган давралар ҳам бор эди. Шундай давралардан бирида Матназар Ҳакимов ва Шокир Бек деган шоирлар билан танишдим. Улар иккаласи ҳам Украинанинг Таганрог университетини тамомлаб, яқинда Хоразмга келишган экан. Олти-етти йиллик мусофирчилик уларда русларга қарши миллиятчилик руҳини тарбиялаган эди. Ўша руҳ улардан менга ҳам юқди.
Бобомнинг шарқ адабиётидаги тарбияси менга оғирлик қиларди. Ғарб адабиётларини ўқиш тушунарли ва осон туюла бошлади. Хуллас, республика, вилоят, туманимиз матбуотида анча-мунча шеърлар, мақолаларим босилиб чиқди.
1979 йил ТошДУнинг журналистика факултетига киролмадим. 1980 йилда ҳарбий хизматга чақирилиб, икки йил Ички ишлар қўшинларида хизмат қилдим. Ҳарбий хизмат ҳам катта мактаб бўлди, яъни, совет тузумининг ҳақиқий башарасини ўрганишимда кўп ёрдам берди. Судланаётган одамга яқинларининг хатини берганимни бир арман аскар кўрди ва сотиб қўйди. Мени дарров Москвадаги хизматдан олишиб, Тула шаҳридаги Ички ишлар қўшинлари қисмига жўнатишди. Ахлоқ тузатиш қамоқхонасида оддий аскар бўлиб хизмат қилиб, маҳбусларни назорат қилардик. Кейинчалик ўзим ҳам маҳбус бўлишим хаёлимга ҳам келмаган ўшанда. Армиядаги қамоқхона ички ҳаётини оз бўлса ҳам билганим, қамоққа тушганимда кўл келди. Лекин “ВВ”да (ички кўшин) хизмат килганимни қамоқхоналарда гапириб бўлмасди. Қолаверса, орадан 13 йил ўтиб кетган, яъни, 1993 йилнинг 28-чи сентябри, сиёсий очлик эълон қилишимизнинг биринчи куни. Ўзбекистон ИИВ қамоқхонасида ўтирибман.
–Қачондан бери ўтирибсиз?,–сўради Ёдгор, “дори”ни ҳидларкан.
-
 Бугун учинчи ой бошланди.
–Учинчи ой..,– кулди Ёдгор. –Олдин ҳам ўтирганмисиз?
–Йўқ, қамалмаганман-у, лекин жиноий иш очилиб, бир ҳафта “КПЗ”да сақлашган.
–Катта, мен “белий лебед”нинг ўзида уч йил “одиночная”да ўтириб келганман,-деди Ёдгор.
–Болтиқ денгизи ичидаги оролда жойлашган қамоқхонадами?- сўрадим мен.
– Буни қаердан биласиз?
– Китобларда ёкиганман.
–Сизлар китобларда ўқиганларингни биз бошимиздан ўтказиб юрибмиз. “Вор в законе” бўлмоқчиман, деб эълон қилганимдан кейин ўша ерга жўнатишди. Дунёнинг энг даҳшатли қамоқхонаси ўша ерда жойлашган. Давлат жиноятчилари, диссидентлар бир одамлик камераларда сақланади. ҳатто Горбачёвнинг ошкоралик сиёсати у ерга етиб бормади. Ўлди, деб эълон қилинган олимлар бор эди, ўшалар чиқиши керак эди у ерлардан…
Ёдгор маъюс тортиб эшикка қаради: “Соқчи алмашди”, деди ва гапини давом эттирди:
–Отам фан доктори, профессор бўлди, лекин нонимиз иккита бўлмади. Ҳокимият учун унинг билими керак эди, холос. Унинг бола-чақаси билан иши йўқ. Менинг бу йўлга киришим унга ёқмади ва газеталарда мендан воз кечганлиги ҳақида мақола ёзди. Бир умр ҳокимиятга хизмат қилди. Ҳозир саратон билан касалланиб, оғир аҳволда ётибди. Ҳокимият уни даволаётгани йўк, энди у ҳокимиятга керак эмас. Уни менинг одамларим, пулларим даволаяпти. Сиёсатчиларингиз қари олимдан эмас, кучдан қўрқади. Мана, сиз икки ой ўтирибсиз, сизга бирон марта “передача” (маҳбуснинг яқинлари тарафидан келтирилган озиқ-овқат, кийим-кечак) ўтказишдими?
–Йўк, ҳатто ҳимоячи адвокат билан ҳам кўришишга рухсат йўқ,- дедим.
–Сиздан қўрқишмайди, мендан қўрқишади, чунки менинг пулим, одамларим бор.
Шу йил июн ойида Ўзбекистон Олий Суди биносида отишмалар бўлди. Ана ўша “разборка”ни (иккита жиноятчилар гуруҳларининг ҳисоб-китоб қилиш усули) мен уюштирганман. Судланаётган Олмос дегани КГБнинг одами. Ўзининг гуруҳи қилган ишларни менинг одамларимга тўнкаётганди, оттириб ташладим.* Аблаҳ ўлмай қолди, лекин асосийси, ишончли одамлари ер тишлади. Ўзини қамашмаган эди, энди кўчада юришдан қўрқиб, КГБ ертўласида ўтирибди эмиш. Агар ҳақиқий “братан” бўлса, ўзини ёзи қаматмас эди. Кечаги ўлиши керак бўлган одам унинг яқин кишиси эди. Ундан ташқари, акаси тепада. Катта ишда ишлайди,– деб бормоғи билан тепага ишора қилди (тепада ЎзИИВ биноси).
–Демак, кечаги ўйинда ҳатто ўз одамини қурбон қилишмоқчи бўлишган экан-да,- дедим мен.
–Кечаги ўйин Зокирнинг иши эмас. Уни Алиев (Миллий Хавфсизлик Хизмати раиси) уюштирмоқчи бўлди.
–Агар камерани эшитиб ўтиришган бўлса, нега мени ёки сизни бу ердан олиб чиқишмаяпти?,–деб сўрадим мен.
–Очлик эълон қилганлигимиз уларнинг режаларини бузган бўлиши мумкин. Агар очлик эълон қилиш бутун қамоқхонада бошланиб кетса, бир-иккитаси погонидан айрилади. 1993 йил январ ойида Тоштурмада буни уюштирган эдик, шундан кейин терговда уриб ўлдириш камайди,- деди Ёдгор.
Ҳақиқатан ҳам, терговда уриб ўлдириш, қийноққа солиш ҳодисалари жуда кўп юз берарди.
Каримов Франция полиция академиясидан делегация чақириб, Ўзбекистон қамоқхоналаридаги аҳволни яхши, деб баёнот берилишини ташкил қилди. Французлар бундай “хизмат”ни 30-чи йилларда Ромен Роллан бошчилигида қойиллаштиргандилар. Миллионлаб туркистонликлар очликдан ўлаётган пайтда “Ўзбекистон гуллаб-яшнаяпти”, деб ёзишган эди ўшанда француз интеллектуаллари…
Очликнинг биринчи куни ўтди. Қорин очлигини ҳис қилмаяпман. Камера рутубатини ҳисобга олмаганда, деярли ҳеч нарса безовта қилмаяпти. Хотираларга ғарқ бўламан…
1982 йил кузида Тошкентга келдим. Ўқишга киришга тайёргарлик кўришим, ишга жойлашишим керак эди. Шоир Омон Матчон билан Хоразмда танишган эдик ва Тошкентга келсанг, ёрдам бераман, деб ваъда берган эди. Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриётида ишларкан. Олдига бордим. У мени Қадам Саидмурод билан таништирди ва ишларимга ёрдам беришини айтди. 1983 йилнинг бошидан “Ўзбекистон” нашриётига ишга жойлашдим. Ижодий давраларда қатнаша бошладим. Тошкентда ижодий гуруҳлар анча-мунча эди. Шу йили Муҳаммад Солиҳ билан танишдим ва унинг атрофида йиғилишадиган Рауф Парфи, Аҳмад Аъзам, Иброҳим Ҳаққул, рассом Исфандиёр Ҳайдар каби бир қатор ижодкорлар билан ҳам танишдим.
Ўша йил КПСС “оғир жудоликка” учрай бошлаганди. Москвада Брежнев, Тошкентда эса, Рашидов ўлди ва советлар уфқида янги бир қаттиққўл лидер- Андропов пайдо бўлди. Совет матбуотида ўзбекларни порахўрликда айблаш кампанияси бошланиб кетди. Рашидовнинг ўрнига келган ЎзКПМК биринчи секретари Усмонхўжаев “улуғ рус оғалари”дан Ўзбекистонни тозалаб беришларини сўраб, 16-чи пленумини ўтказди. СССР прокуратурасидан Каракозов ва кейинчалик Телман Гдлян* бошчилигида “тозаловчилар” командаси етиб келди. Даҳшатли бир “тозалаш” бошланди. Аслида, бу ўғри коммунистларга қарши эмас, миллатга қарши репрессия эди.
Муҳаммад Солиҳ атрофида йиғиладиган ижодкорлар мушоира ўрнига, сиёсий-ижтимоий баҳс ва мунозаралар ўтказа бошладилар. Бу жараён планли равишда ташкил қилингани йўқ, балки миллатнинг руҳияси шу вазиятни ярата бошлади. “Ўзбекларни порахўрликда айблашни тўхтатинглар, уч-тўртта коммунист пора олган бўлса, миллат айбдор эмас”, деган мазмунда варақалар ёзилди. Варақаларни ЎзКПМК биноси олдига ёпиштириб келишни ёш шоира Дилором Исҳокова ўз зиммасига олди. КГБ айғоқчилари ишга тушди шекилли, гуруҳни парчалаш, битта-биттадан қўрқитиш бошланди. Биринчи бўлиб Муҳаммад Солиҳнинг ижодини йўқ қилиш ниятида, ўзбек адабий танқидчилигини КГБ айғоқчилари бошлаб беришди. Ўзбек матбуотида бирин-кетин Муҳаммад Солиҳнинг ҳар битта шеъри таҳлил қилиниб, танқидий мақолалар эълон қилина бошлади. Бу эса, КГБ ўйлаган натижанинг аксини берди. Москвада, Болтиқбўйи жумҳуриятларида, Украинада ва чет элларда унинг шеърлари таржима қилиниб, чоп этила бошлади. Бундай вазиятда КГБ ўзбеклардан диссидент чиқишини хохламасди. Унинг дўстларини чақириб, дўқ-пўписа қилиб кўришди. Натижада Солиҳ атрофидаги гуруҳ сийраклашди, аммо тарқалиб кетмади.
Учинчи боб
Очликнинг иккинчи куни бошланди.
Очлик ҳисси йўқ. Сал бош оғрияпти, холос. Даҳлизда эрталабки шов-шув бошланиб кетган. Демак, эрталабки 10 дақиқалик ёруғ дунёни кўрсатиш маросими бошланибди. Ёдгор эшик олдига борди ва тўп тепишга тайёрланган спортчи каби туриб олди. Қўли билан менга ёнига келишни ишора қилди. Ёнига келдим, бармоғи билан темир эшикнинг ўртасидаги тешикчани кўрсатди. Нима бўларкан, деб ҳайрон бўлиб турдим, тешикчадан соқчининг кўзи энди кўринганди, эшик тарақ-туруқ бўлиб кетди. Ёдгор эшикка қаттик тепган эди.
У хо-холаб кулиб юборди, коридорда соқчининг сўкингани эшитилди.
Болаларга хос кулги аралаш, Ёдгор деди:
–Началник, бизни “прогулкага” чиқарасанларми? Биз ҳам ёруғ дунёни кўрайлик!
–Очликни тўхтатсаларинг чиқарамиз, барибир ҳеч нарсага эришолмайсанлар, ўзларингга қийин бўлади,–деди даҳлиздан туриб навбатчи ва гапида давом этиб:
–Соқчи прокурорга ариза ёзяпти ҳозир, кўзини кўр қилай депсанлар-ку!,- деди у.
–Соқчингга айтиб кўй, уйига етиб бормасдан кулоғини кесиб кўлига беришади,–деб дўқ урди Ёдгор.
Навбатчи жимиди. Чамаси, пўписа қилиб, Ёдгорни қўрқита олмаганидан мулзам бўлиб, кетиб қолди.
–Катта, телефонда гаплашишни биласизми?,-деди Ёдгор.
–Қанақа телефонда, кўчадагими?,- деб сўрадим.
–Йўқ. Кўчани унутинг, буни айтаяпман,–деди ва костюмим енгини ушлаб, кўра бошлади.
–Бир енгингизни ечинг, кейин ичкарисини қулоғингизга тутинг,- деди.
Ўнг қўлимни ечдим ва қулоғимга тутдим.
–Қандай эшитилаяпти? Буни телефон дейишади,- деди у енгимнинг учини оғзига тутиб.
Сўнг костюм енгини қулоғига тутиб, “гапиринг” дея ишора қилди.
–Енг ичида қилинган иш, деган ибора бор ўзбекларда, шунинг амалий қўлланмаси бу ерларда қулайлик яратиши шу бўлса керак,- дея кулдим.
–Баъзи бир гапларни шу телефон орқали сизга айтишим керак. Қора дори касалидан ёки етти грам қўрғошиндан ўлиб кетсам, гапим ичимда кетади,-хўрсинди у…
Очликнинг иккинчи куни ҳам ўтди.
Бу даҳшатли ертўлага озгина кўникдим.
Ўзбекистон ИИВ тергов қамоқхонаси ҳақидаги маълумотларни “Эрк” Демократик партияси котиби Отаназар Ориповдан эшитгандим. У киши “Миллий мажлис”* номи билан машҳур бўлган “жиноий иш” бўйича биринчи бор қамалишининг олти ойини шу ерда ўтказганди.
Отаназар Орипов 1937 йилда Тошҳовуз вилоятида туғилган. Физика-математика фанлари доктори, профессор. 25 йил Тошкент давлат политехника институтида дарс бериб келган. Отаси Ориф эшон Оролбўйи воҳасининг таниқли уламоларидан эдилар, 1996 йилда 90 ёшларида вафот этдилар, у кишини Оллох ёрлақаган бўлсин. Ориф эшон 37-чи йиллар катағонида қамалиб, сургун қилинганлар, оталари судсиз-сўроқсиз отиб ташланган. Отаназар ака бу ҳақда бирон жойда бирон марта гапирмаган. Ўта камтар, камсуқум, хокисор одам. Илм орқали Оллохни таниган файласуф, чинакамига ориф бир инсон. Беш вақт номозини канда қилмайди.
“Эрк” партияси ташкил қилинганидан бери котибликка сайланиб келинмоқда, лекин бирон марта ҳеч бир жойда “мен фан докториман, профессорман, ядровий физика соҳасида ўнлаб китоблар муаллифиман” демаган. “Мустакиллик Декларацияси” лойиҳасини ишлаб чиққан сиёсатчи сифатида АҚШ даги баъзи сиёсатшунослар уни “Ўзбекистоннинг Жефферсони”, деб аташади. Ўзини катта сиёсатчи, профессор, олимман, фалонман, деб юрган сохтакорлар чет элдан келган давлат раҳбарлари, делегациялар, элчиларнинг орқасидан қувлаб юришган пайтида, Отаназар аканинг ҳовлиси кабулхонага айланиб кетарди. Бу киши ҳақида кўп ёзишди ва яна кўп ёзишади деб ўйлайман.
Мен Отаназар Ориф ва бошкаларнинг камалишига сабаб бёлган “Миллий мажлис” деб аталган сохта жиноий ишнинг хали “очилмаган” бир нуктасига тўхталмокчиман.
1991 йилнинг декабридаги президентлик сайловлари Каримов учун кутилмаган натижани берди. Ҳар чикишида “Халкнинг 86 фойизи менга овоз берди”, дея жар солганига карамай, у ўзини алдай олмади. “Эрк” партияси ва унинг раиси Мухаммад Солих расмий эълон килинганидан анча кўп овоз олганди. Каримов бундан каттик талвасага тушди. Уч-тўрт ой тахтга махкамрок ёпишиб олганидан сўнг, бу хавфли мухолифатни йўк килиш пайига тушди. “Миллий мажлис” бу ишни амалга оширишда кўл келди.
Бу режани амалга оширишга рахбар килиб ўша пайтдаги давлат котиби Мавлон Умрзоков тайинланган. Миллий Хавфсизлик Хизматига айлантирилган эски КГБ бу ишни халкаро сиёсий майдонда хукуматнинг мухолифатга карши курашини “оклашни” ташкил килиши керак эди. Лекин ундай бўлмади, асосий мухолиф куч бўлган “Эрк” партиясини енгишга уларнинг тишлари ўтмади. Бу маълумотларни мен осмондан олаётганим йўк. Уларни менга Каримовнинг дўстлари, яъни у билан пораларни бўлиша олмасдан камокка тушганларнинг тилидан эшитдим.
Нафакат “Миллий мажлис” иши, балки бошка тухматларни уюштиришда катнашган бу кимсалар бу каби маълумотларни расмий равишда эълон килсалар, Оллох олдида тавба килган бўлардилар.
Очликнинг учинчи куни.
Эшикнинг шараклаб очилганидан уйғондим. Эшик олдида кўлларини белига кўйиб Ёдгор турибди.
–Началник, бугун учинчи кун, агар аризамга жавоб берилмаса, “вес подвалга прогон бераман”, (кўшни камералар билан туалет тешиги оркали гаплашиш). Ёппасига очлик килиш бошланиб кетади,– деди Ёдгор пўписа килиб.
Навбатчи “мик” этмай, эшикни кайта кулфлади.
Камера кечагидан хам совукрок, намлирок ва оғзимдан сассик хид кела бошлагандай туюлди менга. Демак, очлик ўз таъсирини ўтказаяпти.
Ёдгор камеранинг у бошидан бу бошига бориб-келиб турибди. Мен бу ёш йигитнинг умри камокхоналарда ўтиб кетаётгани, унинг бу аянчли такдирини ўйлаб, унга ачиниш билан караб ётибман. Лекин у ундай ўйламаслигини тасаввуримга хам сиғдиролмасдим.
–Биринчи марта очлик килишингизми?,– сўради Ёдгор бориб келишда давом этиб.
–Иккинчи марта. Август ойида “одиночнийда” уч кун очлик килдим. Кейин камерага “девона”ни киритишди ва у мен килаётган очликка кўшилмади,-дедим.*
–Девона деганингиз ким эди?–деб кулди Ёдгор.
– Ёши олтмишларга борган, корачадан келган, тишлари корайиб кетган биттаси. Камерага кирганда ўзини Абдураим деб таништирган эди. Эрталаб обкелишганида, иккита сохта 10 долларлик билан кўлга тушдим, деганди. Кечкурун терговга чакиришди ва кайтиб келиб, иккита 100 долларлик билан кўлга тушдим, деб валжиради. У яна: “Мени чикариб юборсалар керак, чунки сохта пул ясайдиганларни топишларига ёрдам килдим. Сиз бой одамга ўхшайсиз, эркакчилик, агар хотин, бола-чакангиздан яшириб кўйган нарсаларингиз бўлса, каердалигини менга бемалол айтаверинг, мен уларга хабарини етказаман”,- дейди.
–Девона деганингизча бор экан,–деди Ёдгор кулиб.
–Мен хам унга маслахат килиб: “Тиланчилик килиб ўтиргандим. Нотаниш чет элликлар доллар бериб кетишди, долларнинг сохталигини билмаган эдим, десангиз, кутулиб кетасиз”, дегандим, унамади. Аксинча, у яна менга “маслахат” килиб: “Терговчилар айтганини килиш керак, сиз хам улар сўраётган нарсаларни айтиб беринг”, дейди.
–Тепадагилар сизни ахмок деб ўйлашибди-да,-деди Ёдгор.
–Нима бўлганда хам, очликни тўхтатишга мажбур бўлдим. “Девона” мен билан уч кун ўтирди ва тепадагиларга мен айтган эртакни хар куни етказиб турди.
–Канака эртак, биз хам эшитсак бўладими?,- кулиб сўради Ёдгор.
–Президент Каримов мухолифларидан Мухаммад Солихни асосий ракиб кўради ва ундан кўркади. 1992 йилнинг март ойига келиб, М.Солих бутун мухолифатни атрофига тўплаб улгурганди. Бундан ташкари, унинг моддий ёрдамчилари хам пайдо бўлиб, партияси анча-мунча оёкка туриб олганди.
Мен “девона” деб атаётган айғокчи ўша моддий базани аниклаш учун вазифа олганди. Аммо у жуда примитив йўл билан бунга эришмокчи бўлди…
–Эртакни бошласангиз-чи,–деди Ёдгор сабрсизлик билан.
–Эртакнинг кискача мазмуни шундай: Мухаммад Солихнинг бойликлари кўп, партия ишини юргизиш учун бериб кетди бизга, кабинетида битта сейф бор, бу сейф чет элда ишлаб чикарилган бўлиб, оғирлиги уч тоннадир. 10 та ракам, 10 та харф билан кодлаштирилиб ёпиб кўйилган. Бу ракам ва харфларни Мухаммад Солихдан бошка хеч ким билмайди. Сейф ўтда ёнмас, сувда чўкмас бир ғаройиб металдан килинган бўлиб, спутник антеннаси оркали хам ишлай олади. Дунёнинг кайси бурчагида бўлмасин, Мухаммад Солих бемалол ўз сейфи билан боғлана олади ва сейф бизга керакли пулни автоматик равишда санаб, чикариб беради ва хоказо, хоказолар.
–Бу эртагингиз Каримовнинг кулоғига хам етиб борган бўлса керак,- дея кулди Ёдгор.
–Каримовга етиб борганми-йўкми, билмадим-у, лекин бунака фантастик бир сейфнинг каерда ишлаб чикарилиши билан кизиккан бўлишлари мумкин,-дедим ва иккимиз хам лаззатланиб кулиб олдик.
–Ахмок килганимни билишганидан сўнг,–дея гапимни давом эттирдим мен,–Тоштурманинг 1-чи спецподвалидаги 003-8-чи камерага камашди ва, юкорида эслатганимдек, мажбурлаб кора дорига (наркотик) ўргатишмокчи бўлдилар, аммо эплашолмади. “Эрк”ка хайрихох бўлган Тоштурма маъмурияти ходимларидан бири хотинимга хабар берган ва бу жамоатчиликка етказилган эди.
–Камокхона ички тартиб-интизом коидалари бўйича, махбус уч кун мобайнида овкатланишдан бош тортса, у махсус рўйхатга киритилади,–деди Ёдгор ўз билимини намойиш килиб, –яъни бу дегани, махбус медицина кўригидан ўтказилиб турилиши, назорат прокурори билан учрашиши керак. Сизга ўхшаган сиёсатчи одамнинг очлик килиши тепадагиларга керак эмас. СССР пайтида шунака эди. Судгача махбусни хатто сўкмасдилар. Ҳамма бало суддан кейин бошланарди. Баъзи бир махбусларни охирги марта судлов пайтида кўриб колишади ва суддан кейин улар сувга тушган тош каби, ғойиб бўлишарди.
–Сиз яна СССРни бу ер билан тенглаштираяпсиз,– дедим мен, –Сибир ўрмонлари миллионлаб одамларни ютиб юборди, тўғри, аммо Ўзбекистонда бундай жойлар йўк. Каримов буни хисобга олишга мажбур…
Сухбатимиз кизиганидан, вакт ўтганини пайкамай колибмиз. Кечкурунги навбатчи капитан махбусларни санаб, кабул килиб келди ва “бу камерадагилар хали хам очлик килаяптими?”, деб сўради. Дафтарига нималарнидир ёзиб кўйди ва эшикни беркитди.
Орадан бир соатлар ўтиб, камерамиз эшиги очилди ва навбатчининг “битта-биттадан кирларинг”, деганига карамасдан, каторлашиб тўртта йигит кириб келди. Дахлиздаги ёруғликдан кейин камеранинг коронғилигига кўниколмай, бироз туриб колдилар. Уларни бошлаб келган навбатчи милиционер чикиб, эшикни кулфлади. Янги камерадошлар олдин менга тикилиб караб туришди, кейин Ёдгорга карашди ва кўлтиғига кисиб олган тўшакларини ерга улоктиришиб, уни кучоклай кетдилар.
–Братан, калайсиз?! Бахтимизни каранг-ки, сиз билан битта камерага кўйишди!,–деди биттаси ва Ёдгорни худди бобосини тавоф килгандай, ялаб-юлкади.
–Братишкалар, камера очлик эълон килган, бу одам Каримовни сўкиб камалганлардан,–деди Ёдгор мени кўрсатиб.
–Тоштурмада Абдуманноб* дегани ўтирди. У хам Каримовни сўккан экан. Ҳаммамизни алдаб кетди. “Одамлар турмада дори-дармон етишмасдан ўлиб кетишаяпти, кўчага чиксам, халкаро ташкилотлардан ёрдам жўнаттираман”, деб роса жавраганди. Ҳозир Америкада яшаётган эмиш, бир дона гугурт чўпи хам жўнатмади, номард. Бу акамиз хам ўшалардан бири бўлса керак-да!,– деди, корачадан келган, сочлари жингалак, кўзлари ўйнаб турган йигит, мени кўрсатиб.
–Бу одам тўғрисини гапирди, хафа бўлмайсиз энди,– деди Ёдгор менга ва баланд овозда “мурожаат” ўкиди:
–Касалликдан ўлаётганлар! Терговларда ўлдирилаётганлар! Камбағал бечораларнинг болалари ва якинлари! Бизнинг пулимиз хам, кучимиз хам етарли! Кани, братишкалар! Бизнинг ғоя нима?!
–Ҳокимиятга бўйин эгма!–дея жўр бўлиб бакиришди тўрталаси.
Ёдгор ўртага чикиб, яна: “Бизнинг ғоя!”,–деб хайкирди. Тўртта ғоядош “ғоя”ларини яна каттикрок овозда камерага эълон килишди: “Кўчада йиғамиз, турмада еймиз!”
–Кани, братишкалар, мен очлик килаяпман, канака жавоб бўлади?,–сўради улардан Ёдгор ва менга мағрур караб кўйди.
–Братан каерда бўлса, биз хам шу ерда!–деб бакиришди жазаваси тутган йигитчалар.
Салгина баланд овозда хиргойи килсанг, йўрғалаб келиб огохлантириш берадиган сокчи ёки навбатчи бу шовкинга асло эътибор бермасди.
Бу манзара олдинига битта йўлбошчини кўкларга кўтарадиган, кейин эса уни топтаб кетадиган оломонни эслатди менга. Ўзини менинг олдимда кўрсатиб кўйишга харакат килаётган уч кунлик камерадошим буни хали бошидан ўтказмаган кўринарди.
Оломон кимлардан иборат бўлишидан катъий назар, хамма жойда бир хил, яъни, оломондир. 1989 йилдаги Фарғона, Ўш, Паркентдаги оломон хам ўз кондошини, миллатини танимаган эди. харбий ёки милиция формасида ва кандай байрок остида бирлашмасин, оломонга суяниб бўлмайди. Бир жўяк сув деб кондошига таёк кўтарган оломон Каримовнинг саккиз йиллик диктатурасига бугунгача “ғинг” дегани йўк. Ва бугунги кунда хеч ким оломонни кўтаришни ва кейинчалик унинг тарафидан топталишни хохламайди. Кадимдан бир ибратли халк ибораси бор:
“Билгин, бир яхшиликнинг бир ёмонлиғи бор,
Билгин, бир ёмонликнинг бир яхшилиги бор”…
Уч йил чекилган изтироб дунёкарашимни анча кенгайтирди. Камокхоналарда факат жиноятчилар ўтиришади, десангиз, каттик янгилишган бўласиз. Уч йил давомида айбсиз айбдорлар, олимлар, уламоларни кўрдим. Улар, хатто камок хам бир жиходдир, хатто бу ерда ўз ажалинг билан ўлсанг хам сен шахидсан, деб таъкидлардилар. Улардан баъзи бирлари хакикатан хам шахид бўлдилар, Оллох уларнинг гунохларини кечирган бўлсин, жойларини жаннатдан килган бўлсин, омин!
Баъзан ўз-ўзимга: “Нега ўлмадим?”, деб савол бераман. Вахоланки, хасталигим шу нуктага етганди-ки, ахволимни кўрган кисматдошларим мен билан кўришар экан, беихтиёр йиғлаб кўришишарди. Озодликка чикаётган куним улар “Сизни тирик, ўз оёғингизда бу ердан кузатамиз, деб ўйламагандик”, дейишди. Оллох улардан рози бўлсин.
Баъзан шундай сатрларни хам коғозга туширганман:
Чарчадим она мен, чарчадим она,
Умр салтанати чатнади, синди.
Дахшатлар келади сўнгсиз ва сўнгсиз,
Умрим уммонида тўлкинлар тинди.
Она, чарчадим бу ёлғон дунёнинг
Кетгим келаяпти рост томонига.
Кайғу денгизида чўксам чўкибман,
Асло осилмайман чўп сомонига.
Ўтиб бўлди, она, ёттиз уч бахор,
Уларнинг гуллари занглади, сўлди.
Замона зўрники, шохлар касридан,
Оккан конга умрим жомлари тўлди.
Остонада турар фармони - олий,
Кўлида киличи, бошида тожи.
Мен эса чарчадим, хўп, хайр энди,
“Ассалом-алайкум, дорнинг оғочи!”
(Карши, Шайхали, 1994 йил, 27 октябр. УЯ–64-49.)
Бундай пессимистик холатлардан тезрок чикиш учун мен кадимги файласуфларга таклид килиб, шундай фикрлар эдим: бу дунёнинг ўзи катта камокхонадир. Одам Ота жўнатилган ахлок тузатиш муассасаси. Муассасанинг канчалик катталиги ёки кичиклиги фикрловчи одам учун ахамият касб этмайди. Дунёда энг кадрли нарса вакт эканлигини ва унинг кийматини панжара ортидан яхширок хисоблаш мумкин. Агар панжара ер шарича келса, кенгликда ўзингизни йўкотиб кўйишингиз мумкин, яхшиси, бир одамлик тор камерада ўтириб кўринг. Канчагача сабрингиз чидаса, ўшанча вактнинг, умрнинг, эътикоднинг ўлчовини топган бўласиз…*
–Братан, нега бизни прогулкага олиб чикишмаяпти, бир “хаю-хай” килайликми?–деди янги келганлардан бири Ёдгорга караб.
–Йўк, жим ўтирилсин. Бугун козок навбатчиликка келадиган кун. Ҳаммомга чикаришларини илтимос киламиз. Биронталаринг “мулка” (хат, ёзув, билдириш) тайёрланг.
Кимда “воздух” (пул) бор бўлса, хар эхтимолга карши тайёрлаб кўйинглар, козок капитан сўраб колар. “Корахон” (наркотик) бўлса, чикаринглар, мендаги тугаяпти,- деди Ёдгор.
Йигитчалар Ёдгордан кўзларини узишмай, онасини кутаётган полопонлардай, катор котиб туришди ва биттаси:
–Братан, сўраган нарсаларингиз бор. Очлик бошлаганимиз учун “далняк”ка (ташкарида жойлашган катта хожатхона) бормаяпмиз,- деди.
–Неча кун бўлди ютганларингга?,- сўради Ёдгор.
–Бугун иккинчи кун, “обратка”нинг (кусиш) фойдаси йўк,–деди ўзини “сартарош”, деб танитган йигит (“сартарош”- каллакесар маъносида).
–Телефон беринглар, каттага гапим бор,- деди Ёдгор мени кўрсатиб.
Йигитлардан бири дарров чопонини ечиб, енгини кулоғимга тутди.
–Катта, кўшни камераларга гапингиз бўлса ёки ўзингизни билдирмокчи бўлсангиз, ёзиб кёйинг, кўчадаги ишончли одамингизнинг адреси ёки телефонини ёзсангиз, Тоштурмага кетадиган “мужик”лардан бири олиб кетади. У ерда бутун дунёдан хабар келиб-кетиб туради,- деди “телефон”да Ёдгор.
–Братан, “жучок” (микрофон) ўрнатилмаганми?,– сўради ўзини “тракторчи” (жиноят изини йўк килувчи мутахассис маъносида) деб таништирган йигит.
–Бунака одам ўтирган камерага,–деб гап бошлади Ёдгор менга ишора килиб,–ё “кулок” ва ёки оғизни очса “геморойини кўрадиган” (сирини билиб оладиган) аппарат ўрнатилиши аник. Бу одам учун бу ернинг катталари ўз одамини хам курбон килишмокчи эди. Кимсан, беш минути кам президент бўладиган Мухаммад Солихнинг одами-я бу киши. Бу сенга “халам-балам” (арзимайдиган нарса) эмас.
–“Маслократ” эканда бу одам,–деди “сартарош”. (“Маслократ”–озодликда мансабдор ёки пулдор бўлган одам маъносида).
–Йўк, братишка, бу одамлар “маслократ” бўлмаганлари учун хам камалишган, акс холда карға карғанинг кўзини чўкирмиди,- деди кулиб Ёдгор.
–Камалмаса барибир “маслократ” бўларди,–деди “тракторчи”.
–Камалмасанг “мент” (милиционер) ёки прокурор бўлардинг, деб хаммани ўлдириш керакми?!–деди Ёдгор каттик охангда.*
–Яхшилаб эшитиб олинглар: агар сиёсий махбуслар, диндорлар ва шулар билан боғлик одамларни учратсаларинг, ёнига якинлашмаларинг, ишларинг бўлмасин. Тушундиларингми?! Ҳаммага етказинг бу гапларни!,–деди Ёдгор камерада бориб-келиб тураркан.
Шу тарзда бешта “ака-ука” кечгача гаплашиб ўтиришди. Улар гох камокхона тилида, гохида хали мен тушунмайдиган имо-ишоралар оркали гурунглашардилар. Мен ўз ўрнимда ётарканман, пала-партиш хотиралар ичида очлигимни хам унутиб кўярдим. Онда-сонда оғзимдаги сассик хиддан кўнглим айнирди, оёкларим совкотар ва пўстинга ёраниб олардим. Йигитлардан бири ёнимга келиб нималардир демокчи бўлади-ю, лекин атрофига аланглаб тараддудланар, юзида менга нисбатан ачиниш аломати пайдо бўлар ва фикридан воз кечарди. Бундай харакатини иккинчи бор такрорлаганида, мен унга темир каравотнинг бурчагини кўрсатиб, “ўтиринг”, деб ишора килдим.
–Ука, исмингиз ким?–деб сўрадим у ўтирганидан сўнг.
–Бу ерда “ука” дейилмайди, “мужик” десангиз бўлди, исм хам, фамилия хам керакмас. Агар “кличка”сини (лакабини) билсангиз, бошка гап. Мени биладиганлар Дўмбиробод “костоправи” (“костоправ”–ўғирланган машиналарни кисмларга бўладиган ёки кисмлардан машина ясайдиган мутахассис) дейишади. Дўмбирободлик Шухрат деган акахонимизни эшитгандирсиз. Ўша кишининг ёнида юрган йигитлардан бириман. Биз хаммамиз тавба килгандик ўғирлик килишдан. Ҳажга бордик, мадраса, мачитлар курдириб, ўзимиз хам беш вакт номоз ўкиб юргандик. Шухрат акам камокхоналарда хам мачитлар курдирганди, лекин хаммамизни камашди. Ёдгор братан ўша пайт тўғри айтган эканлар: “Шухрат, мулла бўлсанг хам, тавба килсанг хам камашади, пулларни “обшак”ка жўнат”, деб. (“Обшак”–жиноятчилар дунёсининг пуллари сакланадиган жой). Ёдгор братан мени кечирдилар, лекин Шухратнинг масаласини “разборка” килишадиган бўлишди,–деб гапини энди тугатганди, Ёдгорнинг дўриллаган овози келди:
–Ҳа, “костоправ”, олдинига “акахон Шухрат” эди, кейин домла бўлди, оркасида туриб номоз ўкирдиларинг,- киноя килди Ёдгор.
–Братан, кечиринг, ха деб юзимга солаверасизми, тушуниб етдим-ку, ахир,– деди ялинчок охангда “костоправ”.
Агар яна бирон оғиз гапирса, окибати ёмон бўлишидан кўркди шекилли, юкори катордаги темир каравотига чикиб ётишга шайланар экан, менга караб пастки лабини тишлагандай килди. Мен эса, очликнинг тўртинчи кунини ўтказаётганлигимни ўйлай бошладим. Тинимсиз сигарет чекадиган одамнинг уч кун ичида бир дона хам чекмаганини тасаввур киласизми? Темир стол устида турган “Марлборо”нинг очик турган кутиси хам мени ўзига ром килолмади.
Салгина кўзим илинса, Франц Кафканинг “Очлик устаси” кўзимга кўрингандай бўлаверарди. Кўзимни очсам, яна ўша Кафканинг “Ўлим машинаси”даги кахрамонларни кўрардим. Бу манзарани тасвирлаш учун, албатта, сўз бойлигим етмас эди. Ҳатто Кафка хам, балки, бу манзарани тасвирлашни истамаган бўларди, чунки корни тўк инсонлар бу манзарани барибир англаб етолмасдилар. Корни тўк инсонлар ўша Кафка тасвирлаган “Ўлим машинаси”ни томоша килишга келган сайёхдан фарк килмайди. Сайёх ўша ўлим машинасини ихтиро килган фанатикнинг изтиробини хеч качон хис килмайди, тушунмайди.
–Катта, ухлаяпсизми, кўзингиз очик, аммо хеч нарсани кўрмаяпсиз шекилли?,– деди мени турткилаб Ёдгор.
Ҳакикатан хам кўзимни очдимми ёки бу кўраётганларим хозиргина кўрган рўёнинг давомими, билолмай ётардим.
–Ўрнингиздан тура оласизми ёки ёрдамлашайликми?,- деди яна кимдир.
–Камерада битта одам колса хам хаммомга олиб чикмайди,- деди яна бир овоз.
“Камера” сўзидан жунжикиб кетдим, чунки устимга ёпиб кўйилган пўстин мени шу кадар иситган эдики, унинг каршисида “камера” сўзи кабр рутубатининг ўзгинаси эди.
Эшик шарак-шурук очилиб, козок капитанининг “тайёрмисизлар?” деган овози эшитилди ва тепамда мени кузатиб турган каллалар кўз олдимдан ғойиб бўлди.
–Ҳа, жанжалкаш ётиб колибсизми дейман, яна очлик килаверсангиз, кетиб хам коласиз,– деди эшикдан бир-икки одим ичкарига кирган козок капитани.
Ўкдай отилиб ўрнимдан турдим. Ичимда бир шижоат пайдо бёлган эди. Бу шижоат, аслида, капитанларга карши эмасди, балки менинг шууримда яширин яшаётган “ўзимни осаман” деган душман фикрига карши шижоат эди.
–Гражданин началник, Оллохнинг хохишисиз хеч ким хеч каерга кетмайди хам, келмайди хам,– дедим ва унинг олдига бордим.
–Ҳаммомда ойнага яхшилаб карасанг, менинг айтган гапимга тушунасан,– деди капитан сирли килиб.
Ҳакикатан хам, хаммом ойнасида ўзимни кўриб, хурсанд бўлмадим. Ичимдаги шижоат башарамдаги ғарибликка хеч мос келмасди. Авваллари хам “тўлагина” эдим деб мактанолмайман, аммо хеч качон терим суягимга бу кадар ёпишмаган эди.
Тишлари ўтмаслашиб колган электр устарада соколимни бир амаллаб олдим. “Костоправ” балки юзларча махбуснинг сочи, тирноғини олавериб, ўтмаслашиб кетган кайчи билан сочимни тўғирлаб кўйди.
Ҳаммомдан чикаётиб, ойнага яна бир марта бокдим. “Сафар, сени ўлибди деб Москва ўликхоналаридан излашган пайтлар хам бўлган, иншооллох, бунисидан хам соғ чикасан!”, дедим ўзимга.
Камерага кайтиб келдик, йигитлар “Сиз кўп харакат килманг, очликнинг тўртинчи ва бешинчи куни оғир бўлади, кейин, яна уч кундан сўнг ички кувват пайдо бўлади”, деб кайта пўстинга ўраб кўйишди. Ўзини билимдон килиб кўрсатишга харакат килаётган бу йигитлар каердан хам билишарди бизнинг бошимиздан нелар кечганини. Тўртинчи боб
1990 йилнинг ёзи худди 1989 нинг ёзи каби, фожеали бошланди. 140 йиллик таланишлар, маънавий ўпирилишлар даврида миллиятидан айрилаёзган турк қавмлари бир-бирига қарши гиж-гижланди. Қирғизистоннинг Ўш вилоятида ўзбеклар билан қирғизлар ўртасида қонли тўполонлар бошланди. 1989 йилдаги Фарғона фожеаси пайтида мен бир гуруҳ Москвалик, Ленинградлик демократлар ва журналистлар билан оломоннинг бошқарилмас жазавасини кўрганман. Бундай пайтда кимнингдир тарафдори бўлиш, ўзини демократ санаган ташкилот учун камида фаросатсизлик бўларди. Ўша пайтда Ёзувчилар Союзи котиби бўлган Муҳаммад Солиҳни ва у раислик қилаётган “Эрк” партияси фаолларини ҳам Ўш воқеалари ташвишлантираётганди. Муҳаммад Солиҳ Бишкекдаги демократик ташкилотларга телефон очиб, Тошкентга вакиллар юборишларини илтимос қилди. Тошкентда ҳам бир гуруҳ ёшлар йиғилиб, Ўш фожеаларининг ҳақиқий ташкилотчилари ўтирган Москва шаҳрига жўнашга тайёргарлик кўра бошлашди. Мен Москвадаги ташкилий ишларда ёрдам беришни сўраб, аввалдан таниш дўстларга телефон қилдим.
Хуллас, қирғиз ва ўзбек йигит-қизлардан ташкил топган бир гуруҳ вакиллар Москвага етиб келдик.
АКШ элчихонаси биринчи котиби Розмари Форсайт хоним билан учрашдик.
Қизил майдонда митинг ўтказиб, кейин сиёсий очлик бошлашга келишиб олдик. Горбачевнинг фармонига кўра, Қизил майдонда митинг килиш маън этилганди. Лекин 10 дақиқа ичида митинг тўпланиб, кейин тарқалиб кетилса, митингчиларни жавобгарликка тортиш мумкин эмасди. Шунинг учун ҳам матбуот, телевидение вакиллари билан бир вақтда Қизил майдонда учрашишни ташкил қилдик ва гурухимиз 10 дакика ичида Ўш вокеалари тўғрисидаги ўзбек-кирғиз баёнотини ўкиб эшиттирдик. Гурухни милиция ўраб олди ва машиналарга ўтказиб, қаёққадир олиб кета бошлади. Мени журналистлар ўраб, сўроққа тутаётгани учун, унутиб колдиришди. Кўлимда диктафон, фотоаппарат борлигидан мени хам журналист бўлса керак, деб ўйлашган бўлса, ажаб эмас. Ёки кўришмагандир. Хуллас, мен ўз гурухимдан ажралиб колдим. Бу яхши бўлган экан, мен гурухни озод килиш учун фаолият кўрсатиш имкониятига эга бўлдим. Биз Горбачевнинг маслахатчиларидан Дмитрий Ярин билан учрашдик. У киши гурухни самолёт билан Тошкентга жўнатишга буйрук берилганини айтди ва менга хам тезда Москвадан чикиб кетишимни маслахат килди. Аммо мен Тошкентга кетмадим. Москвада турган квартирамизга келиб, тўсатдан касалланиб колдим. Ошкозонимдаги яра кайтадан очилган эди. Узок вакт кўнглим айниди ва хожатхонага кирганимда, хушдан кетибман.
Реанимация бўлимида ўзимга келдим. Бу вокеа Тошкентга “Сафар жуда оғир ётибди эмиш”, деган тарзда, Хоразмга эса, “Сафарни Москвада ўлдириб кетишибди”, деган вахимали шаклда етиб борибди.
Рассом Шухрат Бобожон москвалик ижодкор дўстлари билан мени ўликхоналардан излаб юришган. Ўша ерда Шухрат хазиллашган бўлиб, бир портретимни чизди. Портрет фони жуда коронғу эди ва бу мискинликни мен хозир, турмада ётириб тушунаяпман.
Орадан уч йил ётиб, ИИВ камокхонасининг 18-чи камерасида бир ой ичида биринчи марта чўмилиб, соколимни олганимни катта бахт, деб ётарканман, ўша портрет фонидаги мажхул рангларнинг мағзини чакар эдим.
Очликнинг тўртинчи куни хам ўтди.
Дарвоке, рассомлар хакида гап бораркан, 1984 йилдаги вокеалар эсимга тушади.
Мухаммад Солих атрофида тўпланадиган дўстлардан биттаси рассом Исфандиёр Ҳайдар эди. У кишини ўзбек Ўрол Тансикбоеви дейишади. Аммо хеч хукуматнинг назарига тушолмаган бир рассом. Ҳозиргача Ўзбекистонда унинг асарлари тарғиб килинмайди. Бошка томондан, ўзбек шеъриятида биронта рассомга у кишига бағишланганчалик кўп шеър бағишланмаган. Ўзбек зиёлилари орасида энг машхур, хукумат доираларида эса, энг танилмаган бир санъаткор.
1984 йилнинг куз ойларида бўлса керак, у кишининг Тошкентдаги Лисунова мавзесида жойлашган устахонасида навбатдаги бир йиғилишни эслайман. Биз келгунимизча, “қиттак” отиб олишга улгурган Рауф Парфи остонада пешвоз чиқди:
–Исфанни табрикланглар, буюк асар яратди! Ўзбек санъатида бунака асар хали бўлмаган,– дея Рауф ака бизни устахона хамда мехмонхона хисобланмиш хонага бошлаб кирди. Ҳаммамизга жой кўрсатаркан, “Ўтиринглар, асарга караб чарчаб коласизлар”, деди хазиллашиб.
Рауф Парфининг, ҳар доимгидек, сочлари тўзган, соқоллари ўсган, кўзлари кинояли қисилиброк турарди.
Ниҳоят, Исфандиёр Ҳайдар балкондан эни бир ярим метр, бўйи икки метр келадиган асарини хона тўрига қўйди. Келиб ҳамма билан кўришиб чикди. “Кечирасизлар, балконда рамкага солаётгандим”, деди ийманиб. Бу рассомнинг ҳақиқатан уятчанми ёки шундай кўринишни истаяптими, билиб бўлмасди.
–Дилбар, чой-пой опкел, Мухаммад Солихлар келишди,– деди дахлизга караб. Ошхона тарафдан чакалокнинг йиғлаган саси келди. Ўзи шундоғам ориқ одам уй кийимида баттар ориқ кўринаркан. Исфандиёр аканинг тўкилиб бўлаёзган сочлари ўсиб кетган ва катта тухум устига кўйилган бир тутам сарғайган майса каби, хилвираб турарди.
Рауф ака хозиргина ўзи эълон килган буюк янгиликни тантанали очиш учун, юзи деворга каратилган полотно олдига бориб, уни биз томонга айлантирди. Манзара:
20-30 йиллар ўзбек қишлоқларидан бири. Кишлок гузари, одамлар у ёкдан бу ёкка ўтиб кетишаяпти. Чап томонда минг йиллик чинор, чинорнинг ичи ковак, бу ковакка эшик курилган, эшик тепасига кизил алвонга ўрок-болға чизилган ва араб харфларида алланималар ёзилган. Асарнинг юкорисини дарахт шохларидаги яшил япроклар тўлдирган.
–Рауф ака ошириб юборади-да, оддий манзара-ку,– дедим шивирлаб, ёнимда ўтирган Иброҳим Ҳаққулга. Иброҳим Ҳаққул менга жавоб бермади, менинг фикримни тасдикламагани унинг юзидан кўриниб турарди. У расмни диккат билан кузатишда давом этди.
Ахмад Аъзамга карадим: сариқдан келган, сал нарсага қизариб кетадиган, ҳар доим бир хил, лекин сипо кийиниб, иягидан бошка жойида соқоли бўлмасада, ҳар кун икки марта тарашлайдиган одам. У шундоқ ёнимда жандасини йўкотган дарвешдай, кўзлари суратнинг тўрт томонига югуриб бориб келарди.
Мухаммад Солих эса, доимий хўмрайган, худди бутун дунё ундан қарздордай ва бу қарзини ҳеч қачон уза олмаслигига амин бир қиёфада, асарга яқинлашди. Кейин унинг йўғон овози жимликни бузди: “Илдизларни кўпроқ бўрттиринг, чириётгани кўриниб турсин. Қизил алвоннинг ёнига қизил соқол, кал бошли пайғамбарнинг расми чизилса, асарингиз янада гўзал бўларди”, деди Муҳаммад Солиҳ.
Бу чириган чинор образида рассом Исфандиёр ўтмиш суратини кўрса, Муҳаммад Солиҳ чириб бораётган СССР образини кўраётганини англадим. Муҳаммад Солиҳдаги нарсаларни бундай кўришга мойиллик, кейинрок сиёсатда намоён бўлганини ҳамма билади. Бу воқеа менга кичик дарс бўлган эди.
Очликнинг бешинчи куни.
“Братан”ининг очлик килаётганига қўшилган йигитлар икки кун ичида “мулойимлашиб” колишди шекилли, хар кунги шижоатлари йўк эди. Негадир бугун тоза хавога чикиш истаги пайдо бўлаяпти. “Прогулкага” чиқмаганимга ҳам анча бўлиб қолди. Ёруғ дунё деяётганимиз 10 дакикалик “прогулка” жойи ИИВ биносининг ховлисида жойлашган кафтдек майдонча бўлиб, атрофи 4 метрлик девор, тепаси очик, аммо сим тўр билан беркитилган. У ердан осмонни факат сим тўри орасидангина кўриш мумкин. Сим тўрнинг нак устида “калашников”ни ушлаб, сокчи туради.
Сўнгги марта сентябрнинг бошларида у ерга олиб чикишганди. хали тонг отиб улгурмаган, кўйлакчан чикканимдан таним жунжикиб кетди. Бўйи беш, эни тўрт метр келадиган бу майдончада оёқларимни ёзиш учун бориб-келиб турдим, кейин нафас олишим оғирлашди. Намлик ва кислород кам жойда ўтиравериб, ўпкам анча торайиб колганди. Кулокларим эса, сукунатга кўниккан эди. Шунинг учун хам тонг отиш арафасида кушларнинг чуғур-чуғури ғалати эшитиларди. Куз энди бошланганига қарамай, дарахтлардан бир-иккита сарғайган япроқ хам тушиб улгурибди. Шу япроклардан бирини олиш учун эгилдим ва кўзим хали ярми хам чекилмаган сигарет колдиғига тушди. Бундай ерларда сигарет фабрикасининг директори бўлсанг хам бундай “исрофгарчиликка” йўл қўёлмайсан киши. Майдончага чикканимда, кўрмасдан босибман, шундай бўлса хам, хеч бўлмаса тамакиси керак бўлар, деб ўйладим ва сигарет қолдиғини ердан олдим. Ичида тамаки эмас, қоғоз парчаси жойлаштирилган экан.
–Кўлингдагини ташла, қимирламай тур жойинг- да!,– деган овоз эшитилди тепадан. Тепага қарадим. Сокчи автоматининг учини менга қаратганча сим тўр устидан менинг бошим устига кела бошлади. Эшик шарак-шурук қила бошлади. Ҳали ўкиб улгурмаган хатчани бирдан оғзимга солдим, чайнаб ютиб юбордим. Мен буни автоматик равишда килдим. Кейин билсам, камокхона коидаси хам шундай экан. Ҳар хил инсонлар бир хил экстремал холатга тушсалар, харакатлари хам бир-бирига ўхшашлари мумкин экан.
Навбатчи эшикни очди-ю, югуриб келиб кўлимни орқага қайирди ва тепадаги соқчидан: “Нима килди бу политик?”, деб сўради. “Олдинги камерадан келганлар сигарета ичида хат колдиришган. Политик топиб олиб ўкиди, сиз келгунча оғзига солиб олди”, деди тепадаги соқчи.
–Сенга рахмимиз келиб тоза хавога олиб чиксак, шунака киласанми? Оғзингни оч,– деди навбатчи.
Оғзимни бекорга очдим, чунки коғозни ютиб улгургандим.
–Шундоғам ичинг тўла гап, яна буниям ютиб юборибсан, бир куни ёрилиб кетасан, бола!,– деди ва қайрилган кўлимни тепага кўтарди. Оғрикдан букчайиб кетдим ва шу вазиятда қулай бошладим, милиционер шундагина кўлимни қўйиб юборди.
–Қўлингни орқага қил, олдимга туш, кетдик!,- деб буйрук берди навбатчи. Кейин йўлакчадан пастга караб кетарканмиз, каторлашиб турган ёрдамчиларига буйруқ берди:
–Ҳар бир махбусдан кейин “прогулочний” (майдон) супурилсин, бунга хужжат ёзинглар, 10 кун “прогулка”дан маҳрум этилсин…
Шу воқеадан кейин бир ой ўтаяпти-ки, хали ёруғ дунёни кўрганим йўқ. Бир-икки марта талаб килдим, прокурор номига шикоят ҳам ёздим, натижа бўлмади. Ўрганиб ҳам кетдим, лекин негадир айнан бугун, очликнинг бешинчи куни, тоза хаводан нафас олиш истаги хаёлимдан кетмади.
–Ёдгор, прогулкага олиб чикишни талаб килсак бўларди,– дедим.
–Катта, хар нарса талаб килсангиз хам буни сўраманг, хатто ўзлари айтишса хам “чиқмаймиз”, дейиш керак, чунки биз очликни бу ернинг ҳавосида бошладик, организм шунга мослашди, агар хаво алмаштирсак, касалланиб қолишимиз мумкин,– деди Ёдгор.
Демак, бугун хам ётиб, хаёлларга берилишим, ўзим билан ўзим курашаверишим мумкин. Дарвоқе, ўзи билан ўзи курашаётган инсон ҳақида:
1986 йил танқидчи Ахмад Аъзамнинг “Ўзим билан ўзим” асари эълон килинди. Бу асар А.Аъзамнинг ёзувчилик кобилиятини кўрсатадиган биринчи ва охирги асари бўлиб колса керак. Ўша пайтда, ким билибди дейсиз, орадан олти йил ўтиб, А.Аъзам ўз қахрамони каби, ўзини тўсик олдида қолдириб кетишини. Асарнинг кискача баёни шундай:
“Дунёнинг ўнкир-чуқур, ташвишли йўлларидан кетаяпман. Йўлимда баъзан чукурликлар, тўсиклар учрайди. Танам чарчаган, аммо мажбур қилиб бўлсада чукурдан сакраб, тўсикдан ошиб мени судраб юрибди. Икковимиз тортишиб коламиз. “Нега чукурликни айланиб ўтмайсан”, дейди танам. “Мен сени бокаяпман, ювиб-тараяпман, хамма хожатингни чикараяпман, демак, ўзим истаган йўлдан боришга мажбурсан”, дейман танамга. Карасак, катта бир чукурлик олдига келиб колибмиз. “Сакраб ўтасан”, дедим ўзимга ўзим. Канчалик хохламайин, танам сакрашни хохламади. Охири “бор-э!” дедим-да, “ўзим”ни колдириб, чукурдан ўзим сакраб ўтиб кетдим”.
Ушбу хикоя 1986 йилнинг анчагина мухокама ва бахсларга сабаб бўлган асари эди. Менинг фикримча, бу хикоя Мухаммад Солих атрофидаги ёшларнинг миллатга ўзини ўзига танитмок мавзусидаги бахсларнинг маъжозий аксидир. 1986 йилга келиб, Мухаммад Солих атрофидаги гурух йиғилишлари очик бўлмасада, олдингидай тор доирада, яширин хам эмасди. ЎзКП мафкура котибаси Раъно Абдуллаева сиёсатига карши кураш жараёнида М.Солих гурухи анча тажриба орттирди, бу даврни Мухаммад Солих ёзининг “Таржимаи хол”ида шундай эслайди:
“Абдуллаева, эхтимол, совет даврида келиб-кетган рахбарлар ичида энг ғайратлиси эди. У ўзининг очикчасига ғайримиллий сиёсати билан миллатнинг уйғонишига хизмат килди. У Москвадан келган топширикларни пландан ошириб бажарарди.
Дин, миллиятчилик, пантуркизм унинг асосий душманлари эди ва уларга карши астойдил курашди. Бу кураш Дон-Кихотнинг тегирмонларга карши курашини эслатарди. Чунки Ўзбекистонда на дин, на миллиятчилик ва на-да пантуркизм сиёсий ёки ижтимоий маънода тахликали эди.
Лекин у йиққан мачитлар одамларни дин ҳақида ўйлата бошлади. У таъкиклаган тарихий китоблар халкни ўз тарихига бўлган кизикишни кучайтирди”.*
Бу даврнинг яна бир диккатга сазовор йўналишларидан бири, хокимиятдан хафа бўлганлар, мансаб ололмаганлар, ишдан бўшатилганлар– аламзадалар синфи эди. Бу синф ўзи истамаган холда тузумга мухолиф фикрдаги зиёлиларга якинлаша бошладилар. Масалан, шундайлардан “Мехнат” нашриётида бирданига учта собик номенклатурачи оддий ходим бўлиб ишларди: Убай Абдураззоков– Наманган вилоятининг собик биринчи секретари, Рустам Шоғуломов– Марказий Кўмита аъзоси, Темур Убайдуллаев– Марказий Кўмита аъзоси. Ижодкорлар ичида эса, кўзга кўринган аламзадалардан Сарвар Азимов, Рамз Бобожон, Комил Яшинлар бор эди. Бундай аламзадалар олимлар ичида хам бор эди: Академиянинг вице-президенти Эркин Юсупов, академик Пўлат Ҳабибуллаев, профессор Абдурахим Пўлатов ва ҳоказо.
Буларнинг хаммаси узок йиллар коммунистик режимнинг таянчларини ташкил килган одамлар бўлган. Аммо уларнинг шахсий манфаатларига зарар теккан захоти режим душманлари тарафига ўтган эдилар.
Кимсан, бир пайтлар бутун вилоятни титратган Абдураззоков, менга, нашриётнинг энг кичик ходимига, ўз дардларини айтарди. Ёки димоғдор Шоғуломов ёки ўша Убайдуллаев, хаммаси кўчадаги оддий фукаро катори камтар кишиларга айлангандилар.
Ўзбекистон Олий Советининг раислигидан бўшатилган академик Пўлат Ҳабибуллаев хеч эсламаган эски курсдош дўсти, хокимиятга мухолиф гурух вакили профессор Отаназар Орифни эслади ва у билан хар куни дардлаша бошлади.
Академик Эркин Юсупов, ёзувчи Сарвар Азимов хам аввал назарига илмаган ёш зиёли ва ижодкорларга хокимиятнинг обрўсини кандай тушириш кераклигини ўргата бошладилар.
Профессор Абдурахим Пўлатов Ўзбекистон кибернетика институтининг компартия секретари эди. У институт директорлиги учун курашда ўз устози академик Восил Кобулов устидан Москвага “Кобулов миллатчилик килаяпти, ўзбек олимларини кўпайтириш учун хаммага диссертация ёздираяпти” кабилида мактублар жўнатди. Аммо директор бўлолмади. Бунга аччикма-аччик мухолифлар сафига кўшилди…
Бешинчи боб
Темир эшик шарак-шуруқ очила бошлади. Ҳамма жой-жойида ётибди. Навбатчи бир дақиқа жим бўлиб қараб турди ва сўнг қўлидаги қоғоздан тўртта исм-шарифни ўқиди.
–Фамилияси ўкилганлар битта биттадан чиқишсин,- деди у.
Фамилияси ўкилганлар Ёдгор билан қучоқлашиб хайрлашдилар. “Братан” шу баҳонада уларнинг қулоғига ўз топшириқларини шивирлаб олди. Улар кетди, эшик қайта қулфланди. Ёдгор камерада асабий бориб-кела бошлади. Очлик ўзига таъсир қилаётганини қанчалик яширмасин, барибир сезилиб турарди. Кўзларининг ости кўкара бошлаган, елкалари шалвираб тушганди. Камерада одатда соатлаб бориб-келиб турадиган одам бугун 5-6 дақиқада чарчади ва каравотига ўтирди.
–Катта, эрта-индин иккимиздан биримизнинг масаламиз ҳал бўлади. Чунки очлик давом этаверса, тиббий назорат ўрнатишга мажбур бўладилар. Бу ернинг доимий дўхтири йўқ. Бирор кори-ҳол бўлиб қолса, буларга яхши бўлмайди. Телефонда айтадиган бир-икки оғиз гапим бор сизга,–деди Ёдгор сирли оҳангда.
Устимга ўраб қўйилган пўстиннинг енгини қулоғимга тутдим.
–Каримов билан уришиб қолган оғайнисини танисангиз керак. Ўша киши бизга ҳам жуда яқин эди. Икки ўртада қолди, бизни ҳам, Каримовни ҳам сотди. Энди сизларнинг сафингизга ўтган. Ундан эҳтиёт бўлинглар!,- деди Ёдгор.
Ёдгорнинг айтаётган одамини таниган бўлсам ҳам:
–Ким у, мен танимадим?,- дедим мен.
–Мирсаидов,–деди Ёдгор ва пўстин енггини устимга ташлади.
Очликнинг олтинчи куни, кутилгандай, янгиликка бой бўлди. Эрталабдан камерага қамоқхона бошлиғи кирди. Ёдгорни койигандай бўлди: “Қандайдир политикка кўшилиб очлик қилиш сенга ярашмайди, агар булар ҳукуматга келганида, аллақачон қўлингни чопишган бўлишарди!”, деди ва менинг каравотим устига келди.
–Сен бола кимингга ишониб бунака ўйинлар қилаяпсан, Президент билан ўйнашиб нимага эришдиларинг? Муҳаммад Солиҳингга иш бердилар, ҳукуматни бераман деса, ноз қиласанлар, қанака одамсанлар, ўзи? Бир ҳафта олдин Йигиталиевнинг гапига кирганингда, кўчада маишат қилиб юрган бўлардинг. Энди очлик қиласанми, ўлиб кетасанми, фойдаси йўқ! Ўзиям тамом бўлибсан!,– деди қамоқхона бошлиғи ва бошини чайқаб қўйди.
Бу тип одамлар кучлининг оёғини ўпиб, заифнинг бошига тепадилар. Бунақаларда инсоний ғурур йўқ. Улар рўпарасида турганларни ҳам ўзлари каби ғурурсиз санайдилар. Унга қарши гапиришни истадим, аммо овозим чиқмади. Бўғзим қуриб қолган эди.
–Кўчада хотинингиз кутиб турибди. “Передача” қабул қилсак, оласизми? Ўғлингизни йиғлатманг, нарсаларни олинг-да, “очликни тўхтатдим”, деб ёзиб беринг, яхшиси,–деди бошлиғининг олдида тавозе билан турган навбатчи.
–Ўлсам мендан рози бўлишсин, шуни айтиб қўйинг,– дедим хиркираб ва, негадир, ўз гапимдан ўзим таъсирланиб кетдим. Томоғим бирдан ҳўлланди.
Энди гапиришим мумкин эди, аммо яна гапирмадим. Қамоқхона бошлиғи ва навбатчи бир зум қаққайиб туришди-да, кескин бурилиб чиқиб кетишди. Темир эшикнинг қарсиллаб ёпилишидан сесканиб, ўзимни йиғиб олдим.
–Катта, Йигиталиев деган одам тўғрисида гапиришди. Олдинги Олий Суд раиси Содиқ Йигиталиев эмасми?,- сўради Ёдгор.
–Ҳа, ўша одам Муҳаммад Солиҳни партия раислигидан олиш операциясини бошқарар эди. Агар мен Муҳаммад Солиҳга қарши туҳмат қилиб партия курултойида гапирсам, депутат бёлишимни уюштирар эмиш. Уй-жой, машина, хуллас, маишатда яшайсиз, деб ваъда берди.
–Нега кўнмадингиз, кўчага чиқаришса, қуён бўлардингиз,- деди Ёдгор кулимсираб.
–Булар пихини ёрган, биласиз-ку,–дедим,– кўлимга олдиндан тайёрланган нутқ, олдимга телекамерани қўйиб қўйишмоқчи бўлишди.
Ёдгор менга беихтиёр хиёнат эвазига озодликка чиқишни тавсия килаётганини сезди шекилли, хижолат тортиб, қизаргандай бўлди.
Ҳа, Йигиталиев Содиқжон, Ўзбекистон Олий Судининг собик раиси бошка аламзадалар қатори мухолифатга яқинлашган эди. У “Эрк” партиясига киргандан кейин партия бошқарувида котиб вазифасини бажарувчи бўлиб ишлаб юрди. Лекин бир куни коммунист коммунистлигини қилди. “Эрк” партияси раиси Ўзбекистондан чиққан заҳоти ҳукумат Йигиталиев ва Шоди Каримовларни чақирди, уларга бир план тутқазди. Планда “Эрк” партиясининг қурултойини ўтказиб, партия раисини ўзгартириш асосий мақсад эди. Йигиталиевга хукуматда бир мансаб, Шоди Каримовга эса, “Эрк” партиясига раислик таклиф қилинди.
Партия раиси Муҳаммад Солиҳ 1993 йил апрел ойида Ўзбекистондан чиқиб кетди, ўша йилнинг май ойида “Эрк” партиясининг Марказий Кенгаш мажлиси ўтди, мажлисда қурултой ўтказиш кераклиги таъкидланди, бу тўғрида қарор қабул қилинди.
Ҳар бир одимини ҳукумат билан келишиб ота бошлаган Йигиталиев ва Шоди Каримов қурултойга қизғин тайёргарликни бошлаб юбордилар. Уч ой давомида вилоятларни айланиб, “эрк”чиларни қурултойда Муҳаммад Солиҳга карши овоз беришга даъват қилдилар. Шундай қилинган тақдирда “Эрк” партиясининг мусодара қилинган мулки қайтариб берилиши, партияга қарши тазйиқ тўхтатилиши, таъкикланган “Эрк” газетаси қайтадан нашр қилиниши мумкинлиги айтилди.
Ҳукумат Муҳаммад Солиҳни партиядан узоқлаштиришнинг осон бўлмаслигини биларди. Доим тўғрисўзлиги ва ҳалоллиги билан танилган лидернинг бу фазилатларига шубҳа уйғотадиган далиллар топиш лозим эди. КГБнинг ҳам фикрини олган давлат маслаҳатчиси Мавлон Умрзоқов, профессор Шоди Каримовни ёнига чақирди. Маслаҳатчи адашмаган эди, Ш.Каримов бўлажак сценарийга материални дарров топди. У қурултой тарғиботи билан Қорақолпоғистонга борганда, президентлик сайловлари пайтида бир олтин тангани музейдан олиб “Эрк” партиясига берганлигини эътироф қилган Ўрозали Жумаев деган бир одам борлигини айтди. Ўрозалига бирор нарса ваъда қилинса, Муҳаммад Солиҳга қарши кўрсатма бериши мумкинлигини гапирди.
Масала шу қадар мухим эди-ки, давлат маслаҳатчиси Мавлон Умрзоқов ёнига ёрдамчиси Аҳмад Отажонов ва Ш.Каримовни олиб, Урганчга учди. Маслаҳатчи Урганчда тўхтади, Ўрозалини Урганчга олиб келиш учун ёрдамчиси Отажоновни Эллиқкалъага жўнатди. Ўрозалини олиб келишди, аммо уни кўндириш бироз қийин бўлди. Лекин унга “Беруний районининг ҳокимлиги” ваъда қилингандан кейин кўнди ва шу хужжатни ёзиб берди: “Эрк” фаоли Сафар Бекжон мендан тарихий қийматга эга олтин тангани экспертизага кўрсатаман, деб олиб, қайтиб бермади. Ўрозали Жумаев, район музей директори”.
“Сценарийчи”ларга шунинг ўзи етарли эди. Энди Сафар Бекжон қамоққа олинади, қийнокка солинади, охир-окибатда ундан “тангани М.Солих олди”, деган эътирофни ёздириб олиш мумкин.
27-чи июл куни эрталаб соат 8.30-ларда Қорасув массивида жойлашган “Эрк” партияси штабига келдим. Соат 10-ларда машинада икки фукаро кийимидаги киши келиб, “Сиз билан Уюшган жиноятчилик бўйича бўлим бошлиғи Сергей Тахтин суҳбат қилмоқчи, кейин қайтиб обкеп қўямиз”, деб Ички ишлар вазирлигига олиб кетишди. Вазирликнинг тўртинчи қаватида жойлашган Сергей Тахтиннинг кабинетига олиб киришди. Кабинетда Тахтиндан ташқари, Тошкент шаҳри прокурори Эргаш Жўраев ҳам ўтирарди. Суҳбат бошланди ва у бориб-бориб терговга айланди. 15 соатлик терговдан сўнг вазирлик ертўласига олиб тушдилар.
Бу вокқа “сценарий”нинг биринчи қисми эди. Иккинчи қисми Йигиталиевнинг мени “кўргани” бу ертўлага келиши бўлди:
22-чи ёки 23-чи сентябр эди*. Тушлик “баланда” тарқатилгандан бир соат ўтиб, эшик очилди ва навбатчи:
– Бекчонов, терговга чиқинг,- деди.
Узун даҳлиздан чиқиш тарафга қараб юрдим. Биринчи эшик олдида турган соқчи ичкарига ишора қилди. Эшикдан кирдим. Яна бир узун даҳлиз ва ўнг томонда қатор ўнтача эшик, ҳаммаси ёпиқ турибди. Ниҳоят навбатдаги бир эшик очиқ эди. Унинг олдида тўхтадим ва кўзларимга ишонмадим: хона тўрида терговчи ётириши керак бўлган жойда Содиқ Йигиталиев ўтирарди. Хонага кирдим, чап томонда менга терговчилик қилиш топширилган Ҳусан Аҳмедов* ўтирарди.
Хонага киришим билан Содиқ Йигиталиев ўрнидан турди ва қучоқ очиб, мен томонга кела бошлади:
–Сафаржон, саломатмисиз, жуда хавотир олдик. Айникса, келин, ўғлингизни кўриб, сизга раҳмим келди,–деди ва қучоқлашмоқчи бўлди, лекин фикридан воз кечди шекилли, елкамни қоқиб қўяқолди.
Йигиталиевни икки йилдан бери биламан У доим бир хил кулади ва бир хил хўрсинади. Бу хусусияти билан “Ҳамза” театрининг артисти Ёқуб Аҳмедовга ўхшаб кетади. Ҳеч бир оригиналлиги йўқ. Сохта кулаётганини ёки йиғлаётганини томошабиндан яширмайди.
Йигиталиев гапни узоқдан бошлади:
–Сафаржон, “ўзбеклар иши” авжига чиққан пайт эди. Ўзбекистон пахта саноати вазирини судлаётгандик. У киши юқоридагиларга қарши кўрсатма беришдан воз кечди. Натижада, ўлимга ҳукм этилди. Бекордан бекорга ўлиб кетди. Ҳозир ҳеч ким эсламайди ҳам. Барибир юқоридагиларни ўша пайт қамашди. Мана, сиз ҳам ўша йўлни танлаяпсиз. Муҳаммад Солиҳни барибир қамашади. Партия раислигидан ҳам олишга тайёр туришибди. Мен кўп йиллар судялик лавозимида ишлаб, тажрибам ошган. Ҳар қандай пашшадан фил ясаш мумкин. Солих ҳақида икки оғиз фош қилувчи гапингиз билан, ўзингизни қутқаринг. Мана биз, Шоди Каримов иккаламиз, сиз учун юқоридагиларга илтимос қилдик. Бир-икки кундан кейин қурултой бўлади. Шунда икки оғиз Солиҳни фош қилиб берсангиз, бўлди. У ерда ҳатто Президент аппаратидан ҳам одамлар қатнашишади. У ёғини энди ёзингиз биласиз,–деб терговчига қараб қўйди.
Ҳусан Аҳмедов унга жавоб бермай, жим ўтираверди.
–Содик ака, шунча дардингиз бор экан, нега энди Муҳаммад Солиҳ Ўзбекистонда эканлигида юзига айтмагансиз? Кейин ҳам неча марта телефонда гаплашдингиз. Менинг бировнинг елкасига ханжар урадиган одатим йўқ. Агар сиз бу ишни менинг қўлим билан қилмоқчи бўлсангиз, адашибсиз,– дедим.
–Яна бир марта айтаман, ўзингизни ўйланг, оилангизни ўйлаб гапиринг,- деди Йигиталиев.
–Худди ўша бола-чақани ўйлаб гапираяпман. Бир кун келиб ўғлимга, отанг хоинлик қилган, демасинлар,– дейишга улгурдим, жазавага тушган собиқ судя бирданига ҳайқирди:
– Танга қани!?
–Сиз кимсиз бу ерда, терговчимисиз?,– дедим мен ҳам жаҳл билан.
Терговчи Ҳусан Аҳмедов тортишувнинг оқибатидан қўрқдими, ҳар ҳолда:
–Ҳамма гап шу ерда қолсин, Содиқжон ака, -деди қатъий оҳангда терговчи.
Мени қайтадан камерага олиб келишди…
Очликнинг олтинчи куни.
Ёдгорни олиб чиқиб кетишди. Кечга томон мени ҳам дахлизга олиб чиқдилар. Қўлимга кишан солдилар ва биз юқоридаги дарвозахона томон юрдик. Дарвозахона орқасида ёш бола йиғиси эшитилди. Болани юпатаётган овоз, албатта, таниш эди. Аммо анчагина ҳолдан тойибман шекилли, қулоғимни динг қилсам-да, Курбонойнинг овозини базўр ўргандим.
Ўғлимнинг йиғиси эшитилди.
–Жалолидди-н!,–деб ҳайқирганимни ўзим ҳам билмай қолдим.
Курбоной буни эшитди шекилли:
– Хўжайин!,- деб қичқирди.
–Маҳбусни машинага олиб чиқинг,–деди навбатчи.
Маҳбусларни этап қилишга мослаштирилган машинанинг хужрасига қамаб қўйишди. Ҳужранинг ичи қоп-қоронғи, фақат ҳаво киришига мўлжалланган кичкина тешик бор, холос.
Машина жойидан қўзғалиб, дарвоза томон 10-15 метрлар юрди ва яна тўхтади.
Шунда уларни яққол кўрдим. Тўрт томонга қараб кимнидир излаётган Қурбоной қўлидаги Жалолиддинга машинани кўрсатди. Тешикка оғзимни қўйиб, “Жалолиддин!”,- деб бақирдим.
Улар машина томонга кела бошлашди. Милиционерлар уларнинг йўлини тўсишди. Ҳеч нарса кўринмай қолди. Машинанинг темир деворини уриб, овозим борича бақирдим.
Кўзим ёшланди. Бу менинг қамалганимдан бери биринчи бор йиғлашим эди. Кейин хоҳлаган пайтларимда ҳам йиғлолмаганман. Қамоқхонадаги ҳаёт узайган сайин, дийдангиз қаттиқлашиб боравераркан. Кўз олдингизда ўлаётганлар, ўлганлар, майиблар, майиб қилинаётганлар, ҳақсизлар, ҳакорат қилинаётганлар ва золимлар, қурбонлар ва жаллодлар– ҳаммаси доим ёнингизда, ухласангиз доим сизнинг тушингизда яшайдилар. Ўзингиз ҳам неча марталаб ўлимга рўпара келасиз ва аста-секин, аста-секин аммо мутлақо бу даҳшатга кўникма ҳосил қила бошлайсиз.
Аммо, ҳозирча, бу кўникма менда ҳосил бўлганича йўқ. Бугун бор-йўғи 1993 йилнинг 2-чи октябри. Мен бу машаққатларга дош беролмай, бировни сотиб қўйишдан қўрқиб ўтирибман. Мен заиф, иродасиз бўлишдан қўрқаяпман.
Ёшлигимда отам менга “бобонг сени кўнгилчан, юмшоқтабиат қилиб тарбиялаяпти, ўзи қаттиққўл, шафқатсиз одам”, дерди. Мен кўнгилчан бўлишни истамасдим, бобом каби “шафқатсиз” бўлишни истардим. Аммо буни қилолмасдим. Буни ҳам билардим. Фақат ичимда бир қайсарлик доим бош кўтарарди. Нега мен? Нега мени бўш одам деб ўйлашади? Нега мени сотқинлик қилиши мумкин, деб ўйлайдилар?
Балки бу қайсар туйғу отамнинг олдида ҳеч ҳам заиф эмаслигимни кўрсатиш туйғусидир. Ҳар ҳолда, ўша Йигиталиев тиржайиб менга қучоқ очаётганда, бу туйғу ичимда қад кўтара бошлаганини сезган эдим. Шундай-ки, бу ердан менинг қутулишим осон бўлмаслигини сезган эдим. Бу ердан қутулиш учун мен ўз қайсарлигимдан қутулишим керак эди. Бу мумкин эмас эди. Чунки мен Аҳмад Аъзам бўлолмас эдим. Ўзимдан воз кеча олмасдим.
Ўзбекистон ИИВ қамоқхонасидан йўлга чиққан машина Тоштурмадаги Миллий хавфсизлик хизматига қарашли махсус ер ости қамокхонасига олиб келишди. Бу ер менга таниш эди, бу ерни менга август ойида бир “зиёрат” қилдиришганди. Ер остига тушиб кетарканман, мабодо 003-8-чи камерадаги “лохмач”лар (МХХга ёлланган махбуслар) орасига қўймоқчи бўлишса, нима қилиш кераклигини ўйлаб борардим.
1-чи махсус ер ости қамокхонаси Тоштурма маъмуриятига фақат хўжалик масалаларида бўйсунади. Соқчилик, назорат ва тергов ишларини эса, миллий хавфсизлик хизмати уюштиради. Ўттизтача камера ва олтита “прогулочний” майдончаси бор. Бинонинг қурилиши иккинчи Жахон уруши йилларида асир тушган олмонлар томонидан бажарилган. Ер остига тушишда иккита темир эшикдан ўтиб борилади. Бу ерга Тоштурма маъмурияти ходимларига ҳам махсус рухсатномасиз кириш маън қилинган.
Маҳбуслар иккита жойда текширувдан ўтказилади. Биринчи текширув нуқтасида махбус қип-яланғоч ечинтирилади ва кийимлари битта-битта текширилади. Текширишни баъзан аёл назоратчи ўтказади ва бу, инсоннинг ғурурига тегади. Аёл махбусларни эркак назоратчиларнинг текшириши эса, бундан баттарроқ тубанлик эди.
Иккинчи текширув пунктида бармоқ изларидан нусха олинади. Бу махбуслар жаргонида “пианино чалиш” дейилади. Шу ернинг ўзида тиббий кўрикдан ҳам ўтказишади. Аслида, ҳеч кандай тиббий кўрик йўқ. Ҳар бир маҳбусдан 200 грам қон олинади, холос. Нашаванд ва оғир касалликка чалинган махбуслар қон беришдан озод этилади. Бу кўрикдан ҳар куни юзларча маҳбус ўтказилади.
Текширишлар ўтказиладиган ва бир муддат ушлаб туриладиган бу жойнинг номини махбуслар “Вокзал” деб аташади. 1-чи махсус ер ости қамокхонасига олиб кириладиган махбус бу ерда кўп ушлаб турилмайди.
Хайрият, мени олдинги камерага эмас, 004-20-чи камера олдига олиб келишди. Даҳлиз сўнгидаги назоратчилар хонасидан кўлида бир тўп калитни шақиллатиб, навбатчи биз томонга кела бошлади.
–Деворга ўгирил,– деди ИИВ қамоқхонасидан келган соқчи.
Деворга қараб турдим.
–Бунинг тамом бўлибди-ку, битта ўзини қўйсак, ўлиб қолса нима бўлади?,- деди навбатчи соқчига.
–Бу очлик қилаяпти шу холига,– деб ғудранди соқчи.
–Неча кун бўлди, тиббий назорат ўрнатилганми?,- деб сўради назоратчи.
–Тиббий назорат йўқ. Ўлиб қолса, ўзини осиб қўйибди, деб ҳужжатлаштирилади,- деди соқчи.
Камера ниҳоятда тор эди. Бир томонга устма-уст уч каравот ўрнатилган. Девори ички ишлар вазирлиги қамоқхонасидаги каби ғадир-будур эмас, текис ва оқланганди. Бир томонда стол, учта курси. Муҳими, оёқ остингизда бетон эмас, тахта пол бор эди. Чироқ хира ёнсада, камера оқланган бўлгани учун атроф ёруғ туюларди.
Каравотда турган тўшакни ёйиб юбордим. Қаттиқ чарчаган эканман, ухлаб колибман. Қанча вақт ўтганини билмайман, кўзимни очсам, устимга кўрпа ёпиб қўйишибди. Камерани чучук ҳид босиб кетибди. Чап томонимдаги столга қарадим, усти тўла мева-чеваю, бошқа егуликлар. Очлик қилаётганимга булар устимдан кулаяпти шекилли, деб жахлим чиқди. Ўрнимдан туриб, эшикни тақиллатдим. Навбатчининг эшик дарчасидан қараб турганини ҳам кўрмабман.
–Сафарбой, қўйсанг-чи жинниликни, болаларингни ўйла,- деди навбатчи.
Навбатчи хоразмлик эди, атайлаб Хоразм шевасига урғу бериб гапирарди.
–Стол устида хотинингдан хат бор, ўкиб кўриб ақлингни жойига қўйиб ол,– деди у ва дарча ёпилди.
Стол устида менинг номимга рухсат берилган озиқ-овқатлар рўйхати, хотинимнинг менга ёзган хати бор эди.
“Ассалому алайкум, қандайсиз, соғлигингиз яхшими? Ошқозон яра касаллигингиз яна қўзибди, деб эшитдик. Жалолиддин уйга келган ҳар одамга расмингизни кўрсатиб, “дадага, дадага бораман”, деб йиғлайди. Очлик қилаяпти, дейишади. Ҳамма хавотир олаяпти бу ишингизга. Очликни тўхтатинг, ўзингизни ўйланг, деб соғиниб қолувчи Жалолиддин, Қурбоной.
2 октябр, 1993 йил”.
Хат мазмунидан, сиёсий очлик ўз натижасини озгина бўлса-да берибди, деган фикрга келдим. Демак, очликни тўхтатиб, кутишим керак. Балким, адвокатим билан учрашишга рухсат беришар.
Стол устида бир даста оқ қоғоз, унинг остида бир-нечта китоблар ҳам турарди.
Хуллас, олти кунлик очликдан сўнг “дастурхонга” ўтирдим. У-бу нарсадан тотиб кўрдим, холос, еяолмадим, аммо қорним тўйди ҳисоби. Аслида, мени тўйдирган нарса Курбонойнинг хати ва хатнинг орқасида чизилган кўлнинг расми остидаги Жалолиддиннинг ёзуви эди. Қамокхонадаги “бахтиёрлик” тўғрисида ёзилса, мен шу кунни эслайман. Чунки у куни ёруғ дунёдан жиндай бўлса-да, мужда олдим. Иккинчидан, озодликда пайтларимда Фурқатнинг “Фалакким гардиши даврон айирди шоҳсуворимдин”, деб бошланадиган ғазалини хиргойи қилиб юрардим. Қамалгандан кейин шу ғазалга ўхшатма ёзишга ҳеч кўлим бормаган эди. Аслида, ўхшатма шууримда ёзиб бўлинган эди, фақат камерада ҳеч қачон қоғоз бўлмаганди.. Мана энди қоғоз ҳам бор, шеър ҳам қоғозга тушди:
Фалакким гардиши даврон айирди шоҳсуворимдан,
Биёбонларда хор айри тушиб диёримдан.
Кетолмасман олиб бошим, қўлу-оёқ кишанбанддир,
Хазонларга дучор ўлдим, хабар йўқдир баҳоримдан.
Баҳовуддин* балогардон бошимга соябон бўлғай,
Саҳарларда фиғон қилсам, кишан куйгай бу оҳимдан.
Қасамхўр-у, мунофиклар айш-у ишрат сурар тинмай,
Бу не юрт-ки, нотовонлар нари кетмас нигоҳимдан,
На-да халкдан, на холиқдан садо чиқмас ҳақоратга!
Сабр косам тўлиб бўлди, исён чиқар шижотимдан.
Кел, эй Сафар, мулки Турон ичра сенга хабар кетди,
Қолиб фурқат ичра кечдим бору-будур бисотимдан.
Бу шеър қамоқхонада ёзилган биринчи шеър эди. Иккинчи марта қўлимга қалам олишим учун орадан роппа-роса бир йил ўтиши керак бўлди…

Олтинчи боб
1-чи махсус ертўла (спецподвал)нинг 004-20-чи камерасидаги иккита бўш ўринга 20 кунлар хеч ким кўйилмади. Шу кунлар ичида анча ўзимга келиб олдим. Ҳар куни эрталабдан, хамма катори, мени хам тоза хавога чикаришадиган бўлишди. Бу ерда кунлар тез ўтди. Ҳафтасига 3 марта “Правда востока” ва “Халк сўзи” газеталари бериларди.
Эрталабки “прогулка”дан кейин “баланда” таркатишди. Орадан ярим соат ўтмасдан темир эшик очилиб, камерага навбатчи кириб келди. Кўлидаги коғозга караб:
–Исм, фамилия, кайси модда билан айбланаяпсиз, туғилган йилингиз, оилангиз, ишлаган жойингиз?,- деди.
–Айбланувчи Бекчонов Сафарбой Жумабоевич, 1961 йилда туғилганман, Ўзбекистон жиноят кодексининг 169-чи моддаси,
III-чи кисми билан айбланаяпман, оилаликман, битта фарзандим бор, “Эрк” Демократик партияси Марказий Кенгаши аъзосиман,- деб жавоб бердим.
–Бугундан бошлаб терговга чакириласан. Терговхонага бориб келгунча, йўлда хеч кимга гапирмайсан, имо-ишора килмайсан, хар кандай ортикча харакат учун каттик жазоланасан, тушундингми?,–деди навбатчи кўпол охангда.
Коидага амал килиб, кўлимни оркамга кўйиб камерадан чикдим ва дахлиз ўртасидан, атрофга алангламай, тўғрига караб юрдим. Дахлиз охирида иккита харбий кийимдаги зобит туришарди. Оркадан келаётган навбатчи улардан биттасига коғозларни узатди.
– Коида тушунтирилдими?,- сўради биттаси.
Коида бўйича, яна боягидай исм, фамилиядан бошлаб, хаммасини айтишга тўғри келди.
– Кўлингни олдинга кил,– деди улардан бири.
Кўлимга кишан солишди. Юкорига чикадиган зинапоянинг темир панжарали эшиги автоматик равишда очилди.
–Ўртача одим билан олдинга юр!,–деб буюрди зобитлардан бири. Зинапоялардан юкорига кётари- ларканмиз, ёйладим: Демак, уч ойдан бери тергов- сиз ушлаб туришдан бир натижа чикмагач, бошка бир жиноят уйдириб суд килишмокчи, танга хакидаги сценарий буларнинг ўйинини фош килган кўринади.
Ертўладан чикиб, чап тарафга юрдик. Тоштурма ховлиси гавжум эди, хамма менга карайди. ховлида харбий кийимдагилар, махбус кийимидагилар, кўлида тасбех айлантириб сакич чайнаб юрган олифта йигитлар, каергадир олиб кетилаётган, озиб-тёзиб кетган, елкаларига “кешир”ларини* осиб олган хар хил ёшдаги “этап”чилар* йиғилган эди.
Тепасига “Терговхона” деб ёзилган бир каватли бино олдида турган капитан унвонидаги зобит тўғри биз турган томонга караб кела бошлади. Бу одамни каердадир кўргандай бўлдим, лекин ўша пайт эслолмадим.
– Сафар ака, халиям камокдамисиз? Сизни…
–Тез кетинг бу ердан, бошингиз иккитами!?,-деб ўдағайлади унга мени олиб кетаётганлардан бири.
Капитан хеч нарса гапирмай, туриб колди. Мен уни кейинчалик эсладим. У киши 1989-90 йиллар фукаро кийимида келиб, “Бирлик” харакати газетасини мендан олиб ўкиб турарди. Эсладим, бу кишининг камокхоналарни реформа килиш тўғрисида маколаси хам эълон килинганди.
Терговхонага киришда самолётга чикиш олдидан пассажирларни назоратдан ўтказадиган аппаратга ўхшаган нарса ўрнатилган экан. Кишанни ечишди ва аппарат эшикдан ётдим. Олиб келган зобитлардан бири кайтадан кишан кийгизаётган эди, кабул килиб олаётган терговхона навбатчиси:
–Керак эмас, буни СНБ (МХХ) тергов кила- ди,- деди.
Буни эшитиб, “Яна нима балоларни ёйлаб то- пишди экан? Мени Тошкент шахар прокуратураси тергов килиши керак эди-ку”, деган фикр хаёлим- дан ётди.
–Кёлингни оркага кил, эшикдан чикиб, чап то- монга караб юрасан,- деди терговхона сокчиси.
Дахлиздан кетиб борарканман, эшиклари берк хоналардан бакир-чакир саслари, сёкинишлар, уятли сўзлар, додлаётганлар, кимнидир уришаётгани эшитилиб турарди. Турмада кийнок ва исканжа холлари деярли хар куни бўлиб турарди.
Нихоят, менга мўлжалланган хона эшигини очишди. Ичкарига кирдим, битта стол ва икки томонида ерга ўрнатилган тўртта стул. Хона кенглиги тахминан 3х4 метр атрофида. Орқамга ўгирилдим, сокчи эшикни беркитиб, чикиб кетибди. Эшик ёғочдан бўлгани учун эшитмабман хам. Стуллардан бирига ётирдим ва ёйлай бошладим:
Демак, бугун 22-чи октябр. Яна беш кундан кейин камалганимга 3 ой тўлади. Камокка олиш тўғрисидаги карорга Тошкент шахар прокурори Эргаш Жўраев имзо чеккан эди. Бу карор уч ойдан кейин кучини йўкотади. Энди вилоят прокурори ёки Ўзбекистон бош прокурори карор чикариши керак. Конун бўйича шундай, лекин Ўзбекистонда конунга амал киладиган давлат маъмури йўқ. Масалан, Эргаш Жёраев шахар прокурори бўла туриб хам терговчилик килади.
Эргаш Жёраев 55 ёшлар атрофида. Бўйи ўртадан паст, пешонаси тор, кора одам. 80-чи йилларда Тошкент вилояти прокурори лавозимида ишлаб, Ўзбекистонни ўғри ва порахўрлар юрти, деб эълон килган ва жуда кўп одамларни камаган. Ўзбек халкининг кушандалари–терговчи Гдлян ва Ивановларнинг ёрдамчиси бўлган. Кайта куриш даврида ишдан олиниб, Ички ишлар вазирлигида хўжалик ишларида ишлаган. Лекин Каримов хокимияти уни Тошкент шахри прокурори килиб тайинлаган. Эргаш Жёраев Ўзбекистондаги кейинги 30 йил ичидаги сиёсий жиноятларнинг ашаддий ижрочиси ва ташкилотчиси сифатида тарихда колади.
Миллий хавфсизлик хизмати ва ички ишлар вазирликлари Жўраев каби бахти кора кимсаларнинг кёли билан ёзларининг энг тубан ишларини бажари- шарди. Вакти келиб, Оллох хамма нарсани жой-жойига кёяди.
Якинда бизга якин дёстларнинг тёйида Жёраев: “Биз мухолифатдан каттик кёрккандик, нима хатолик бёлса, кёркканимиздан килган бёлишимиз мумкин”, деган эмиш.
Мухолифатдан эмас, Оллохдан кўркиш керак, ўрток Жўраев.
Бу прокурорни эсларканман, камокка олишган куни у килган тергов эсимга келди. Ёшанда Жёраев кутурган каби “Сени ўлдиртириб юбораман!”, деб бакирганди. “Ўлдирса, Оллох ўлдиради”, дедим мен унга жавобан. “Ўша ўлдирадиган худойинг мен- ман!”–, деб бакирди жазаваси тутган Жўраев. Мен “астағфуриллох”, дедим, холос.
Бу ходиса менга Ўзбекистон хукуматининг кадрлари накадар имонсиз ва осий эканлигини кўрсатди.
“Демак, менинг “ишимни” энди МХХ очикдан-очик олиб боришга карор килибди-да”, дедим ўзимга ўзим ва ичимдаги ўжарлик яна пайдо бўлди.
Эшик очилиб, иккита йигит кириб келди. Биринчи кирган йигитни олдин хам кўп кўргандим. Оти Шухрат. “Эрк” партияси Марказий Кенгаши мажлисларида МХХ номидан расмий равишда катнашарди. Марказий Кенгаш мажлислари очик бўлиб, матбуот, хукумат идоралари ва бошка партиялардан кузатувчилар катнашиши мумкин эди. Иккинчи йигитни танимай турган эдим, Шухрат:
–Бу одам ташки разведка бўлимидан, сиз билан боғлик масалаларда хам иш олиб боради,- деди.
–Мен химоячим билан учрашмагунча, хеч ким билан гаплашмасликка хакким бор. Сизнинг каердан бўлишингиз мен учун барибир,- дедим мен.
–Сизга икки марта химоячи берилди, лекин сиз иккаласини хам рад килдингиз. Сизни химоя киладиган бошка химоячи йўқ. Якинларингиз сарсон бўлиб юришибди,- деди Шухрат.
Шухрат ўрта бўйли, сарикдан келган, ўзига ярашмаган мўйлов кўйиб олган, канчалик сипо кийинмасин, канчалик жиддий кўринишга харакат килмасин, сохтакорлиги билиниб турадиган 35 ёшлардаги одам. Ташки разведкадан деб таништирилган киши баланд бўйли, корачадан келган, сочларига ок оралаган, юзи чўзинкираган, кўнғирот ўзбекларига ўхшаб кетадиган бир одам эди.
–Биздаги ма;лумотларга кўра, сиз 1986 йилда жиноий жавобгарликка тортилгансиз. Ишингиз судда кўрилмасада институтдан, ишдан хайдалгансиз. Аслида, ёша пайтда камалишингиз керак эди,– деди Шухрат.
Ўша пайтда хам мени хозиргидай уйдирма жиноят билан камашганди. Тошкент шахар Ленин тумани прокурори отамга “Ўғлингиз уйида “Ислом мактаби” деган яширин ташкилот аъзоларини йиғиб юрибди”, деганидан кейин отам мени Тошкентдан олиб кетишга ваъда берди. Шундан кейин мени камокдан озод килишди. Сўнгра икки йил мобайнида Тошкентда яшамаганман,- дедим.
“Яширин ислом мактаби” расмий рёйхатдан ётган КГБ назоратидаги Бухоро ва Тошкент ислом мадра- саларига алтернатив ёларок тузилган гизли ёкув даргохи эди. Бу даргох бир жойда эмас, ёнларча гурухга бёлинган ёш муллаларнинг бутун Ёрта Осиё бўйлаб кўчиб юрувчи лашкарларидан иборат эди. Ёш миссионерлар 5-10 кишилик гурухлардан ташкил топган ўкувчи болаларни туман ва вилоят уламоларнинг уйларида ўқитарди. Шундай мактабларнинг бирида Мухаммад Солихнинг ўғли хам уч ойча ўқиган. Бу жуда тахликали иш бўлса хам, дин мужохидлари ўз ишини кўрқувсиз давом эттирардилар.
1995 йил август ойида МХХ томонидан ўғирлаб кетилган Абдували кори Мирзаев ўша мактаб ўкитувчиларидан бири эди. Бу миссионерларнинг лидери, андижонлик Рахматуллох Кори 1980 йил КГБ томонидан авария килиб ўлдирилган эди.
Энди, Ўзбекистон мустакил бўлгандан кейин, диктатор Каримов биринчи навбатда эркин исломий мактабларда тахсил олган имомларни уйдирма айблар билан камай бошлади ва уларнинг кўпчилиги бугун турмаларда азоб чекмокда. Кўпчилиги дом-дараксиз йўколган.
1985 йилда Раъно Абдуллаеванинг динга карши кураши даврида яширин ислом мактаби талабаларидан бири менинг уйимда вактинча яшаган эди. Бу йигит нашриётда бирга ишлайдиган Имомов деган дўстимизнинг укаси эди. Мен унинг ислом мактабида ўкишини ўша пайтда билмаганман. Яхшиям, билмаган эканман, хибсга олганларида канча уриб сўкишмасин, мен хеч кимнинг исмини айтмаганман, айта олмаганман…
–Биз яхши биламиз, сизнинг диндорларга хеч кандай алокангиз йўк. Лекин ватан хоини Мухаммад Солихнинг айтганидан чикмайдиган одамсиз, буни хам биламиз. У бизни Туркияга сотмокчи эди. Пантуркизм уяси бўлган Туркияда сиз хам бўлгансиз,-деди ташки разведка бўлими ходими.
–Агар Туркияга борган хар бир киши хоин бўладиган бўлса, сизнингча Президент Каримов хам хоинми?,- дедим унга тикилиб.
Чет эл разведкаси бўлими ходимининг ўрнига бошкаси жавоб берди:
–Сиз саволга савол берманг-да, ўзингизни босиб олинг, каердалигингизни унутманг,–деди дағдаға билан Шухрат.
–Мухаммад Солих мустакиллик учун курашган одам. Мустакиллигимиз Туркия учун эмас, ўзимиз учун керак, мени тинч кўйинглар,– дедим мен чўрт кесиб.
–Сизни тинч кёймаймиз. Буни билиб кёйинг. Оилангиз хам агар тилини тиймаса, тинч бўлмайди. Хотинингизга айтинг, чет эл агентурасига интервю бермасин, –деди тахдидли охангда сипо кийинган ходим.
Мен уларга жавоб бермадим, чунки нима гапирсам хам бефойда эканли гини англадим. Улар бу сукутдан асабийлана бошлади ва Шухрат:
–Биз, аклингиз жойига келиб колган бўлса керак, деб ўйлагандик,– деди ва шеригига маъноли караб кўйди.
Кейин хайр-маъзурни хам насия килиб, дахлизга чикишди. Эшикдан сокчининг хўмрайган башараси кўринди ва “Жойингдан кимирлама!”, дея ўдағайлади. Мен шундок хам жойимда кимирламай ўтирардим.
Эшик кулфланди ва дахлиздан эшитилаётган шовкин тинди. Тахминан уч соатлар шу ерда колиб кетдим. Чунки Тоштурманинг тушлик пайтида чалинадиган кўнғироғи аллакачон чалинган эди. КГБчи- лар кетганларидан кейин ўзим билан ўзим мунокаша килавериб, вакт ётганини хам билмай колибман.
Нега энди яна ўжарлигим тутди? “Янглишибман, кечирасизлар, ёрдам беринглар”, десам нима бўларди?…
Ичимда бир ишонч бор,
хали хеч ким билмаган!
Илинж бор рухимда, ёжар кайсари,
Дарвешдай келар-у, кетар сарсари.
–Бекчонов, коридорга чик!,–деган буйрук овозидан сесканиб, ўрнимдан сапчиб турдим. Дахлизда кўлидаги кишанни ўйнатиб, таниш назоратчи турарди.
Дахлизга чикдим. Яна ёша бакир-чакир, додлашлар, йиғлашлар, хакорат сўзлар…
Кўлимга кишан солиниб, узун дахлиз бўйлаб кетарканман, эшикларнинг бири очилиб, ичкаридан оғзи боғланган, кўллари оркасига килиниб кишан солинган, кўкраклари конга беланган, корнига дока боғланганига карамай, қон сизиб турган йигитни олиб чикишди. У зўр бериб, оғзидаги латтани чикаришга ва нималарнидир гапиришга харакат киларди.
Тоштурма ховлисига чикиб, бу йил кишнинг эрта келганини сездим. хали ноябр ойи бошланмасдан, дарахтларнинг япроклари тўкилиб бўлиибди. Туш пайти бўлишига карамасдан, хаво салкин эди. Ёмирми, корми ёғай деб турибди. Ертўла дахлизида кетаётиб, “Бекчонов, тўхта, хаёлинг жойидами!”, деган бакирикни эшитдим ва оркамга ёгирилиб карадим.
–Менинг камерам йигирманчи,– дедим назоратчига.
–Камерангни биз кўрсатамиз, мана бу 17-чи камерада мазза килиб ўтирасан энди,– деди ва тепасига 00-17 раками ёзилган темир эшикни очди. Ичкари кирдим. Бўғзимга сассик бир хид ёпишди. Полда туалет чикиндилари, чириган латталар… Камера жуда зах ва коронғи эди. Факат эшик тепасидаги дарчадан дахлиздаги чирокнинг ёруғи тушиб турибди. Камеранинг эни тахминан 2,5 метр, узунлиги 3,5 метрлар атрофида бўлиб, икки томондаги деворга устма-уст килиб тўртта темир каравот ўрнатилган. Тўрдаги деворнинг ўртасида шифтга кадалган темир панжарали дарча. Дарчадан ғира-шира ёруғлик тушиб турибди. Юкорига ўрнатилган каравотга чикиб, дарчадан карадим. Оғзи сим тўр билан беркитилган, баландлиги уч метрлар келадиган ку- дукка ёхшаб кетади. “Агар бу ерда узок коладиган бёлсам, ахволим о\ирлашиб, бирон кори-хол бёла- ди”, деган вахима босди. Эшикни такиллатдим. Эшик дарчаси очилиб, навбатчининг башараси кўринди.
–Канчалик тинч ўтирсангиз, ўзингизга шунчалик яхши бўлади. Биз буйрукни бажарадиган одамлармиз. Сиз камокхона интизомини буздингиз, шунга кўра бу камерага ўтказилдингиз,- деди навбатчи.
–Мен тиббий назорат остидаман, хаста махбусни бундай жойда саклашга хаккингиз йўқ,- дедим мен.
–Буни менга эмас, юкоридагиларга айтасиз. 20-чи камерадаги нарсаларни текшириб кўриб, кейин беришади, балки биронта тартиббузар махбусни ёнингизга кўйишар,– деди навбатчи ва дарчани беркитди.
МХХ назоратидаги камокхоналар коидасига кўра, камераларнинг эшиклари иккита жойидан кулфланади ва калитлар бошликнинг кабинетида сакланади. Темир эшикнинг кок ўртасида 30х20 сантиметр келадиган дарча бўлиб, у хам кулфланади ва калити навбатчида туради. Камераларда тасодифий хавфли холат юзага келса, навбатчининг хонасидаги мухрланган калитлардан фойдаланиш мумкин. Ҳар бир эшикда очилганини кайд килувчи ва сирена чалувчи аппарат ёрнатилган. Шунга карамай, эшикни хеч кандай изсиз, шовкинсиз очадиган “медвежатник”лар* хам бор.
Ўзбекистондаги давлат микёсидаги порахўрлик бу ерга хам етиб келган. Кечаси навбатчиликда турадиган сокчи ва назоратчилар махбусларни келишилган пулга камерадан камерага “мехмонга” олиб юришади. Масалан, менинг ертўлада ўтирганимни эшитиб, бир-нечта, озодликда таниш бёлган мехмон келиб кетган. Улар, асосан, тижорат сохаларининг одамлари эди. “Эрк” партиясига якин бўлганлари учун уйдирма айблар билан камалгандилар. Назоратчилар пул эвазига уларнинг уйларига хат-хабар олиб боришиб, жавобини олиб келишади. Шундай назоратчилардан биттаси билан мени хам таништиришган. Ёши йигирма бешларда, баланд бўйли, корачадан келган козок башара йигит эди. Ўзининг айтишича, Тошкент вилоятининг тоғли кишлокларидан. “Президент гвардияси”да катта маош беришларини эшитиб, Тошкентга келган. Лекин, икки йиллик шартномани имзолагандан кейин, бу ерга ишга юборишган. Мен ундан уйга хат олиб боришини сёрадим ва уйда унга пул беришларини ва ўзи уйгача бормаслиги, иложи бўлса, биронта аёл кишини юборишини айтдим. Лекин унинг ўзи тўғридан-тўғри уйга кириб борган ва мен берган хатни хотинимга бериб, хизмат хакини олиб чиккандан сёнг, “тасодифан” учраган милиция ходими томонидан хужжатлари текширилган. Мен ёзган хатнинг ичидаги ариза эса, хотиним Курбоной томонидан “Озодлик” радиоси ва бошка халкаро ташкилотларга жўнатилган.
Албатта, бу гапларни мен кейинчалик эшитдим ва ўша содда назоратчининг навбатчиликка келмай кўйганининг сабабини англадим.
Тушликка бериладиган овкатга кеч колгандим. Бу хам етмагандай, камеранинг совуклигидан иягим шакиллай бошлади. Бундай пайтда харакатсиз ўтириш баттар килади. Тепадаги каравотларга чикиб-тушишни машк кила бошладим. Кечкурунги овкатга ярми курмак, ярми гуруч ушоғи аралаштирилган ёғсиз, тузсиз кайнатилган “баланда” беришди. Ўзимни мажбурлаб бўлса-да, едим, чунки эрталабгача бу ерда колиб кетишим аник бўлди. “Баланда”дан кейин ичимга иссик кирди ва дирдирашим тўхтади. Каттик чарчаганимдан, иккинчи каватдаги каравотда ғужанак бўлиб ухлаб колибман.
Камокхонада одам тикка туриб ухлаши ва хатто ўша холатда туш хам кўриши мумкин. Беш, ўн дакикалик бунака уйку озодликдаги 5-10 соат уйку каби мухимдир. Туш кўрибман. Ўғлим Жалолиддин ховлимиз ўртасида боши янчилган илонни кўрсатиб, нималарнидир ғужурлаяпти. Гапига тушуниб бўлмайди. Мени боши янчилган илон эмас, дудукланиб гапиролмай колган ўғлим безовта килаётганди. Нега Жалол гапиролмайдиган бўлиб колди, эрталаб ишга кетганимда туппа-тузук гапираётганди-ку, деб ўйлаяпман…
Нафасим бўғилиб, ниманингдир шовуллашидан уйғониб кетдим. Бирпас гарангсиб, панжарали дарчага, кейин пастга карайман. Камера сасиб кетган, бетон пол юзида сув аралаш инсон ахлати. хид чидаб бўлмас даражада сассик. Бошим айланди, кўзим тинди…
Камокхонада туалет дегани камерага киришда ўнг ёки чап деворга 50-60 см. баландликка ўрнатилган очик, копкоксиз унитаздан иборат. Сув аралаш ахлат ўша унитаздан тошиб чикаётганди. Пастга тушиб, эшикни такиллатмокчи бўлдим. Карасам, эшик дарчаси очик. Сувнинг шириллаши дахлиздан хам эшитилиб турибди. Демак, сув эшик остонасидан ошиб тушиб, дахлиздаги чукурчага тушаяпти. Назоратчи бундан хабардор эди. Ўтирган жойимдан:
–Дежурний, 17-чи камерага келинг!,– деб овозим борича бакирдим.
–Нимага бакирасан, кекирдагингга келдими, дейман,- деган овоз келди дарчадан.
–Кекирдагимга келишини кутиб ўтирмайман, ўзимни осиб кўяколаман,– дедим ўзим хам кутмаган жиддий охангда.
Бирпас жимликдан кейин назоратчи:
–Сафаржон, ёш бола бўлманг, озгина кийнашса, ўзини осаверадими? Эртага бошликлар келишсин, сизни албатта бошка камерага ўтказишади. Агар менда калит бўлганида, хозир эшикни очардим, бунинг устига, сиз оддий махбус эмассиз,– деб, яна алланималарни гапирди.
Менинг кулоғимга эса, хеч нарса кирмас, тасодифан оғзимдан чикиб кетган “ўзимни осаман” деган сўзлар кўнглимда ғалати бир мотамсаролик яратган эди. Мен бу фикрни мутлако тасодифан айтгандим, аммо бу фикр шууримда ривожлана бошлади-ки, унинг хеч хам хазил эмаслигини хис этдим. Кўз олдимдан ўғлим, оилам, ота-онам, хар кандай вазиятда хам очик чехра билан караб, оппок соколини силаб ўтирадиган бобом бирин-кетин ўта бошлаганди. Ҳатто камеранинг совуклигини хам, сассиклигини хам унутгандим. Энг дахшатлиси, бундай азобларга карши ўзимни осишим, кахрамонликдай туюла бошлаганди. Бу шайтоннинг васвасасидан бошка нарса эмасди.
Пастдаги сув борган сайин кўтарилиб, каравотнинг биринчи кати аллакачон сув остида колганини кўрдим. Дахлизда кимнингдир назоратчи билан тортишаётгани эшитилди. Кейин:
–Сафар ака, ўзингизни кўлга олинг, хамма сизга койил колиб турган пайтда бунака килманг. Кўчада сиз хакингизда дув-дув гап эмиш. Кеча адам билан учрашгандим, сизга салом айтди,–деди кимдир дарчадан.
– Кимсан ўзи, даданг ким?- сўрадим.
–Мен Шеркўзи Ғозиевнинг ўғли бўламан, шу “подвал”да (ертўла) ўтирибман,- деди яна ўша овоз.
Ҳакикатан хам, таникли хонанда Шеркўзи Ғозиевнинг камалгани ва судда озод килингани, ўғли эса халиям камокдалигини эшитгандим.
–Тепадагиларга “прогон” (хабар) юбордим, биронта камера эртагача туалетдан фойдаланмайди, хозир “кормушка” (дарча) дан иссик кийим бераман,- деди хонанданинг ўғли.
Бинонинг юкори каватидаги бутун унитазлардан келадиган ахлат тўпланиб, мен ўтирган камерадан окаётганини шунда англадим.
Орадан ярим соат ўтар-ўтмас, унитаздан окаётган сув тўхтади. Менга эса, хамма нарса фарксиз бўлиб колганди. Худди хали-замон эшик очилиб, отишга олиб кетишадигандай. Канча вакт ўтганини хам билмайман, эшик дарчасидан:
–Сафар ака, мана буларни кийиб олинг,– деган овоздан ўзимга келдим.
Пастга карадим, сув колмаган, лекин хамма жойда ахлат, ивиган коғозлар ётарди.
–Бекчонов, нима килаяпсиз? Мана буларни тезрок олинг. Агар тепадан биров келиб колса, бу йигитни хам жазолашади,– деди хавотирли охангда назоратчи.
Пастга тушиб, эшик олдига бордим. Дарчадан узун килиб ўралган чопонни узатишди. Юнг пайпок, кишки ботинка ва бир кружка аччик чой узатишди. Дарчадан корачадан келган, кошлари калин, сочлари ўсиб кетган йигит кўринди.
–Эркакликда кийинчилик бўлиб туради, мен хам икки марта 5 кундан “кича”да* бўлганман. Ўзингизга бахо беринг, икки метр аркон хар доим топилади,- деди йигит ва менга ачиниш билан каради.
Бирданига ўзимга келдим: “Сафар, мана бу йигит кичик уканг катори бўла туриб, сенга йўл кўрсатаяпти, уят”, дедим ўзимга.
–Ука, яхшилигингиз учун Оллох ёрлакасин, назоратчини кўркитиш учун “ўзимни осаман” дегандим, –дедим ва у билан хайрлашганимдан сўнг тепадаги каравотга чикиб, иссик кийимларни кия бошладим.
Эрталабгача ухлолмадим.
Эрталаб, 1-чи махсус ер ости камокхона бошлиғи, Тоштурма бошлиғининг муовини ва дўхтир келишди. Ҳеч кандай савол-жавоб бўлмади. Тоштурма бошлиғининг муовини, деб ўзини таништирган подполковник атрофидагиларга бир-нечта кўрсатмалар берди ва кайта чикиб кетишди.
Бироздан сўнг эшик кайта очилиб, назоратчи кириб келди ва:
– Бекчонов, чикинг, хаммомга борасиз,- деди.
Ҳаммомдан чикиб, 17-чи камера олдида тўхтадим.
–Бекчонов, 20-чи камерага юринг, КОМ*имиз сиз билан гаплашмокчи,–деди назоратчи. Камеранинг эшиги очик турар, ичкарида харбий кийимда капитан унвонли, ёши ўттизлардаги мўйловли, корачадан келган, ўрта бўйли йигит турарди. Совук саломлашдик. Одатда, камокхона маъмурияти ўзини таништирмасдан гапини бошлайди. Мабодо махбус маъмурият ходимига мурожаат килмокчи бўлса, гапини “гражданин началник”, деб бошлаши керак. Бу атамаларни ифодалайдиган маъкул бир таржима халигача топишгани йўк. Ўзбекча “фукаро бошлик” дейишдан уялаётган бўлишсалар керак.
–Бекчонов, кеча кечкурун нима бўлди? “Ўзимни осаман”, дебсиз. Ёки салгина кийналганга..,–деб чайналди капитан ва эшик олдида каккайиб турган назоратчига “кетавер” деб ишора килди.
–Мана, хозир биздан бошка хеч ким йўк бу ерда, –деб давом этди капитан, –Сиз синовдан ўтдингиз, мард одамсиз. Шунинг учун сизга хакикатни айтиб кўяколай. Сизни хеч ким танимасди ва камашларидан максад хам бошка эди. Тескариси бўлиб чикди. Мухаммад Солихни яна партиянинг раиси килиб сайлашди. Энди сизнинг масалангизни нима килишларини билишмаяпти. Ўртада сизнинг номингиз таникли бўлиб бораяпти. “Ўзимни осаман”, деб обрўнгизни тўкманг. Колаверса, менинг айбим нима, сизни деб ишдан кетишим керакми? Мана коғоз-калам. “Ҳазиллашгандим, хеч ким мени кийнамади, азоб бермади”, деб ёзиб беринг. Ўртамизда бўлган бу гапни хеч кимга айтманг, –деди капитан ва эшик томонга караб кўйди.
–Мен хеч кимга ёзма равишда “ўзимни осаман”, деб ёзиб бермаганман,– дедим капитанга,– демак, ёзма равишда “ўзимни осмайман”, деб хам ёзиб беролмайман.
Капитан бир нима демокчидай, менга тикилди. Кейин фикридан воз кечди шекилли, индамай чикиб кетди. Орадан беш дакика ётар-ётмас, эшик олдида назоратчи пайдо бўлди ва ўзи билан олиб келган стулга ўтириб олди.
“Демак, булар мени доимий назорат килмокчи. Ҳа, оёғи куйган товукдай югуриб колдиларинг! Ўзини ўлдирадиган ахмок йўк!”,- дедим ичимда.
Ағдар-тўнтар бўлиб ётган кўрпа-тўшакларни каравотга ёйиб, текисладим. Ётиб, узок-якин хотираларга берилдим.


       Еттинчи боб
Горбачёв хокимиятга келганига уч йил тўлганди ва советлар иттифокининг ғарбий минтакалари - Болтикбўйи, Украина томонлардан чинакам хуррият кадамлари эшитила бошлаганди. Ҳамиша олдинда “оғаларча” йўл кўрсатиб келган Москва хам жумбушга кела бошлади. Ўзбекистонда эса, ўз вазифасини ўтаб бўлган матохдай, ЎзКП МК котибаси Раъно Абдуллаева аллакачон ўзи сўйган Москванинг “Лефортова” камокхонасига жўнатилганди. Бу аёлнинг оркасидан ўша Марказий Кўмитанинг биринчи котиби Усмонхўжаевни хам “Лефортова”га жўнатишди.
Ўзбекистон хокимияти бошига Рафик Нишонов келди. Бу одам ўн йилча чет элларда Совет Иттифокининг мухтор элчиси бўлиб хизмат килган ва “капитализм хавоси”дан нафас олиб кўрган эди. У зиёлилар катламида либерал карашли шахс сифатида билинарди. Бу пайтга келиб, тахт теварагида Гдлян кампаниясида камалмай омон колган бюрократлар тўпланишган эдилар. Улар Горбачевнинг “кайта куриш” сиёсатига ташкаридан караганда дўст, ичида эса, душман эдилар. Тўғрисини айтганда, Нишоновнинг ўзи хам, хатто ундан кейин келган бугунги Президент Каримов хам, унинг ўринбосари, бош вазир Ш.Мирсаидов хам “кайта куриш”ни хеч качон кўллаб-кувватламаганлар.
Масалан, Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов 1991 йилнинг 19-чи августида Москвада давлат тўнтариши килган Янаевга самолётдан кутлов телеграммаси жўнатган (Каримов ўша тўнтариш куни Дехлидан Тошкентга самолётда учиб келаётган эди). Унинг ўринбосари, ўша пайтда бош вазир Ш.Мирсаидов эса, Янаев хунтаси чикарган бутун карорларни бажаришга ғайрат кўрсатган эди.
У хунта аъзоларидан СССР бош вазири Павловнинг якин дўсти бўлиб, буни яширмас хам эди.
Хуллас, Рафик Нишонов 1987 йил тахтга ўтирганда “кайта куриш” мухим боскични босиб ўтаётган эди, Ўзбек халкининг илғор синфи саналган зиёлилар уйғона бошлаганди. Бунга карши “кайта куриш” мухолифлари бўлган коммунист рахбарларнинг қўрқуви хам каттайиб борарди.
1986-1987 йилларда Ўзбекистон Ёзувчилар Уюшмаси ўша уйғонишнинг маркази холига келди. Бу йилларда Уюшмада Орол денгизидаги фожиавий ахвол, Бўстонликдаги табиатнинг кўрикланиши каби масалалар жуда кўп мухокама килинди. Шу бахонада аста-секин миллий масалалар хам тилга олина бошлади.
Экология хакда Эмин Усмон, Дадахон Нурий ва бошкаларнинг ўткир публицистик маколалари босилди. Булар халкда мусбат реакция уйғотди. Ёзувчилар Уюшмасида “Орол кўмитаси” ташкил этилди, унга танкидчи Пирмат Шермухамедов бошлик этиб сайланди. Яъни, у йилларда дастлабки демократик курилиш ва ташаббусларнинг бошида доим (истисносиз) ёзувчилар турган эди.
Ўзбекистонда катта резонанслар туғдирган чикишларни шоир Мухаммад Солих килди. Унинг маколалари марказий газеталарда (Москвада) кетма-кет чоп килина бошлади. Бу маколаларни Ўзбекистон газеталари босишга журъат этаолмасди, сабаби, уларда кўтарилган масалалар тўғридан-тўғри тузумнинг фундаментига бориб такаларди. Масалан, миллий тилнинг топталаётгани, маориф системасидаги руслаштириш, араб алифбосини ўкитиш ва шунга ўхшаган маколалари “Дружба народов”, “Литературная газета” деган нашрларда чоп этилиб, Ўзбекистонда жуда машхур бўлган эди. Бу нарса Мухаммад Солих исмини миллий уйғонишнинг тимсолларидан бири холига келтирди. Унинг атрофида миллий шуурга эга бёлган олимлар, санъат одамлари, талабалар йиғила бошлаганди. Уларнинг ичида мен хам бор эдим. Мен 1986-1991 йилларда Мухаммад Солихнинг энг якинида бўлдим, шунинг учун у хакда гапирар эканман, гапирган гапимга масъул бўлиш менинг бурчимдир.
Мухаммад Солих у йилларда одамлар билан ўнлаб эмас, юзлаб учрашув ўтказди, десам, муболаға бўлмайди.
Фанлар академияси, илмий институтлар, поликлиникалар, фабрикалар, жамоат ташкилотлари хаммаси Мухаммад Солихни учрашувга таклиф килишар, у хам эринмай хаммасига борарди. Учрашувлардаги сухбат мавзуси экологиядан бошланиб, албатта сиёсат билан тугарди. Шу йилларда Мухаммад Солих шеър ёзишни тамомила ташлади. Кўринишидан, у хуррият шабадасидан каттик сархуш бўлиб колганди. Шу ўринда унинг 1975 йил ёзган бир шеърини келтирмокчиман:
Гохо кувонч кирар юракка:
Менда ахир имкон бор хали
“Шеър- севги” деб алдамасликка
Озодликни севган инсонни!
Бисотимда имкон бор, имкон
Каламни синдириш имкони!
(“Бешинчи фасл” китоби. 1977)
Шоир озодликка бўлган севгисининг шеърга бўлган севгидан устун эканини айтаяпти. Агар озодлик учун зарур бёлса, каламимни хам синдираман, демокда. Бу шунчаки гап эмаслиги “кайта куриш” йиллари ма;лум бўлди.
Мухаммад Солих шеърларини менга биринчи бўлиб бобом тушунтирган. 1976 йилда чиккан “Ёшлик баёзи” деган алманахда у пайтлари хеч таникли бўлмаган шоирнинг бўм-бўш пахта чанокларини йўксил дехконнинг бўм-бўш панжасига ўхшатган шеъри бобомга ёккан эди. Бобомнинг антикоммунистик дунёкараши бу мажозни дарров илғаб олганди ва менга Мухаммад Солихни топиб, танишишимни тавсия килганди. Аммо у пайтда менинг ёшим бор-йўғи ўн олтида эди, менинг Тошкентга бориб Мухаммад Солихни топишим амри махол эди.
Швециядаги ўзбек ва туркман эмигрантлари оз нусхада чикараётган “Централная Азия” мажмуасида Мухаммад Солих “Бирлик” харакатининг тузилиш шароитларини эслар экан, харакатга асос солган ўзи ва дўстларига “биз идеалистлар эдик” дея бахо беради. Мен бу иборага тёла кёшиламан. Мухаммад Солихнинг атрофидаги дёстлари хакида бир нарса дейишим кийин, аммо Солихнинг ўзи тўппа-тўғри маънода идеалист эди. Буни кўриш учун унинг 1988 йилгача ёзган шеър ва маколаларига бокиш кифоя.
“Кайта куриш” йилларида пайдо бёлган лидерлар орасида Мухаммад Солих давлатнинг хеч бир идорасида ишламаган, хеч бир коррупцион гурухга кўшилмаган ягона лидер эди. Бу хусусият уни халк орасида чинакам обрўга эриштирди.
У популизмни ёмон кўрарди. Митинг ва намойишларда ўзини кёрсатиш учун эмас, энг зарур дардини айтиш учун сўз оларди. Оломонга ёкиш учун ёлғон сўйламасди, популистик шиорларни ўртага ташламасди. Ҳатто керак бўлса, оломонга карши ўзининг кескин муносабатини оломоннинг олдида туриб билдираверарди.
Мухаммад Солихнинг идеализми унинг бутун сиёсий фаолиятига, у ташкил килган барча сиёсий ташкилотларга ўз тамғасини урди. Бу хусусият унинг кундалик сиёсий эхтиёжи (сиёсий конюктура) ни англамаслигига ва баъзи тактик хатоларга сабаб бўлган, деб хисоблайман. Лекин ходисаларни узокдан кузатсак, уларга бир неча йил ўтгандан кейин карайдиган бўлсак, Мухаммад Солихнинг орзу килган мустакил демократик давлат бугун айтилаётгандай прагматик иктисодчилар тарафидан эмас, идеалист-ижтимоиятчилар тарафидан курилиши мумкинлиги аён бёлади. Зеро, халкка бир юксак ғоя бермасдан, унинг дардини билмасдан, халкни “олға” силжитиш кийин.
1988 йилга келиб Ёзувчилар Уюшмасида жумхуриятнинг ички сиёсатига таъсир килиш кучига эга бир жамоат пайдо бёлди. Шу даражага етилди-ки, Ўзбекистон компартияси биринчи котиби Р.Нишонов баъзи масалаларни Ёзувчилар Уюшмаси мажлисларида мухокама киладиган бўлди. 1988 йил май ойида Мухаммад Солих Ёзувчилар Уюшмаси секретарлигига сайланди. М.Солих Уюшма тарихида биринчи коммунист бўлмаган секретар эди. Шунинг учун ЎзКП МК мафкура котиби Холмухамедов Мухаммад Солихни саройга чакириб, тезда компартияга аъзо бўлишини тавсия килди, “акс холда секретарликдан бўшатилажагини” айтди. Мухаммад Солих бу тавсияни рад килди. Бундан ташкари, Мухаммад Солих атрофига тўпланган гурух кун сайин ўз фаолиятини жонлантира бошлаган эди. Халк бу гурухни очик кўллаб-кувватларди.
Мазкур гурух ташаббуси билан, 1988 йил 11-чи ноябрда хофиз Дадахон хасаннинг* уйида “Бирлик халк харакати таъсис этилди. Бугун ўзини “Бирлик” нинг ташкилотчилариданман, деб юрган Абдурахим Пўлатов ва унинг укаси Абдуманноб бу мажлисга мутлако тасодифан, шоир Рауф Парфига эргашиб келгандилар. Бу хакда Дадахон хасан шундай деб эслайди: “Пўлатовларни Рауф эргаштириб келди. Мен Мухаммад Солихга хар хил шубхали типларни бу ишга кўшмаслик кераклигини айтдим. Солих: “Бегжон Тошмухаммедов бу шубхали типнинг олим эканини айтаяпти, бизга олимлар керак”, деди. Шу-шу, Абдурахим Пўлатов бизга ёпишди-колди”.
“Бирлик” ташкилотчиларининг аксарияти халк орасида танилган ёзувчи ва шоирлардан ташкил топган эди. Шундай бўлиши табиий эди, чунки халк ўзи таниган одамгагина эргашади. Олимлардан факат академик Бек Тошмухамедов “Бирлик”нинг ташкилий кўмитасида кабул килинган карорнинг остига имзо кўйганди.
Шундай килиб, Совет Ўзбекистони тарихида биринчи марта халкнинг ўз иродаси билан тузилган бир ижтимоий-сиёсий ташкилот давлатнинг шундок кўзи олдида тузилиб, шакллана бошлади. Давлат эса, буни бутун органлари билан томоша килиб турарди. КГБ, хар холда, Марказий Кўмитага шундай рапорт берган бўлса керак.
Албатта, зудлик билан бу харакатни йўк килиш чоралари кўрилди. Биринчи бўлиб харакатнинг идеологи бўлган Мухаммад Солихнинг овозини ўчириш керак эди. Дарров операция бошланди: 1988 йил 15-чи декабр куни Ўзбекистоннинг учта йирик газетаси катта фелетон эълон килди. Фелетон “Ҳакикатгўй Мухаммаднинг икки хил сўзи” деб аталарди. Унда Солихнинг “Нъю-Йорк Таймс” газетасига берилган интервюси кораланиб, ўзи русларга карши миллатчиликда, хатто иркчиликда айбланиб, Геббелсга киёс килинарди. Хуллас, Солих Ўзбекистонда бутун ўзбек бўлмаган миллатларнинг душмани килиб кўрсатилганди фелетонда.
Макола хукумат кутган натижани бермади. Халк Мухаммад Солихдан юз ўгирмади, аксинча, бу маколадан кейин одамлар Ёзувчилар Уюшмасига тўп-тўп окиб кела бошлади. Чунки Мухаммад Солихнинг маколалари халкнинг айтолмай турган дардидан бошқа нарса эмасди. Айни пайтда, халк орасида Мухаммад Солихни “камар эмишлар” деган миш-миш таркади. Миш-мишни КГБнинг ўзи таркатган бўлиши мумкин.
Нима бўлганда хам, 1988 йил 20-чи декабр куни Тошкентда талабаларнинг биринчи митинги бўлиб ётди. Бу митингнинг асосий максади, Мухаммад Солихни тахдидкор хукуматдан химоя килиш эди. Бу митинг хакидаги шов-шув бутун Ўзбекистонга таркалди. Чунки бу митинг совет даврида бевосита халк тарафидан уюштирилган биринчи митинг эди. Вилоятлардан, туманлардан Ёзувчилар Уюшмаси адреси ва хукумат номига Мухаммад Солихни кёллаб-кувватлаган телеграммалар, хатлар ё\илиб кетди.
Ёзувчилар Уюшмаси жамоатчиликнинг киз\ин мунозаралар, бахслар ётказадиган жойига айланди. Мухаммад Солих Уюшма котиблиги лавозимидан фойдаланиб, ўзининг маслакдош дўстларини Болтикбўйига, Украинага “ижодий сафар” бахонасида янги тузилган халк харакатлари билан танишиб, алокалар ёрнатиш учун жёната бошлади. Айни пайтда, шоир ва ёзувчилар Ўзбекистоннинг барча вилоят ва туманларига халк харакатини тарғиб килишга кета бошладилар.
Ҳаракатга таникли олимларни жалб этиш вазифасини Мухаммад Солих билан академик Бек Тошмухаммедов ёз зиммаларига олдилар. Киска вакт ичида “Бирлик”нинг атрофида жуда обрўли зиёли олимлар тўплана бошлади.
Мен шу пайтда талабалар билан ишлаш топшири\ини олгандим. Бу иш мен учун кийин бўлмади, чунки талабалар шахарчасидаги актив ёшлар билан аввалдан алокам бор эди. Студентлар орасида ўзининг илғор фикрлилиги билан ажралиб турадиган Жума Тошматов деган йигит талабаларнинг сардори эди. Унинг бошчилигидаги гурух мажлислари аксарий холларда, бироз овлок бўлгани учун, менинг уйимда ўтарди.
1989 йил январ ойида талабалар шахарчасида ёшларнинг иккинчи митингини ўтказдик. Митинг “Ўзбекистон эркин ёшлар уюшмаси” ташкилотининг таъсис этилганини эълон килди. Шундай килиб, ёшлар маълум бир сиёсий кучга айлана бошлаганди.
Январ ойининг сўнгида мен талабалар шахарчасига бутунлай кўчиб келдим ва ёшларнинг газетасини чикариш учун харакат бошлаб юбордик. Март ойида “Эркин сўз” газетаси чика бошлади. Политехника институтининг 5-чи курс талабаси бўлган Жума Тошматов ташкилий ишларнинг, мен эса студентлар ичидаги сиёсий-ғоявий масалаларнинг мас;ули эдим. Жума Тошматов кобилиятли ташкилотчи йигит эди. У ёшлар харакати ичида каттик интизом ўрната олди. Агар кечкурун 10 минг талаба митингга чикиши керак, деб карор килсак, эртасига албатта 10 минг киши айтилгган жойда пайдо бўларди.
Ташклотимизнинг дастурини ишлаб чикдик. Ташкилот мадхиясини ёзиш менга топширилди. Ва мен уни ёздим:



      ТАЛАБАЛАР ШАҲРИГА
Сен уйғондинг - кайтди чекинган иймон,
Сен уйғондинг - кайтди бекинган виждон.
Сен уйғондинг - кайтди Ватанга Қуръон,
Талабалар шахри исён бешиги,
Эркликка очилган нажот эшиги.
Оналар алласи фалакка нидо,
Боболар салласи белингга фидо.
Йўлингда кўллағай бир ёлғиз худо,
Талабалар шахри исён бешиги,
Эркликка очилган исён эшиги.
Кўп кўрдинг хийлагар сайловларини,
Ваъдалар азалий алдовларини.
Тиллари бурролар, пайровларини,
Талабалар шахри исён бешиги,
Эркликка очилган нажот эшиги.

Омон бёл, эй юртим посбони кал;ам,
Жипслаш, калкисин юз йиллик алам.
Талабалар шахри исён бешиги,
Озодлик туғини кўтаргин илдам,
Эркликка очилди нажот эшиги.

            Бу мадхия ёшларнинг оммавий кўшиғига айланди. “Озодлик” радиосидан ўша пайтдаги энг кўп ўкиладиган шеър хам шу мадхия эди. Ёшлар харакати сафи кундан-кунга кенгая бошлади, энди унинг сафига ёш олимлар, ишчи ёшлар гурухларидан вакиллар келиб кёшилишди. Шу кунларда “Бирлик” харакати ташкилий кўмитасида таникли олимлар хам катнаша бошлаганди.
Бу пайтга келиб Бек Тошмухаммедовнинг институтда иши кўпайди шекилли, ташкилий кўмита мажлисини ўтказишни вактинча Абдурахим Пўлатовга топширди. Пўлатов ўзи ишлаётган кибернетика институтнинг парткомлигидан бўшатилганлиги учун бўш вакти етарли эди.
Тўғрисини айтсам, мен Пўлатовни хеч качон ёктирмаганман. У “Бирлик”нинг биринчи мажлисини ётказа бошлаганидаёк ғашимга текканди. Русча тарбияланган бу одам ўзбек тилига шу кадар кўп рус сўзларини аралаштирарди-ки, “дод” деб кочгинг келарди. Бир мен эмас, ёшларнинг бошка лидерлари хам Пўлатовга нисбатан салбий карай бошлаган эдилар. Бунинг сабабини биз кейин билдик. Пўлатов кибернетика институти директори Восит Кобулов устидан “факат ўзбекларни ишга оладиган миллатчи” деб Москвага шикоят ёзавериб, ном чикарган экан.
“Бирлик” ташкилий кўмитаси ўтказаётган мажлисларнинг бирида биз ёшлар хам катнашаётган эдик. Пўлатов олиб бораётган бу мажлис каттик тортишув ва бахсга айланиб кетди. Ҳатто ўз касбдошлари нафратига сазовор бўлган бу кимсанинг “Бирлик” харакати мажлисини олиб боришга маънавий хакки йўк, деб биз ўз норозилигимизни мажлисдан намойишкорона чикиб кетиш билан билдирдик.
Кечкурун бизнинг олдимизга Ахмад Аъзам кириб келди ва бизларни уйига ошга таклиф килди. У ўз машинасида Жума Тошматов билан мени уйига олиб келди. Болахонасига чикдик, у ерда Мухаммад Солих, Бек Тошмухаммедов, Усмон Азим ва … не кўз билан кўрайлик-ки, Абдурахим Пўлатов хам бор эди. Аччик мунозара бошланди. Биз Пўлатов каби ўз устозини “миллатчи” деб русларга сотган одамга карши эканлигимизни очик айтдик. Пўлатов бизга карши гапирмади. Мухаммад Солих, кейин Ахмад А;зам “Эски гапларни кўйинглар”, деб босди-босди килди. Иш босди-босди бўлгандай туюлди, аммо, яна бир йил хам ўтмай Пўлатов муаммоси яна ўртага чикишини биз билмасдик.
Бу кичик мажлисда “Бирлик” харакатининг биринчи митингини килишга карор бердик. Ўша митингдан сўнг “Бирлик” харакати халк орасида яшин тезлигида машхур бўлди ва одамлар тўп-тўп бўлиб Ёзувчилар Уюшмасига келадиган бўлди.
1989 йил 28-чи майда “Бирлик” халк харакатининг таъсис курултойи чакирилди. Курултой катнашиларининг хаммаси Мухаммад Солих харакатга раис этиб сайланади, деб келганди. Лекин бундай бўлмади. Мухаммад Солих раисликка номзодини кайтариб олди ва ўз ўрнига А.Пўлатовни таклиф килди. Пўлатов раис этиб сайланди.
Бошкарув хайъатига 19 киши сайланди. Менга хайъат аъзоси сифатида кабулхона ишларини бошкариш вазифаси юклатилди…Нариги дунё дарчаси олдида (8)


                            Саккизинчи боб
–Мужик, ухлаяпсанми, ё касалмисан?– деди йўғон, дўриллаган овозда биров. Кўзимни очдим. Хаёлларга ғарк бўлиб, ким келганини ҳам пайкамабман.
–Карасам кўзинг очик, корачикларинг кимирламайди, ўлиб-нетиб колибдими, деб ўйлабман,–деди тўладан келган, ўрта бўйли, буғдой ранг, ёши 19-20-лардаги йигит.
–Исмим Бахо*, иккинчи “овул”*, биринчи “продол”*данман,- деди тантановор охангда.
–Исмим Сафар, МВД (ИИВ) ертўласидан олиб келишди,– дедим мен.
Камера эшиги очик турар, назоратчи кўринмасди. Эшик олдида уч-тўртта коғоз кутилар ва устида кўрпа-тўшак, ёстиклар калашиб ётибди. Камокхонада бу нарсаларни кўриб, унинг устига, эшик очик бўлган холда назоратчи йўклигидан хайрон колаётганимни сезди шекилли:
–Сиз ер остида ўтириб кўп нарсалардан бехабар колганга ўхшайсиз, мана бу нарсаларни камерага жойлаштирайлик, кейин тушунтираман,–деди Бахо ва эшик олдида турган нарсаларини ичкарига таший бошлади.
Бир соатларча “хўжалик” ишлари билан банд бўлдик. Электр ўчокдан тортиб, овкат килиш учун керак бўладиган хамма нарса бор эди. Танишиб хам олдик. Баходирнинг муомиласи ўзгариб, анча мулойимлашиб колди.
Бахо Тошкентнинг Коракамиш массивидан, ёши 23-да. Жиноятчилик дунёсидаги фавкулодда мухим топширикларни бажарган. Кураш, каратэ, айкидо спорт мактабида устозлик килган. Ичмайди, чекмайди, наркотик моддалар истеъмол килмайди. Жиноятчилик дунёси хукмларини ижро этган. 1993 йил январ-апрел ойларида Тошкентда тўрт марта террор акти ўтказган. Шулардан биттаси– Ички ишлар вазири ўринбосарининг укасини, мухофизлари билан кўшиб, отиб ташлаган. Отиб ташланган бу гурух Ички ишлар вазирлиги химоясида жиноятчилар дунёси номидан рекэт ва боскинчилик билан шуғулланган. Бу гурухнинг жиноятлари тўғрисида Баходирнинг кўлида фактлар борлигидан бўлса керак, унинг террор актлари бўйича судлов тўхтатилиб кўйилган.
–Сафар ака, жиноятчилик дунёси Тоштурмада камокхона конунларига кўра, ўз хукмини юргизади. Бу ертўла бундан мустасно, лекин биз ўзимизга шароит яратишимиз мумкин. Ҳозир Тоштурмада 13 минг махбус бор. Аслида, Тоштурма 4 минг одамга мўлжалланган. Ер ости камокхоналари 1000 кишилик. У ерга ортикча одам кўйишмайди. Демак, юкори каватларда 3 минг ўринга 12 минг одамни саклашмокда. Ёз ойларида бу ерда хаво етмайди, юкумли касалликлардан юзлаб одамлар ўлиб кетади. Ҳозир эшитишимча, Ўзбекистон шахарларидаги Ички ишлар бошкармаси ховлилари хам камокхоналарга айлантирилган. Терговда одамларнинг тирноғи остига нина тикиб кийнашади. Масалан, Тошкент шахар милиция бошкармаси терговхонасида импулсли электр токи билан, юзига противогаз кийгизиб, оёғидан осиб кўяди, хатто жинсий органларига электр юбориб кийнашади. Махбус бундай кийнокка учрамаслик учун терговчи қўйган айбига рози бўлиб, имзо кўя колади. Ким имзо кўймаса, мукаррар равишда кийнокка солинади ва кийнокдан кейин узок яшолмайди,- деди Баходир хўрсиниб.
–Бу гапларни нега менга айтаяпсиз?,– дедим мен.
–Мана бу китоблар совет давридаги камокхоналар хакида,–деб иккита калин китобни кўлига олди Бахо,– Ичида Ўзбекистондаги ахвол тўғрисида хеч нарса йўк. Кўчада хатто газета ўкимасдим, бу ерда канча-канча китобларни ўкиб чикдим. Менга ўхшаганлар камокхоналарда хам яхши яшайверади. Балки мени ўлим жазосига хукм килишар. Лекин мен адолатсизликка карши адолатсизлик килганман. Вакти келиб, китоб ёзсангиз, майли, мени сўкиб ёзинг, лекин арзимайдиган жиноят килиб кийнокдан, касалликдан ўлиб кетаётган бечоралар хакида тўғрисини ёзинг.
Бахо кўлидаги китобларни менга узатди.
Китоблардан бирида уйдирма айб билан камалиб чиккан “Молодёж Таджикистана” газетаси мухбири Александр Соколовнинг совет камокхоналарида кўрган-кечирганлари ёзилганди.
Китобни, деярли икки кун бош кётармай, ўкиб тамомладим. Менда хам китоб ёзиш истаги пайдо бўлди. Кўрган-кечирганларимни шу кундан бошлаб, яширин равишда, ёза бошладим. Ҳафтасига икки марта барча камераларда тинтув ўтказиларди. Тинтувни маъмурият томонидан тузилган рўйхатга, асосан, мутахассис зобитлар ўтказишади. Махсус рўйхатда турганлигим учун мени алохида тинтув килишарди. Шунга карамай, ёзаётган эсдаликларимнинг баъзи бир кисмларини кўчага жўнатишга муваффак бўлдим. Ушбу китоб ўша эсдаликлар асосида ёзилаяпти.
Умуман, Ўзбекистон камокхоналарида ахборот тўплаш осон. Бунинг учун пул бўлса бўлди. Мен уч йил мобайнида пора олмайдиган биронта маъмурни учратмадим. Порахўрлик шу даражага бориб етди-ки, пора берган махбус кечкурун чикиб кетиб, тонгда кайтиб келаверарди.
Бундай “кечки саёхатлар” ҳакида самарқандлик махбус Парда Аҳатов хикоя килиб берган эди. У билан 1994 йил Каршидаги УЯ 64-49 камокхонасида тасодифан учрашиб колдим. Унинг хикояси шундай: “1964 йилда Самарканд шахрида туғилганман, Самарканд савдо институтини тамомладим. Олдинига Самарканд чой кадоклаш фабрикасида, 50 минг доллар пора бериб, омбор мудири бўлдим. Кейин 100 минг доллар пора бериб, Самарканд тери заводига директор бўлдим. Тошкентдаги мафия кучлари даромадимнинг 90 фойизини олиб кетишарди. Ўртада келишмовчилик бошланди. Биз, тўртта ака-ука, куролланган гурух туздик. Олдинига Самаркандни кўлга олдик. хатто вилоят хокими Пўлат Абдурахмонов ҳам мендан кўркарди. Чунки унинг ўзи хам порахўр одам.*
1991 йил Жахонгир Маматов* деган журналист, депутат, менинг устимдан маълумот тўплаганлигини айтди. Ўртага Булунғур тумани хокимини кўйиб, журналистни тинчитдим. Унга анча пул бердим ва бир ой ичида данғиллама уй куриб бердим. У аблах уйга кўчиб кириб олгандан кейин мен хакимдаги маълумотларни эълон килди ва мени камашди. Иккита укам ва кўрикчиларимдан учтасига олий жазо берилди. Журналист Маматов мен курдириб берган уйда бемалол яшамокчи эди. Аммо чучварани хом санаган эди.
Ўзбекистонда пора олмайдиган раҳбар йўқ. Шу жумладан, Тоштурма бошлиғи хам пора олади. Бир куни мен Тоштурмадан чикиб, тўғри Самаркандга кетдим. Журналист уйида йўқ экан. Уйни ёктириб юбордим ва одамларимга ўзини топиб, йўқ килишни буюрдим. Тонгда Тоштурмага етиб келолмадим”,–деб хикоясини тугатди Парда.
Шу вокеадан кейин Тоштурма бошлиғи камокка олинди. Ҳозир у Зарафшон шахридаги УЯ-48 камокхонасида жазо ўтамокда. Албатта, бундай “кечки саёхатлар” катта пул эвазига уюштириларди. Пули йўклар камокхонада худди ташкаридаги фақирлар каби, хеч бир “саёхатга” чиколмайдилар.
Жиноят килишда айбланганларнинг 60 фойизи кашшокликдан келиб чиккан ижтимоий, майда жиноятлар билан айбланганлардир. Мен бу шўрликлар ичида, ишсизликдан оч колиб, иккита товук ўғирлагани учун 5 йилга камалганларни кўрганман. Кўшнисининг эшагини сўрамай миниб кетгани учун 3 йилга камалгаан бечорани, тоғасининг эчкисини сўйиб еганлари учун биттасига 4 йил, иккинчисига 5 йил камок жазоси берилган бахти кораларни кўрдим. Уларнинг кўпчилиги оилалик. Уларнинг болалари хам камбағалликдан ёмон йўлга кириб кетиши мукаррар…
Ҳар кандай жиноят жазоланиши керак, лекин бу иш инсоф ва конун асосида бўлсин экан: Андижон шахридан Юрий Цефко, 36 ёш, олий маълумотли. Ота ватани Украинага оиласи билан кўчиб кетган. Олти ойдан кейин Андижондаги хусусий уйини сотиб кетишга келади. Кечаси келса, уйида милиционер яшаяпти. Юра ўзини Украинадагидай тутиб, конун талаб килади. Натижада, уни камаб кўйишади. Мен унинг айблов коғозини ва Андижон шахар суди хукмини ўкиб, даҳшатга тушдим. Бир шишаси 8 сўм турадиган “Руская водка” ароғи учун 8 йилга камок жазоси беришибди. Бу хам етмагандай, уйи мусодара килинган. Бундай адолатсиз хукмлар билан камалган юзлаб махбусларнинг суд хукмларидан кўчирма келтиришим мумкин. Сталин даврида синовдан ўтган ёппасига адолатсизликдан максад, халкни кўркитиш эди. Миллатни кўркувда, тушкунликда ва камбағалликда ушлаб туриш коммунистик давлат бошкарувининг методларидан бири эди.
Каримов коммунист эди, мустакилликдан сўнгра янада коммунистлашди. У Ўзбекистонни осмон остидаги улкан бир кафасга айлантирди. Кафасга айланган ватанда ўзи хам бир туткин эканини хали англаб етгани йўк.
1995 йилда президентнинг энг якин давлат маслахатчиларидан бири Мавлон Умрзоковнинг юз- минглаб доллар пора олгани маълум бўлди. Бу маслахатчининг суди Ўзбекистонда порахўрликнинг, коррупциянинг хукумат микёсида эканлигини исботлаб турибди.
Мен уч йил мобайнида порахўрликда айбланиб камалган собик рахбарлар билан сухбатлашиб ва бошка ишончли манбалардан Ўзбекистон давлат структураларидаги лавозимларнинг нархини аниклашга харакат килдим:
Вилоят хокими - 500.000 $
Вилоят прокурори, суд раиси - 200.000 $
Ички Ишлар Бошкармаси бошли\и – 100.000 $
Вазирликлар - 50.000 $
Туман хокими - 100.000 $
Туман прокурори, суди - 50.000 $
Ўзбекистондаги коррупция ва порахўрлик хакида чет элликлардан хам эшитиш мумкин. Айникса, тижорат ишлари билан Ўзбекистонда фаолият кўрсатаётган кишилар хар кадамда порахўрликни кўраяпти. Секин-аста улар хам пора беришга ўрганаяптилар. Чунки иш килишнинг бошка бир йўли йўк бу ерда.
Кейинги йилларда Президент Каримов халкка кўз-кўз килиш учун гўё порахўрликка карши курашаётган бўлиб, ўз маъмурларини тез-тез камайдиган, ишдан бўшатадиган одат чикарди. Сўнгги уч йил ичида ёнлаб давлат маъмурлари порахўрликда айбланиб турмага ташланди. Шунингдек, барча вилоят ва туман хокимлари икки-уч мартадан алмаштирилди. Тинмасдан прокурорлар, судялар ишдан олинмокда, аммо порахўрлик тўхташи ўрнига, аксинча, кундан-кунга ортиб бормокда.
Ўзбекистондаги порахўрлик, биринчидан, тузумнинг омонатлигидан кўркиб, вактни ғанимат билиб, иккинчидан, давлат маъмурларининг бу диктаторлик режимига садокатини моддий рағбатлантириш максадида планли равишда юргизилаётган сиёсатдир.
Мен Тоштурманинг 1-чи махсус ер ости камокхонаси 00-20 камерасида ўтирарканман, ИИВ ва жиноятчилик дунёси ўртасида бўлаётган жанжалнинг сабабчиси моддий манфаат, яъни миллионлаб доллар пул эканлигини камерадошим, эрта-индин отиб ташлашларини кутаётган Баходирга тушунтира олмасдим. У ёш ва саводсиз эди. Унга, ўғрилар дунёси билан мафия бир нарса, деб тушунтиришган. У мафиянинг накадар кенг микёсда фаолият кўрсатувчи дахшатли ширкат эканини аклига сиғдиролмайди. Бу йигит шу кунгача ўзининг кимга хизмат килганини англаб етгани йўқ. Шунингдек, мамлакатда диктатурани мустахкамлашга ёрдам бераётган мафия ўз ижрочиларини бемалол курбон килавериш- ларини тасаввур килолмайди.
Жиноятчилар дунёси мафиянинг бир каноти бўлса, унинг иккинчи каноти хукуматдир. Янада очикрок айтсак, бугун хукумат бошлиғи “мен мафияни ва жиноятчиларни ишлатаяпман”, деб ўйлайди. Аслида, мафия жиноятчи гурухларни ва хукуматни ёз фойдасига ишлатаяпти. Бугун вазирларни лавозимга Президент Каримов эмас, мафия тайинлаяпти. Ўғри ва карокчиларни хам мафия назорат килмокда, Каримов эмас.


                                     Тўққизинчи боб
Бир неча кун ётиб, камерамизга Баходирнинг дўстини олиб киришди. Ўзини Махамат деб таништирган, ёши ўттизлардаги, баланд бўйли, бакувват, юзи чўтир, сарикдан келган бу йигит ўзини ўта асабий тутарди. У Тошкентнинг Сирғали туманида жиноятчилар дунёси мажлисини куролли кўриклаш вазифасини бажарган экан. Бир куни мажлис ўтаётган жойни ОМОН* ўраб олади ва отишма бошланади. Махамат тўртта милиционерни отиб ташлайди.
Ўзининг олий жазога хукм килинишини билганидан, доим асабий холда юрар, сокчилар ва назоратчилар билан тинмай жанжал чикарарди. У прокурорлар, судялар, ИИВдаги жиноятчилик дунёси билан ошнолик килиб, пора олган кишиларнинг исмларини очик айтаверарди. Ўзи шахсан жиноятчилар дунёси билан хокимият ўртасида “куръерлик” (пул элтиб берувчи) килганидан, кўп нарсани биларди. У Бахо билан тортишиб колишар, канча пул бериб бўлса хам, олий жазодаан куткаришларини талаб этарди. Сокчилар, назоратчилар бу камера эшигига факат кундуз куни кулф солишар, кечаси эрталабгача очик турарди.
Мен 1993 йил 25-чи ноябр куни Тоштурма бошлиғи номига талабнома ёздим. Талабноманинг кискача мазмуни шундай эди:
“Мени беш ойдан бери хеч кандай асоссиз, терговсиз, судсиз ушлаб туришибсизлар. Тошкент шахар прокурори санкцияси 5 ойдан кейин конуний кучини йўкотади.* Ҳимоячиларим Егошин ва Ҳамидулла Зайниддиновлар билан учрашиш хукуки таъминланишини талаб киламан. Агар талабларим бажарилмаса, сиёсий очлик бошлашга мажбур бўламан”.
Эртаси куни терговхонага олиб чикишди. Камералардаги дод-вой, бакир-чакирлар доимий нарса экан. Бу гал хам худди олдингидай, дахлиз охиридаги хонага олиб киришди. Хонада хотиним Курбоной, “Миллий мажлис” суд жараёнида “Эрк” партияси котиби профессор Отаназар Ориповга химоячилик килган адвокат Дилдора Саидмахмудова билан бирга ўтиришарди. хол-ахвол сўрашишдан кейин Курбонойга умумий вазиятни тушунтирдим. Сиёсий очликка тайёрланаётганимни ва талабларим бажарилмагунча давом этишини айтдим. Дилдора, бундай килманг, деб ялина бошлади.
–Дилдора, агар сиз менинг нохакдан, айбсиз камалганимга ишонмасангиз, бу ишга аралашманг,-дедим.
–Сафаржон, сизнинг масалангиз сиёсий масала эканлигини хамма билади, лекин буни айтган одам сизга адвокатлик килолмайди, уни дархол четлатишади, буни билишингиз керак,- деди Дилдора.
–Агар ундай бўлса, мени химоя килишга рози бўлманг, кутиласиз, вассалом,- дедим мен.
–Ундай килсам хам ишдан кетаман. Икки ўтнинг орасида колдиришди,- деб хўрсинди Дилдора.
Ўзи химояга мухтож бўлган химоячи Дилдора Саидмахмудовага рахмим келди. Биз бир карорга келолмадик ва Дилдора мени Курбоной билан 5 дакикага ёлғиз колдириб, дахлизга чикди. Курбоной Дилдоранинг яхши аёллиги, сиёсий ўйинларга курбон берилаётганлиги ва у бундан кандай кутулишини билолмаётганини айтди.
Курбоной билан келишиб олдик. Мабодо 27-чи ноябргача мен талаб килаётган химоячиларга рухсат берилмаса, талабнома халкаро ташкилотларга таркатилади.
Курбоной билан хайрлашиб улгурмай, яна ўша 00-20-чи камерага олиб келишди.
Ўн беш кундан кейин, 27-чи ноябрдан эътиборан муддатсиз сиёсий очлик бошладим. Ўша куни Тоштурма бошлиғининг муовини олдига олиб чикишди. У хашаматли ва безатилган хона тўрида ўтириб, каминага бошдан-оёк бир назар солди ва мени олиб кирган сокчи ва назоратчига чикиб туришни ишора килди. Улар чикиб кетишди. Корачадан келган, узун бўйли, юзининг икки-уч жойидан чандиғи бор, унвони подполковник бўлган харбий кийимдаги бу киши ўрнидан турди ва олдимга кела бошлади. Унинг важохатида бир агрессивлик бор эди, хар эхтимолга карши бўлиши мумкин бўлган хужумга тайёр турдим, аммо менга якинлашганда унинг киёфасида сохта юмшоклик пайдо бўлди:
–Сафаржон, ёзган талабномангизни ўкидим, агар оддий махбус бўлганингизда “чангини кокиб кўйинглар”, десам бўлди эди, хафта-ўн кундан кейин “морг”га (ўликхона) чикиб кетардингиз,–деди у тожикча талаффуз билан.
–Мен Ўзбекистон конунлари доирасида хукукларимни талаб этаяпман, холос,- дедим.
–Ўзбекистонда Каримовнинг айтгани бўлади, хохласак терговсиз, судсиз йиллаб камаб кўямиз. Кимга карши курашаётганларингизни билмайсизлар, шекилли,–деркан, юзида кайтадан ғазаб пайдо бўлди.
Бунака пайтда жахл билан жисмоний куч ишлатиб кўйиши мумкинлигини англадими, хона тўридаги жойига бориб ўтирди. Икки-уч дакикалар нималарнидир ёзиб-чизди, кейин каергадир телефон килиб, мен хакимда гаплашди.
Эшик очилиб, ок кийимда, пакана бўйли, юзининг чап томонини хол коплаган, хунук бир киши– Тоштурманинг бош врачи кириб келди.
–Мана бу сиёсатчи очлик эълон килган эмиш. Ҳозир буни бир одамлик камерага кўйишади. Сизлар буни доимий назорат киласизлар. Керак бўлса, хар куни рентгенда ошкозони текширилсин. Яширинча бир нарса еб кўйса, устидан кўшимча жиноий иш очамиз. Ўзбекистон жиноят кодексида “за симулянтство” (“сохтакорлик” маъносида) беш йилгача жазо берилади. Тўрт-беш кундан кейин ўзи овкат сўраб ялинади,– деб кулиб кўйди бошлик ўринбосари.
“Сокчи кирсин”, деган буйрукдан кейин сокчилар келиб мени кабулхонага олиб чикишди. Икки-уч дакикадан сўнг врач ўринбосар хонасидан чикди ва у билан бирга биринчи каватга тушдик. Дахлизнинг ўнг тарафидаги темир эшигидан ичкари кирдик. Ичкари жуда саришта эди. Темир эшикларни хисобга олмаганда, озодликдаги марказий касалхоналарга ўхшаб кетарди. Ҳар ерда гуллар очилган, кафасларда турли-туман кушлар сайраб турарди. Аквариумларда ранго-ранг баликчалар гўё дунёда хеч бир камок, хеч бир зулм йўк каби, сокин сузиб юришарди. Бу ернинг одамлари хам махбусларга ўхшамас эдилар. Спорт кийимларини кийиб, дўппайган коринчаларини селкиллатиб, севгилиси билан учрашувга кетаётгандай ясаниб олган бу ёш, кўзлари ўйнаб турган йигитлар у ер-бу ерга юрар ёки залда кўйилган столларда шахмат, шашка, нарди ўйнаб кайф сурардилар.
Бош врач хонаси дахлизнинг охирроғида экан. Манзара мени шу кадар ўзига ром килибдики, сокчининг каерда биздан ажраб колиб кетганини билмабман хам.
Кичик, аммо дид билан безатилган бир хонага кирдик. Доктор каерда бўлмасин, доктор– юзи хунук ва кўркинчли бўлсада, муомиласи бироз инсоний эди. Ёнма-ён кўйилган креслони кўрсатиб, ўтиришга таклиф этди. Ошкозонимдаги яранинг качондан бери борлиги, кайси пайтлар оғрик кучайиши ва хоказо савол-жавобдан сўнгра очлик килиш масаласига келдик.
–Ўзингиз зўрға турибсиз, яна очлик киламан, дейсиз. Оилангиз, ўғлингиз бор экан, шуларни ўйланг хеч бўлмаса. Ҳукуматни очлик килиб кўркитмокчимисиз? Мен шу ерда ўн йилдан ортик ишлаяпман, лекин бирор махбуснинг очлик килиб бирор нарсага эришганини эшитмаганман. Ҳатто лабини тикиб кўйганларни хам кўрдим. Яхшиям, сиз назоратда турган одамсиз, бўлмаса, сиз билан гаплашиб хам ўтиришмасди. Ўлиб кетмайсизми, ким билиб ўтирибди. Ҳалиям кеч эмас, яхшилаб ўйлаб кўринг. Мана бу ерни кўрдингиз, бу ерда сизга ўхшаган одамларга хам жой топилади. Тепадагилар нима деса, хўп деб, бу ерда мазза килиб юрмайсизми? Нима, сизни судламасдан, кечирасиз, хато килибмиз, деб кўйиб юборишармиди? Ўйлаб кўринг, билиб туриб, жарга куламанг. Оилангизни хам сарсон килибсиз,– деди ва столи устида турган папкадан бир-нечта хужжатларни менга узатди. Хужжатлар Тошкент тиббиёт институти клиникасида даволанганлигим ва ташхезлар, халкаро “Кизил ярим ой” жамиятидан, “Кизил хоч” Англия жамиятининг Ўзбекистон бўлимидан эди. Хужжатлар орасида оилам Рейимова Курбонойнинг аризасидан кўчирма хам бор эди.
“Ўзбекистон республикаси халкаро “Кизил ярим ой” жамияти раисига, Мирзо Улу\бек тумани, Якуб Колас кўчаси 22-чи уйда яшовчи Рейимова Курбоной томонидан
АРИЗА
Ҳурматли халкаро “Кизил ярим ой” жамияти раиси! Менинг турмуш ўртоғим Сафар Бекчон “Эрк” Демократик партиясининг ташкилотчиларидан бири эди. Ҳозирги кунда Сафар Бекчонни кандайдир тангани ўғирлаган, деган тухмат билан 27-чи июлдан бери Тоштурманинг зах ертўласида, каттик кучайтирилган режимда камокда саклашмокда. Шу ойлар мобайнида унинг адвокати Дилдора Саидмахмудовага факат бир марта учрашувга рухсат беришди. Сафар Бекчоннинг соғлиги нихоятда заиф. У камалишдан олдин хам пархез билан овкатланарди. Чунки унинг ошкозонига яра тушган, хозир хам, эшитишимча, унинг соғлиги нихоятда оғир. Якинда прокурор Эргаш Жўраев, адвокат Д.Саидмахмудовага Сафар Бекчоннинг соғлиги оғирлашди, уни изоляторда саклаяпмиз, деган. Агар Сафар Бекчонга зудлик билан медицина ёрдами кёрсатилмас экан, унинг касаллиги ёмон окибатга олиб келиши мумкин.
Мен бош уриб бормаган остонам колмади, сўнгги умидим сизлардан. Илтимос, унинг соғлигини тиклашга Тоштурманинг зах, коронғи ертўласидан озод килишга ёрдам берсангизлар. У судсиз, сўроксиз сакланмокда. Сизларга умид, ишонч билан, арз килувчи Курбоной Рейимова.
11-чи ноябр, 1993 йил”.
Бу хужжатларни кўрганимдан кейин пайдо бўлиши мумкин бўлган хар кандай иккиланишнинг томири куриганди. Демак, мени озод килиш учун инсонлар бир нарсалар килишмокда. Булар канчалик пўписа килишмасин, халкаро жамоатчиликдан барибир хайикишади. У ёкда “очлик килаяпти” деб шов-шув килишса-ю, мен бу ерда мазза килиб санчастда* хордик чикаришим мумкин эмас эди. Бундай ўйин мени ўзим нафратланган ўша коммунист хийлагарлардан бирига айлантирган бўларди.
–Мен камокда яхши яшаш учун сиёсий очлик килаётганим йўк. Нимага камалганимни билмаганим учун, терговсиз, судсиз, химоячисиз азоб беришаётгани учун сиёсий очлик килмокдаман. Ёзмаган жойим колмади, хеч кандай жавоб йўк. Балки бу менинг охирги имкониятимдир,- дедим.
Бош врач индамай колди. Эшик ёнига бориб: “Сокчини чакирларинг”, деди. Дахлизга чикдик, корни катталардан бир-иккитаси бош кимирлатиб саломлашдилар. Олифта кийинган йигитлардан бири келиб, менга кўл бериб саломлашди ва чеккага тортди:
–Сафар ака, оғайниларингиз “фонар”* дан салом айтишди. хар куни сўраб келишади. Жим ўтираверсангиз, подвалдан чикаришмайди булар,–деб кулоғ\имга шивирлади.
Бу манзарани хеч нарса бўлмагандай, эътиборсиз кузатиб турган сокчига корни катталардан бири бир кути “Марлборо” сигарети тутказди. Сокчи сигаретни чўнтагига соларкан, менга “кетдик” деб ишора килди.
Шундай килиб, ер ости камокхонасининг 00-17-чи жарима камерасидаги сиёсий очлик бошланди. Бу гал энди анча тажрибали эдим. Очликдан олдин ошкозонни тозалаш керак эди. Сувни ўлчашнинг иложи йўк эди. Мўлжал килиб, уч литрдан беш литргача сув ичдим. Махбус кружкаси кичик, 250 грамлик. Агар кружкада битта-биттадан ичилса, бир-икки литрдан ошик сув ичиш кийин. Жўмракдан нафасинг кайтганча икки марта ичсанг, етарлидир. Ўзидан-ўзи зардоб аралаш сув оғзингдан фавворадай отилиб чикаверади. Бу ични тозалашнинг энг радикал йўли. Бу мени икки кундан кейинги нафас бўғар даражадаги оғиз сассиклигидан куткарарди.
Беш кун ичида назоратчилардан бошка хеч ким камера дарчасини хам очмади. Олтинчи кун эрталаб бош врач кирди. Совуккина сўрашди, кон босимимни ўлчади ва тилимни кўраркан:
–Нормал кон босимингиз канча бўларди?– деб сўради.
– 110 га 90 атрофида бўлган,- дедим.
Сокчини чакирди ва “санчастга олиб борилсин, рентген килинади”, деди.
Санчастнинг рентген бўлимига олиб киришди. Ёши ўтиб колган ўзбекча русча аралаштириб гапирадиган корейс аёл мени кўриб, кулиб юборди ва:
–“Слепой” (кўр) кўриб турибди-ку, ичак-човоғингга “приговор”(хукм) ўкидингми?–деди ва кўлимдан тутиб, рентген аппаратининг олдига етаклади.
Сокчи рентгенхона эшигини ташкаридан беркитди ва хона коп-коронғи бўлди.
–Ўн икки бармокли ичагингнинг учта жойида яра бор. “Зарубцоватся”* килаяпти, нима дори ичаяпсан?- деди аёл.
–Бугун олтинчи кун оғзимга туз солмадим, очлик килаяпман,- дедим.
–Яна икки-уч кун чидасанг, яраларинг бутунлай йўколиб кетиши мумкин,–деганида, бу аёлни мен тўғримда ёки хеч нарса билмайди ёки менга ўзини билмаганга олиб ёрдам бермокчи деб ўйладим.
Яна ўша 00-17-чи камерага кайтариб олиб келишди. Камерада кандайдир ўзгариш бордай. Каердандир иссик харорат келарди. Иситиш батареясини ушласам, муздай. Эгилиб каравот тагига карасам, электр иситгич ишлаб турибди. Каравот устидаги нам тортиб ётган тўшак анча шишиб, калинлашибди. Оллох саклайман деса, кирк йиллик уруш майдонида хам омон сакларкан. Бировларни ёки бир нарсаларни сабабчи килади, холос.
Нихоят, бу ерда яна хотираларга кайтдим. Зеро, киладиган бошка иш хам йўк. Бу олти томони бетон девордан хотиралар воситаси билангина ёруғ дунёни кўргани чикиш мумкин.
Ҳа, 1989 йил июн ойининг бошлари эди. 1989 йил Совет Иттифокида катта вокеалар йили бўлди. Кайта куриш сиёсати М.С.Горбачевнинг ихтиёридан чика бошлади. Бу буюк давлатни бошкариш учун сиёсий масъулиятни халк билан бахам кўриш, кўпол айтганда, бу масъулиятнинг каттагина кисмини халк елкасига юклаш лозим эди. Бунинг учун Горбачевга янги ваколатлар берадиган демократик сайловлар керак эди. Бу ваколатлар, айни пайтда, ислохотларга карши чикаётган кучларни тўхтатиш учун хам керак эди.
Ўзбекистон Совет Иттифокининг нуфуз жихатидан тўртинчи ва ислохотларга карши куч жихатидан биринчи республика эди. Ўзбекистон коммунистлари Москванинг энг ишончли легионларидан бири эди.
1989 йилнинг феврали Совет Иттифоки Олий Советига сайловлар ойи бўлди. Бу сайлов энди пайдо бўлган “Бирлик” халк харакати учун ўзини тарғибот килиш учун имконият минбари эди.
Тошкент шахрининг Собир Рахимов районини тамсил килган талабалар шахарчаси йи\илишларида Мухаммад Солих номзоди кўрсатилди. Ҳеч бир моддий имконсиз, факат стипендия билан кун кечираётган талабалар акл бовар килмас даражада кўп учрашувлар ташкил килишди. Мухаммад Солихнинг сиёсий минбарда юксалаётганидан кўрккан Ўзбекистон компартияси МК котиби Анишчев, Тошкент шахар котиби Сатин, ўша пайтда хукуматга якин бўлган муфтий Мухаммад Содикнинг номзодини Мухаммад Солихга карши кўймокчи бўлди, аммо Солих маданий савиясини кўрсатиб, муфтий округидан ўз номзодини олиб, Куйбишев тумани миллий округдан кўйишга рози бўлди. Тўғрироғи, у номзодликка номзод эди. У сайловчиларнинг вакиллари билан Ўрдадаги текстилчилар саройида кутилмаган бир нутк килди. У йиллари Рашидовни танкид килиш жуда мода бўлган эди, аммо Солих ўз нутки билан бу модани бузиб юборди: “Бир пайтлар Шароф Рашидовга сажда килиб, оёғини ялаб юрганлар, бугун, у ўлганидан кейин, унга тош отаяптилар”, деди сўз орасида. Бу гапнинг, аслида, фойдасидан зарари кўпрок эди. Чунки ўша пайтдаги хокимият бутун ўша оёк ялаган лаганбардорлардан иборат бўлиб, Мухаммад Солихнинг бу гапини кечиролмасдилар.
Ўшанда Мухаммад Солихнинг ишончли вакиллари бўлган Абдуманноб Пўлатов билан Шухрат Исматуллаевлар “Мухаммад Солих депутат бўлгунича индамай туриши керак эди”, дейишганди. Лекин иккиюзламачиликка иккиюзламачилик билан жавоб бериш Мухаммад Солиихнинг яшаш методи эмас эди.
Кутилганидек, Мухаммад Солих номзоди кёрса- тилмади. Шунда у ёзининг тарафдорларини муфтий Мухаммад Содикка овоз беришларига ча- кирди.
Сайловдан кейин Ёзувчилар Союзи раиси Одил Ёкубов билан Мухаммад Солихни Марказий Кёмитага “мухим” бир сухбатга келишлари сёралади. Улар орасида Союзнинг компартия котиби Иброхим Рахим хам бор эди. У бу вокеани шундай хотирлай- ди:
“Марказий Кёмитанинг олтинчи каватига чикдик. Биринчининг ўзи чакираётган эди. Кабинетига кирдик, тўрда Рафик Нишонов, котиблар Анишчев, Холмухамедовлар ўтиришибди. Салом-аликдан кейин Рафик Нишонович тўғри масалага ўтди:
–Мухаммад Солих, сизни СССР депутатлигига ўтказишмагани учун хафа бўлманг. Мана, Тошкентнинг Киров районида Ўзбекистон Олий Совети депутатлиги ўрни бўшади. Одил ака, ўша ердан бу кишининг номзодини тез кўрсатинглар,–деди Рафик Нишонов.
–Рахмат, менинг номзодимни халк кёрсатиши лозим. Мен Марказкўмдан депутат бўлишни хохламайман,– деди Мухаммад Солих.
–Дорогой, депутатство на дороге не валяется!* ,-деди Нишонов сал кизишиб.
–Я тоже не валяюс; на дороге,* -дея жавоб берди Мухаммад Солих.
Солихнинг бу гапи сухбатимизга кёйилган нукта бўлди”.
Албатта, ёзувчи Иброхим Рахим бу вокеани ўша пайтда Мухаммад Солихнинг хатоси сифатида айтиб берганди. Аслида, М.Солихнинг бу харакати уни Мухаммад Солих килган, халкнинг эътиборини козонтирган фазилатлардан бири эди.
1989 йил ёз ойлари Тошкентнинг марказий майдонлари митингчилар билан тўлиб-тошди. Ўзбек тилига давлат тили макоми бериш асосий талабимиз эди. Митингчилар бошка иктисодий-сиёсий талабларни хам кўйишар ва бу тўғрида халкнинг дардини кўркмай айтиб келган Мухаммад Солихнинг фикрини эшитишни истардилар.
Бу сиёсий-иктисодий драмалар билан ёнма-ён шахсий-маънавий драмалар хам кўз олдимизда туғила бошлаганди. Мухаммад Солихнинг машхурлиги унинг, баъзи йўлдошларини чинакамига безовта кила бошлади. Абдурахим Пўлатов “Бирлик”нинг раиси бўлишига карамасдан, халк Мухаммад Солихни эшитишни истарди, агар у митингда йўк бўлса, уйидан ёки ишхонасидан бориб олиб келишарди. Ёки, Пўлатов каерга бормасин, ундан одамлар: “Сиз Мухаммад Солихнинг ёрдамчисимисиз?”,– деб сўрашарди. Лекин одамларнинг бу “фаросатсизлиги” Пўлатовнинг умр бўйи Солихга карши курашишга сабаб бўлади деб хеч ким ўйламаганди. Ҳасад, Пўлатов мисолида, худди мухаббат каби инсонни харакатга келтирувчи куч эканини исбот килди.

Ёнинчи боб
1989 йил сентябр ойи эди. Бир куни эрталаб ишга келаётиб, Тошкент кёчаларида ёпиштирилган э;лонларга кёзим тушди:
“Бирлик” халк харакати бугун соат 10.00 да хаммани Ленин майдонига митингга чакиради. Талабимиз: компартия сафидан нохак чикарилган “Бирлик” раиси Абдурахим Пёлатов компартияга кайта тиклансин!
Бошкарув хай;ати”.
Кеча кечкурун хеч кандай хай;ат мажлиси ётказилгани йёк эди. Ёки менга айтишмаган. Нега энди митинг кимнингдир коммунистлигини химоя килиши керак? Бу уят-ку! Эхтимол, бу “Бир- лик”нинг обрёсини тушириш учун килинган прово- кациядир? Бутун Совет Иттифокида коммунистлар партия билетларини ёкишаётган бир пайтда… “Бу провокациядан бошка нарса эмас”, деган хаёл билан “Бирлик” штаби жойлашган Ёзувчилар Союзига келдим. Фаоллар йи\илишган, ёртада Пёлатов ташвикот килаяпти: “Агар мени компартиядан кет- кизишса, эртага камашади. Камалганимдан кейин сизларни хам кёйишмайди. хай;ат мажлисини чакирмасдан, митинг э;лон килган бёлсам, нима бёпти?…”.
Пёлатов билан тортишиш тахликали эди. Тор- тишган кимса дарров “соткин” э;лон килинар ёки бошка шантаж усуллари билан ташкилотдан узок- лаштириларди. Бёлар иш бёлганди.
Ёзувчилар Союзи атрофида 150-200 та киши йи- \илганди. Тёртта кишининг кёлида Пёлатовни ком- партияга тиклаш талаби ёзилган плакат бор эди. Аммо бу кичик оломон бир карорга келиб улгурмас- дан, милиция ёраб олди ва одамларни Инкилоб хиё- бони атрофидаги йёлга сикиб чикарди, у ерда тёк- моклар билан ура бошлади, бу оломон ичида шоира Гулчехраа Нуруллаева хам жарохатланганди.
Кечкурун “Озодлик” радиосининг сиёсий шарх- ловчиси Темур Хёжа эфирга чикиб бу вокеани шархлар экан, Абдурахим Пёлатовга “сизни компар- тиядан кувсалар, бундан фахрланишингиз керак эди” дея да;ват килди. Бошка хабар агентликлари хам бу уятли вокеадан ёз таассуфларини билдирдилар.
Бу шармандали ходиса шуурли ёзбек зиёлилари- нинг йигирма йил давомида чойхоналарда, ертёла- ларда орзу килиб, нихоят эришган миллий уй\ониш харакатига чапланган балчик эди.
Ёша куни кечкурун “Бирлик”ни тузган шоир ва ёзувчилар йи\илди. Усмон Азим сёз олиб, “Бир- лик”ни шу ётирганлардан хар биримиз бошкари- шимиз мумкин эди, деди. Яна Мухаммад Солихга надомат тошлари ё\илди.
Менинг фикримча, бу митинг вокеаси “Бирлик” харакатининг бёлинишидаги илк чатнаш эди. Зеро, бу пайтга келиб, Мухаммад Солих “Бирлик” хай;- ати мажлисларига деярли келмай кёйган эди. У ёзини оклаб, “биз шоир-ёзувчилар харакатни тузиб бердик, у ё\ини сиёсатчилаар давом эттирсин, биз асарларимизни ёзайлик”, дерди. Бу катта хато эди.
Пёлатовни “Бирлик”дан узоклаштириш кийин эмасди. Факат Пёлатовнинг шантажга усталиги хар сафар уни куткариб колган. Унинг синовдан ётган ва оломонга яшин тезлигида та;сир киладиган кискача нутки шундай: “Мени “Бирлик”дан олиб ташлашни Каримов айтган, менга карши гапираётганлар Кари- мов билан тил бириктиришган”, дерди у. Бу бизнинг содда калбимизни тез ишонтирарди. Биз хамма нар- садан кёпрок хиёнатни ёмон кёрардик. Пёлатов доим олдимизга хиёнатга учраган одам бёлиб чикарди.
Куни эсимда йёк, 1989 йилнинг августи эди. Пёлатовни раисликдан олиб ташлаш масаласини мухокама килиш учун Марказий Кенгаш чакирил- ганди. А;золарнинг 95 фойизи Пёлатовга карши эди, чунки у “Бирлик” атрофида тёпланган жуда кёп олим ва мутахассисларни ёзининг кёпол муомиласи билан харакатдан узоклаштирганди. А;золарни “шахарли” ва “келгинди”га ажратиб, харакатни ич- дан чирита бошлаганди. Мажлисда Пёлатовни коралаш учун харакат МК а;зоси Тохир Карим минбарга чикди. Шундай бир нутк ёкий бошлади-ки, уни эшитган одамнинг Пёлатовга рахми кела бошларди. Унинг нутки \ийбатнинг ёзгинаси эди, бу нуткни ёзиб берган харакат МК а;зоси, шоир Мирзо Кенжабоев эса, залда писиб ётирарди. У Пёлатовнинг “Бирлик”ка келтирган зарарини эмас, ёзининг Пёлатовга гина-гудратини ёзганди. Бу \ийбатга ёхшаган нуткни аввалдан ёкиб кёрмаган содда Тохир Карим шол\омдай кизариб, минбардан тушиб кетди. Пёлатов шундай кутулиб колди. Кейин буни “Бирлик” кенгаши мени кёллади, деб видеога ёзилган лентани хамма ерда, хатто чет элларда хам намойиш килиб юрди.
Кискача айтганда, 1989 йил ноябрга келиб, “Бирлик” амалда бёлиниб бёлганди. Абдурахим Пё- латов, одатдагидек, тёхтамасдан ёл\он уйдирарди. Унинг “Мухаммад Солих “Бирлик”ка раис бёлишни истаяпти” деган иддаосига карши Солих “мен хеч качон “Бирлик” раислигига номзодимни кёймайман, номзодимни кёйсалар хам, рад киламан”, деб касам ичиб, билдириш хати ёзиб, уни “Бирлик” хай;атига топширди. Бу “Бирлик” хай;ат а;золарини эркин- рок харакат килишига имкон берди. харакат рах- барини ёзгартириш имкони пайдо бёлганди. Ку- рултой чакирилишига карор килинди. Пёлатовдан хам бир амаллаб Мухаммад Солихдан олинган хат мазмунидаги билдириш хати олинди. Мухаммад Солих берган сёзи устидан чикди: “Бирлик” раисли- гига да;во килиш у ёкда турсин, хатто оддий а;золикдан хам чикиб кетди.
Абдурахим Пёлатов ёз сёзининг устидан чикиш- ни хеч качон ёйламаганди хам. У устози Лениннинг “цел; оправдывает средство”* коидасига кат;ий амал киларди. У “Бирлик” раислигидан кетишдан кёркиб, неча йилдир харакатнинг курултойини ётказмаяпти.
Бизнинг миллий кураш достонимизда ижобий ва салбий характерлар бёлиши табиийдир. Мен Мухам- мад Солихни хурмат киламан, чунки у тё\рисёзли. Пёлатовни хурмат килмайман, чунки у ёл\ончи.
Мухаммад Солих мен учун оддий партия раиси (раислар жуда кёп) эмас, миллий давлат \оясини ташиган шахсдир. У сиёсий лидердан кёпрок миллий лидер. Партия рахбарлиги ахамиятга эга эмас. 1980-1985 йилларда Мухаммад Солих уйида ётириб ше;р ёзарди, ташкарига чикмасди, аммо лидер эди.
“Бирлик” ичидаги жанжал Мухаммад Солих харакатдан чикиб кетганидан (у 1989 йил ноябрда харакатдан исте;фо этди) сёнг хам тинчимади. Атрофига бир кунда юз минг одамни тёплашга кодир бу ташкилотнинг аста-секин файзи коча бош- лади. Кёпгина “бирлик”чилар Мухаммад Солихни харакатдан кетмасликка да;ват этиб, ёнига боришди. Аммо у кайтиб келмади.
Аммо Мухаммад Солих “Энди ше;римни ёзаман” деб хато ёйлаган эди. Унинг 1985-89-чи йиллари орасида кёрсатган ижтимоий фаолияти уни ёзи хам яхши тасаввур килмаган бир маконга олиб кирганини билмаганди. Бу макон сиёсат майдони эди. Одамлар унга эргаша бошлагандилар, уларни оркасига кайтариб юбориш мумкин эмасди. Ва 1990 йил январида ёша “Бирлик”ни тузган гурух яна Мухаммад Солих атрофида тёпланди. 1990 йил февралда “Эрк” харакати, кейин, апрелда “Эрк” партияси тузилди. Унга Мухаммад Солих раис этиб сайланди. “Эрк” совет даврида курилган биринчи миллий партия эди.
Мухаммад Солихнинг ибораси билан айтганда, “биз бу партияни сахрода курдик. “Бирлик” турар экан, бошка партия куриш хиёнат саналарди, лекин биз бу партияни курдик, чунки ниятимиз холис эди”. Сахрода курдик, деганиниг ма;носи у пайтда халкнинг бутун актив кисми “Бирлик”да эди, лекин биз яна ёша “Бирлик”ни курган одамлар бёлганимиз учун янги ташкилот тузганимизда, халк бизга эргаш- ди.
1990 йил 30-чи апрелда “Эрк” Демократик партиясининг Биринчи курултойи бёлди, унда партия Низоми ва Дастури кабул килинди. Партияга раис этиб сайланган Мухаммад Солих нутк килди.
Ёзбекистон Президенти Каримов хокимиятга кел- ган кунидан бошлаб халк ичида танилган лидер- ларни ёз тарафига тортиш тактикасини ишлатди. Мухаммад Солих хам ёша лидерлар ичида эди. Унинг номзоди Ёзбекистон Олий Совети депутат- лигига кёйилганда хукумат киршилик килмади, Мухаммад Солих Тошкент профессорлар шахарча- сидан 89 фойиз овоз олиб, депутатликка ётди. Бундай коммунист бёлмаган, аммо хукумат ёз тара- фига тортишни истаган депутатлар парламентда 5 фойизни ташкил киларди.
“Эрк”нинг Биринчи Курултойидан Президент Каримов ёз фойдасига бир нарсалар кутганди. Чун- ки Мухаммад Солих депутат бёлганди, хар куни бёлмаса хам, хафтадаа бир марта кёришардилар. Ораларида \ав\ога сабаб бёладиган хеч нарса йёк эди. Шунинг учунми, “Эрк” Курултойига жумху- рият газеталари, телевидение ва радиосидан жуда кёп журналистлар келганига Президент монелик килмади. Лекин Курултойдаги Мухаммад Солих та- рафидан килинган нутк хукуматнинг хафсаласини пир килди. Мухбирлар Курултойдан бир-бир чикиб кета бошлашди. Мухаммад Солихнинг нутки коммунистик системанинг аёвсиз танкиди билан тёла эди.
Эрталаб биз жумхурият газеталарида Курултой хакда бирорта хабар ёкийолмадик. Телевидение, ра- дио хам жим эди. Факат Москвадаги хабар агентликлари берган хабарлардан сёнгра, Курултой- дан ён-ён беш кун ётгандан кейин Ёзбекистон га- зеталарида “Эрк” хакида киска ма;лумотлар бериш- га мажбур бёлишди.
Биз тезда “Эрк” газетасини чикара бошладик. Уни ротопринтда босиб, Олий Совет депутатларига, хукумат а;золарига ва оддий фукароларга таркатар- дик. Бунинг учун деярли хар кун партия раисидан тортиб (у депутат бёлишига карамасдан), “Эрк” га- зетаси мухарриригача Тошкент прокурорига чакири- либ, сёрокка тутилардилар. Лекин то 1991 йил октябргача бу ротопринт газетамизни чикаришдан тёхтамадик.
“Эрк” партияси фавкулодда тез шаклланди. Унинг одамлари халкка “Бирлик” замонидан таниш эди. Вилоят ва туманларда партиянинг бёлимлари тузилди, шахар ва кишлок зиёлилари “Эрк”ка окиб кела бошлади. “Эрк” ёзининг ибтидоси бёлган “Бирлик”дан ёзининг кат;ий структураси билан фарк киларди. Партияга а;золик, а;золик бадали системаси, котиб ва ёринбосарлар, кенгаш ва курул- тойлар– хаммаси ташкилотнинг бошкарувини кулай- лаштирар, рахбарият берган директивалар осонрок бажариларди.
“Бирлик” бизнинг биринчи тажрибамиз бёлгани учун ташкилий ишлар анча оксаган эди. “Бирлик” а;золари 100 минг киши, 300 минг киши деб мактанардик, аммо канча кишилигини факат Оллох биларди. Чунки а;золарга наинки а;золик билети берилган, хатто уларнинг рёйхати хам йёк эди. Оломон “гув” этиб йи\илар, “гув” этиб таркарди. Бу “Бирлик” эди.
“Эрк” партияси тузилган кунлари “Бирлик” раис- доши А.Пёлатов хам “Ёзбекистон Дем партияси” номи остида бир партия тузилганлигини э;лон кил- ди. Аммо бу “партия”га хеч ким кирмади. Кейин уни “Бирлик” деб э;лон килди, унга ба;зи “Бир- лик” харакатининг вилоят рахбарлари ва яна ён-ён бешта одам а;зо бёлган бёлди, аммо партиянинг рёйхатдан ётиши учун унинг 3 мингта а;зоси бёли- ши керак эди. Шундай килиб, бу партия рёйхатга олинмади.
Шунда Пёлатов ёзининг факат Бирлик” халк ха- ракати билангина тирик колишини англади, партия хакида 1991 йил президентлик сайловларигача “\инг” демади. Сайлов келганда, имзо йи\дим, деб берган рёйхатининг сохталиги, кёпгина имзоси кёйилган одамларнинг аслида имзо кёймагани ма;лум бёлди. Шунга карамай, Пёлатов сайловга мени кёйишмади, деб аюханнос солди.
Хёп, хукумат уни сайловга кёймади хам дейлик, нега уни кёллаган бир-неча юз киши, хеч бёлмаса ён-ён беш киши майдонга чикиб, унинг хукукларини химоя килмади? Сайлов кампаниясида хукумат теле- видениеси Мухаммад Солихга сёз бермаганида, унинг тарафдорлари телевидения биноси олдида катта норозилик митинги уюштириб, Солихнинг телевидениеда чикишини та;минлаганди. хукумат бошли\и ёз ракибига (сайлов кампаниясида Президент Каримов Мухаммад Солихни “ракиб” эмас, “менинг душманим” деб нутк киларди) сёз беришга мажбур бёлди, сабаби ракибининг оркасида ма;лум социал база бор эди. Умуман, Солихнинг де- путатликка сайланиши ва хукумат тарафидан эхтиёт- корлик билан каршиланишига асосий сабаб унинг ше;ри ёки маколалари эмас, балки унинг оркасида турган минглаб одамларнинг борлиги эди.
Аслида, Пёлатовни сайловга “кёймай” Каримов унинг обрёсини кётарди. Номзоди кёйилсайди, худди партия тузгани каби, унинг хакикий башараси кёрин- ган бёларди.
Мавзуга кайтайлик. 1990 йил ёзига келиб, “Эрк” партияси халк орасидагина эмас, Ёзбекистон Олий Кенгаши савиясида хам анча э;тибор козонди. Унинг сафига 8 депутат а;зо бёлиб кирди. Бундан ташкари, Парламентда 200 га якин “Эрк” партия- сини кёллайдиган депутатлар бор эди. Бу кучни тахлил килиб, “Эрк” хай;ати Парламентнинг нав- батдаги мажлисига “Мустакиллик Декларацияси”ни тайёрладилар. Мустакиллик “Эрк” программасининг марказий \ояси бёлганлиги учун ташвикот доим шу нуктадан олиб борилганди, Парламент а;золари бунга тайёр эдилар.
“Эрк” котиби профессор Отаназар Ориф Декла- рациянинг лойихасини тайёрлаб, хай;атга такдим этди. Декларация Мухаммад Солих тарафидан Парламентга такдим этилди.
20-чи июн 1990 йил Ёзбекистон Олий Кенгаши анча бахс, мунозаралардан сёнг “Эрк” партияси тайёрлаган “Мустакиллик Декларацияси”ни кабул килди. Мен яхши эслайман, телевизорда Олий Кен- гаш депутатлари юзидаги кувонч жуда хам самимий эди. хаммаси бу вокеани оёкда туриб олкишлади, хатто руслар хам.
Бу бизнинг биринчи жиддий \алабамиз эди.
Президент Каримов кабул килган 1991 йил 29 август декларациясини худди ёша Парламент депу- татлари хёрсиниб “кутиб олган” эди. хатто Пре- зидент “нега чапак чалмаяпсизлар”, деса хам, чапак- лар унча чалинмаганди. Нега? Балки депутатлар бу мустакиллик билан айни пайтда бир одамнинг дикта- тураси ёрнатилаётганини хам сезганидандир?
Барибир, худога шукр, мустакил бёлдик. Мана, мен хам мустакил давлатнинг мустакил зиндонида мустакил махбус макомида ётирибман. Сиёсий очлик килаяпман яна.
Ён биринчи боб
“Кормушка” очилди ва Бахонинг башараси кё- ринди:
–Сафар ака, тирикмисиз, электр печка кёйиб кетган эдим, ишлаяптими?,- деди Баходир.
–Рахмат, мендан кайтмаса, Оллохдан кайтсин,-дедим.
Баходир бирданига йёк бёлиб колди, кимдир дар- чани ёпди.
Мен каравотдан кунда икки марта турардим: бур- чакдаги сув жёмрагидан о\зимни чайкаш ва ювиниб олиш учун, холос. Куннинг кай махаллигини факат (очлик килаётганимни билсада) дарчани очиб, “ба- ланда оласизми?”, деб турувчи “баландёр”*дан би- либ олардим.
Ён кунлар ичида талабномамга ижобий жавоб олишимга ишонгандим. Рухан ва жисмонан ёзимни шу муддатга тайёрлаган эдим. Лекин ундай бёлмади. хар куни эрталабдан дёхтир билан кёргани келади- ган Тоштурма бошли\ининг муовини менга факат пёписа килар ва хакоратларди.
Ён биринчи куни ёрнимдан туролмадим. Овозим хам хириллаб чикар, куршаган бё\зим тунука кувур- га ёхшаб колганди.
Ён иккинчи куни назоратчилар ёртасида торти- шув бёлиб ётди. Навбатчиликни кабул килаётган на- зоратчи менга бир кор-хол бёлса, жавобгарлик унга юклатилиши мумкинлигидан кёркаётганини айтарди. Навбатчилар чикиб кетишди. Эшик очиклигича кол- ди. Орадан бироз вакт ётиб, дёхтир келди. О\зимни текширди. “Ярачалар пайдо бёлибди, оркасидан шпонка билан овкатлантирамиз”, деди.
–Агар шундай килсаларинг, хар кандай йёл би- лан бёлса хам ёзимни ёлдираман. Бу хакоратга чи- дайди, деб ёйламанглар. Ундан кёра, очликда ёлга- ним яхши,- дедим тахдид килиб.
–Шу гапингизни хужжатлаштириб кёямиз. Ёл- санг, ит ёлимида ёлиб кетавер, яхшиликни билма- динг,– деди дёхтир жахл билан.
Навбатчиликни кабул килаётган назоратчи хам сёкинди ва кёлидаги дафтарни дёхтирга узатди. Дёхтир нималарнидир ёзди ва камерадан чикиб ке- тишди. Ён тёртинчи кун ётган жойимдан кёз\ала олмайдиган бёлдим. Умуртка по\онам ишламай кол- ганга ёхшарди. Кёзим хира кёрар, куло\им о\ир эшитадиган бёлиб колганди. Икки ярим, уч метр нарида гапираётган “баландёр”нинг гапларини зёр\а эшитардим.
Ёша куни кечкурун камера эшиги очилиб, беш-олти киши- харбийлар ва дёхтирлар- киришди. Ик- китаси мени кётариб, тиббий замбилга ёткизишди. Гапиришга мажолим йёк эди. Зиналардан кётари- лишаётганини эслайман, холос.
Кёзимни очсам, оппок чойшаблар тёшалган, ёру\, катта хонада ётибман. Ёзимни кандайдир енгил сеза- япман. Ёнг кёлимга нина санчилган, юкоридан кан- дайдир идишдан томиримга дори томчилаяпти. Ки- мирламокчи бёлдим.
–Кимирламанг, суякларингиз тёкилиб колади,-деган, кулги аралаш овоз эшитилди.
Бу ёкимли ва самимий овоз аёлники эди.
Бошимни сал кётардим, оёк учимда оромкурсида газета ёкиб ётирган гёзал аёлни кёрдим.
Менинг бошимни кётарганимни кёриб, аёл ёрни- дан турди. Ёрта бёйли, сарикдан келган, чехраси ис- сик, кёзлари мовий, ок калпокчаси ва халати келиш- ган коматига ярашиб турган, ёши 35-36 атрофидаги аёл эди. Балки мен узок вактдан бери ташки дунё- дан узилганим учун биринчи учратган аёл кёзимга шундай кёрингандир, деб ёйладим.
Кейинчалик бу дёхтир аёл менга кёп яхшилик килди. Бошкаларга ёхшаб, махбусга эмас, худди озодликдаги хаста одамга раво кёриладиган муоми- лани килди. Бир хафта ичида оёкка турдим. Мен бу сатрларни ёзарканман, бу аёлнинг кёрсатган марха- мати учун мукофот Оллохдан кайтсин, деб дуо киламан.
Каршидаги колонияда аёллар хакида шу хазиломуз ше;рни ёзган эдим:
Кечиринг, санамлар, биздан ётибди,
хусну жамолингиз кадрин билмабмиз.
Ёттиз уч бахорни кузга алмашиб,
Сизни ёйламабмиз, юрак тилмабмиз.
Фалакда парилар сиз хам кечиринг,
Ойга бокибмизу, сизни кёрмабмиз.
Тонггача адашиб самон йёлида,
Кизарган шафакдан сизни сёрмабмиз.
Еттикат самодан сёраб, ахтариб,
Сайр этиб сарсари кетаверибмиз.
Беш кунлик дунёни олти кун билиб,
Айланиб-айланиб ётаверибмиз.
Кечиринг, санамлар, биздан ётибди,
Сочингиз калта, деб киска ёйлабмиз.
Киркта дор бёлибди кирк кокилингиз
Бёйимизсиз билан хато бёйлабмиз.
Карши, Шайхали, 1994 йил, октябр.
Аёллар хакида гап кетаркан, сиёсий махбуслик жабрини тортган Мё;табар Ахмедовани эслагим ке- лади. 1939 йилда ту\илган. Геология фанлари ном- зоди, беш вакт номозини канда килмайдиган мусли- ма аёл. У хукуматга мухолиф карашларини очик баён килгани учун камалганди. Уни Тоштурманинг 4-чи спецподвалида саклашган. Камерасига наркоман аёл- ларни кёйишиб, жанжал чикаришган. Вахшийлар Мё;табар опани бир-неча марта калтаклашган. Ам- мо инсонни хёрловчи бундай ходисалар Мё;табар опани э;тикодидан кайтаролмади. Мен Ёзбекистон- да шундай кучли аёллар борлигидан фахрланаман ва бундай аёллар туккан фарзандлар ёз ватанини хеч качон золимларга топшириб, караб ётирмаслигига хам ишонаман.
Сиёсий очликдан кейин бир ойча Тоштурма ка- салхонасида даволандим. Шу орада талабномада ёзилган химоячи масаласи хал бёлди. Я;ни, мен талаб килган адвокат хамидулла Зайниддиновни мен билан кёришишга киритишди.
–Мен сизга кёйилган айбни сиёсий максадларда уюштирилган, деб биламан, лекин бу хусусда баё- нотни адвокатурамиз бошли\и Егошин э;лон кила- ди,- деди Зайниддинов.
хакикатан хам, Егошин шундан кейин “Озод- лик” радиосидан танга хакидаги жиноий ишнинг уй- дирма эканлигини исботлаб берди.
1993 йил 28-чи декабрда терговчи хусан Ахме- дов менга расман айбнома ко\озини олиб келди. Мен ко\озга “мен жиноий иш килдим, деб хисобла- майман”, деб ёзиб бердим. Январ ойида Ёзбекис- тон Олий Судидан хат келди:
“Айбланувчи Бекчонов Сафарбой. Сизнинг жиноий ишингизни 19 феврал куни соат 10.00 да Ёзбекистон Олий Судининг суд мажлисида кёриб чикишга карор килинди. Бу хакда оилангизга хам хабар берилди”.
Хат давомида суд раиси ва давлат кораловчи- сининг исмлари, лавозимлари кёрсатилганди.
Мен энди ертёла азобидан кутулгандим. Тоштур- манинг иккинчи камокхонаси, тёртинчи каватидаги умумий камералардан бирида эдим. Озодлик камера панжарасидан бир-неча кадам нарида, шундок кёри- ниб турарди. Камерада Ёзбекистоннинг барча тер- говхоналаридан келтирилган элликтагача махбус бор эди. Энг мухими, ташки дунё билан алока ёрнатиш имконияти ту\илганди. Ушбу китобда ишлатилган кёпгина ма;лумотларни ёша камерада туриб, ташка- ридан олганман.
Тоштурма кундан-кунга тёлиб борарди, шу жум- ладан, бизнинг камера хам. Ён олти кишига мёлжал- ланган камерадаги каравотларнинг хар бирига тёрт- тадан махбус тё\ри келарди ва улар навбатма-навбат дам оларди.
Бурчакдаги тёртта каравот жиноятчилик дунё- сининг югурдакларидан тёрттасиники бёлиб, улар камерага бошчилик килишарди. “Передача” олган махбус олдин уларга узатиши керак. Улардан колса, ёзига олади. Ёзлари емай-ичмай, камокдаги якинига юборишган озик-овкатларнинг олдин бошкаларга тегишини озодликдагилар, албатта, билишмасди. Камба\ални туянинг устида ит копибди, дегани шу.
хафтада бир, икки марта “братва”лар камера- ларни зиёрат килгани чикишади: Олдинда Тоштурма “положенец”и*, оркарокда бир гурух шотирлари. Сокчи уларга эшикни очиб беради ва \ойиб бёлади. Улар кийинишларидан хукумат ёки президент махка- маси ходимларига ёхшаб кетишади. Битта фарки- галстук такишмайди. Бу \аройиб “делегация” махбуслардан камерадаги муаммолар хакида сёраша- ди. хамма бир овоздан “братва”ларга “рахмат!”, деб бакиришади. Кейин камерага тайинланган ёз вакилининг хисоботини эшитади. Агар вакил камера- даги биронта махбус ё\рилар конунини бузди, деб кёрсатса, “разборка”* бошланади. Махбус айбдор деб топилса, жазоланади. Масалан, камерада овкат- ланишаётган пайтда туалетга борса (туалет камера бурчагида, очик жойда) у “кора рёйхат”га тушади. “Делегация” ичида жазо ижрочилари хам бор. Бу “гунох” учун беш ёки олти мушт еб кутулиш мум- кин. Бировнинг нарсасини сёрамасдан олган махбус “крыса”* деб э;лон килинади. “Крыса” билан хеч ким чой ичмайди, овкатланмайди. Агар каттарок “жиноят” килган бёлса, камерадан олиб кетилади. Кёпинча, бундай махбуслар кайтиб келмайди. Улар- ни “обиженный”* ларнинг камерасига жёнатишади. Агар кайтариб олиб келишса, у албатта майиб ки- линган, кёли ёки оё\и синдирилган бёлади. Я;ни, о\ир жиноят килган махбус ёки хакирликнинг энг тубан по\онаси “обиженный”лар сафига кёшилиши керак ёки майиб килиниб, яна махбуслар макомига кайтарилиши мумкин. Бу икки такдирдан бирини танлаш хам махбуснинг ихтиёрида бёлмайди. Буни “братва”лар хал килади.
“Обиженный”лар ма;мурият тарафидан “гомо- сексуалист” деб хужжатлаштирилади. Бу кишилар то озодликка чиккунларича камокхонанинг энг ифлос ишларини бажаришга мажбур килинадилар. Ба;зи камокхоналарда бундайларга доимий равишда тажо- вуз килишади, хакоратлашади. Бундай хаётдан бан- дасини Оллох асрасин.
16-чи феврал 1994 йил. Тоштурманинг 2-чи камокхонаси. Ёзбекистон Олий Судида менинг ус- тимдан очилган жиноий ишнинг кёриб чикилишига икки кун колди. Ёзимча хаёл киламан, ко\озда ёзи- лишича, суд мажлиси очик бёлади. Демак, карин- дош-уру\лар, дёстлар ва халкаро ташкилотлардан вакиллар катнашишади. Суд раиси менга сёз беради:
“Мухтарам суд хай;ати!
Сиз кёриб чикмокчи бёлаётган “жиноий иш” сиё- сий максадда уюштирилгандир. Бунинг энг жён исботи “Ким ё\ри?” маколасининг “Эрк” Демокра- тик партияси курултойи арафасида э;лон килиниши- дир. Мен август ойига мёлжалланган “Эрк” курул- тойини ташкил килиш комиссиясига сайланган эдим. Менинг айбим танга ё\ирлашда эмас, менинг айбим курултой ташкилий комиссиясининг ба;зи а;золари билан президент маслахатчиси Мавлон Умрзоков- нинг “Эрк” партияси раиси Мухаммад Солихни коралаш плани тузганини фош килганлигимдир. Кё- риб чикилаётган иш сиёсий ишдир. Халкаро норма- лар ва Ёзбекистон республикасининг амалдаги ко- нунлари бёйича хеч ким суд хукмисиз жиноятчи деб э;лон килинмаслиги керак. Шунга кёра, терговда кёрилаётган иш хужжатлари матбуот ходимлари кёлига берилмаслиги керак. Бу ерда Ёзбекистон конституцияси ва бошка конунлар оёк ости килинди. Мен камалганимдан бери Ёзбекистон матбуот орган- лари мени тарихий танга ё\риси, деб шовкин сола- япти. Агар суд хакикатан хам мустакил ва дахлсиз бёлса, бу тухматни уюштираётган матбуот воситала- рига конуний ажрим чикариши лозим.
Мен бирорта хатти-харакатим билан жиноят содир этдим, деб хисобламайман ва бу судда кёр- сатма беришдан бош тортаман…”
Шунга ёхшаган бир нутк хозирладим шууримда.
“Миллий мажлис” суди жараёнида Отаназар Ориф килган химоя нуткини хотирамда жонланти- риб, ундан илхомланишга уринардим. Аммо кайфи- ятим жуда ёмон эди. Шунга карамай, ёша куни, 16-чи февралда камерадошларим ёрдамида кийимла- римни ювдим. Икки кундан кейин судга тоза кийи- ниб чикмокчи эдим. Кечкурун эшик очилиб, назо- ратчи кёлида ко\оз билан кирди.
– Бекчонов ким?– деб сёради назоратчи.
– Мен, шу ердаман,– дедим ва ётиндай кала- шиб ётган махбуслар орасидан ётиб, назоратчининг олдига бордим.
–Адвокатингиз сиз билан мухим масалада гап- лашгани келибди. Беш-ён минутда кайтиб келасиз, кетдик,- деди назоратчи.
Эгнимда чопон, оё\имда шиппак билан дахлизга чикдим. Чунки бошка кийимларим хёл эди. Дах- лизга чиккан захотим иккита одам кёлларимни оркамга кайириб, кишан солишди. Оё\имни ерга теккизмай, Тоштурма дарвозахонасига олиб келиш- ди. У ердаги “стакан”*ларнинг бирига камашди. “Стакан” совук, корон\и ва сассик эди. Мендан олдин кирган махбус каттакон килиб сийиб кетибди. Карахт бёлиб колганимдан, 2-3 дакика ёзимга ке- лолмай турдим. Адвокат билан учрашадиган бёлсам, нега энди бу ерга олиб келишди? Кёлимдаги кишан- ни хам ечишмади, номардлар.
Эшикни тепа бошладим. Эшик эмас, дарчаси очилиб, сокчининг башараси кёринди.
–Э, Сафар ака, бу ерда нима килаяпсиз?–деди сокчи.
Бу йигит менга таниш эди. 1-чи спецподвалда назоратчи бёлиб ишларди. Уйга хат олиб боришга ва;да берган, аммо кейин кайтиб навбатчиликка келмаган йигит ёша эди.
–Адвокатингиз билан учрашасиз, деб олиб келишди-да, шу ерга камашди,- дедим.
–хозир аниклаб келаман,–деди ва дарчани очик колдириб кетди.
Очик дарча мен учун нажот эди, юзимни унга капиштириб турдим. Ярим соат сёнгра сокчи кайтиб келди.
–Сафар ака, аниклаб келдим, сизни министрнинг буйру\и билан “этап” килишаяпти. Тоштурмага кай- тиб келмайсиз. Бошка кёришмасак, эсингизда бёл- син, уйингизга хат обориб балога колдим. Ишдан олишиб, оддий сокчи килиб кёйишди. Уйингизни КГБ ёраб олган, энди уйга одам юборманг,– деди ва дарчани очик колдириб кетди. Бу химмати учун ичимда унга рахмат айтдим.
“Стакан”да Тоштурманинг тонгги сиренасигача колиб кетдим. Нафас йёлларимни шу ерда шамол- латганман.
Эшик очилиб, десантчилар кийимидаги иккита барзанги кёринди.
–Бекчонов сенмисан?–деди барзангилардан бири дёриллаган овозда.
– Бекчонов Сафарбой…
Кёлидаги калин папка жилдига караб тураркан, айтганларимни “тё\ри”, деб тасдиклади. Иккита бар- занги иккала эгнимдан ушлаб Тоштурма ховлисига олиб чикишди.
У ерда “калашников”лар билан куролланган ас- карлар туришарди. УАЗ харбий автомашинасига ётказишди. хайдовчи ёнига кёлида “калашников” ушлаганлардан бири ётирди. Иккала ёнимга бояги барзангилар ётиришди. Дарвоза очилиб, машина тепасидаги сирена чалинди ва катта тезликда йёлга чикдик.
Тонг энди ёришаётганди. Бу йил киш каттик келди. Одатда февралнинг иккинчи ярмида Тош- кентда хаво анча юмшаган бёларди. Машина ойнасидан караб кетарканман, етти ойдан бери кёрмаган Тошкент кёчалари хувиллаб колгандай кёринди, аммо шу бём-бёш кёчалар хам со\инчли юрагимни орзиктириб юборди…
Шахар марказидаги ИИВ камокхоналар Бошкар- масига етиб келдик. Олдинда ётирган автоматли барзанги тушиб, буйрук бера бошлади. Оркада кел- ган машинадан уч-тёртта харбий мен ётирган машинани ёраб олишди. Иккала ёнимда ётирганлар эса, машинадан тушиб \ойиб бёлишди.
хашаматли бинодан бир киши чикиб, машина томонга кела бошлади. Ёрта бёйли, корни катта, кимматбахо хаво рангли костюм-шим кийган бу одам менга таниш эди. У камокхоналар бошкармаси бош- ли\и, полковник Эркин Икромов эди.
У билан 1992 йилнинг куз ойларида бир машхур хофизнинг тёйида танишган эдик. Мен тёйхонага кирганда, базм авжига чиккан эди. Мени уйнинг иккинчи каватидаги алохида залда тайёрланган дас- турхонга йёналтиришди. Ичкарига кирар эканман, тёй эгаси куло\имга “Сафаржон, гап-сёзда эхтиёт бёлинг, куда* тарафдан одам бор”, деб шивирлади.
Гёзал безатилган зал кенг бёлишига карамасдан, арок хиди ва сигарет тутунидан диккинафас бёлиб кетганди. Тёй эгасининг укаси менга пешвоз чикди ва бошкаларга мени таништирди. Хонтахта атрофи- дагилар билан битта-биттадан саломлашдик. Ёшанда полковник Эркин Икромов билан ёнма-ён ётириб колгандик. Мен сиёсий мавзудаги сухбатнинг устига келган эканман. хамма менга каради. Мухолифат вакили эдим, хамма президент сайловидан кейин сиёсий вазият кайси тарафга ёзгаришини билишни истарди. Мен коидага амал килиб, гапирмадим. Ёшанда Эркин Икромов, агар президент каттик- кёллик сиёсатини бошласа, “демократларнинг кёпчи- лиги “баланда” ейишга мажбур бёлади”, деганди. Ёша базмда “баланда” нималигини тушунмагандим. Ва тушунмаганимни ёнимда ётирган полковникка айтганимда, у мийи\ида кулиб, жавоб бермаганди.
–Сафаржон, “баланда” нималигини тушунгандир- сиз?,–деди машина ёнига келиб Эркин Икромов,- Ёлмасликдан, камалмасликдан хеч кимга кафолат йёк. Жанжалкашлик килаверманг, ёзингизга кийин бёлади. хозир сизни бир жойга оборишади, кейин кайтиб келасиз.
Икромов аскарларга ёгирилиб, нимадир деди. Яна боягидай, машина олдидаги ёриндикка автоматли барзанги, икки томонимга милиция кийимидаги икки киши ётирди. Машина катта тезликда йёлга чикди.
Бехтерев кёчасигача хотиржам кетдим. Кейин карасам, машина тё\ри Тошкент шахар рухий касал- ликлар касалхонасига бораяпти. Юрагим “шув” этди. Камалганимдан бери биринчи марта чинакамига кёркдим. “Сафар, мана етиб келдинг”, дедим ёзим- га ёзим.
Машина касалхона дарвозаси олдига келди… Ва мё;жиза юз берди. Машина нак дарвоза олдига келиб, тёхтамай ётиб кетди. Ёзимни кушдай енгил хис килдим. Гёё якин о\айниларим билан машинада ёз тёйимга кетаётгандай.
Машина Тошкент аэропортига етиб келди. Учиш майдонига кириш дарвозасида хужжатлар текширил- ди. Каергадир учишимиз кераклигини англадим. хар кандай савол-жавоб фойдасиз эди. “Жим ётир, га- пириш мумкин эмас”, дейишарди барзангилар. Ма- шина учок майдонида турган ЯК-40 самолёти ол- дида тёхтади. Ёнимда ётирган милиционер самолётга чикиб кетди. Бироздан кейин тушиб, “хаммаси тай- ёр, олиб чиксак бёлади”, деди.
Самолётга чикдик, салон харбийлар билан тёла эди. Учувчилардан биттаси келиб, милиционерлардан куролларини олиб кетди. Барзанги кёлидаги калин папкани милиционерлардан бирига топширди, кан- дайдир ко\озга имзо кёйдирди ва самолётдан тушиб кетди. Самолётнинг эшиклари ёпилди, моторлар гувиллай бошлади. Милиционерлардан кёлимдаги кишанни ечиб кёйишларини сёрадим. Кишан кок суякка айланган кёлимни каттик о\ритарди. Иккала милиционер маслахатлашди. Биттаси рахмдилрок экан, бир кёлимдаги кишанни ечиб, ёзининг кёлига такиб кёйди. Лоакал бир кёлим ечилди, сал енгил тортдим. Ёриндикка ясландим ва кёзимни юмиб, хаёлларга берилдим. Ё Оллохим, каердаман, каерга кетаяпман?
Самолётдаги ёриндик саккиз ой комфорт кёр- маган махбус учун ортикча юмшок кёринди шекил- ли, кёзим илинибди, кёпол бир турткидан уй\ондим. Милиционер бир ко\озни бурнимга тикиб, “шунга кёл кёй”, дея никтаяпти. Мен ко\озга кёз югуртир- дим:
“КАРОР
(Айбланувчини судга бериш хакида)
1994 йил феврал ойи 10-чи куни Элликкала тумани суди биносида Элликкала тумани судининг раиси Э.Сабуров, Ёзбекистон Республикаси ЖКнинг 129-моддасининг 3-кисми билан айбланган Бекчонов Сафар- бой Жумабоевичнинг № 1-17-94 сонли жиноятли иши материаллари билан танишиб чикиб куйидагича
АНИКЛАДИМ:
Айбланувчи Бекчонов Сафарбой Жумабоевичнинг жиноят иши юзасидан тергов харакатлари Ёзбекистон Республикаси ЖПКнинг талабларига риоя килинган холда олиб борилган. Ушбу жиноят иши мазкур судда кёришга тегишли.
Айбланувчи Бекчонов Сафарбой Жумабоевичнинг жамоат учун хавфли харакатлари жиноят иши материал- ларига кёра Ёзбекистон Республикаси ЖКнинг 129-моддасининг 3-кисмига мувофик квалификация килинган. Айблаш фикри жиноят иши материаллари асосида тузил- ган, процессуал хатолар кёринмайди.
Жиноят ишидаги тёпланган материалларга асосан айбланувчи Бекчонов Сафарбой Жумабоевични судга бериш ва жиноят ишини суд мажлисида кёриш учун асослар етарли, деб хисоблайман. Юкоридагиларга асосан Ёзбекистон Республикаси ЖПКнинг 203-210-моддала- рини кёлланиб,
КАРОР КИЛДИМ:
Айбланувчи Бекчонов Сафарбой Жумабоевич Ёзбекистон Республикаси ЖКнинг 129-моддасининг 3-кисми билан судга берилсин. Жиноят ишини очик суд мажлисида кёриш учун 1994 йил феврал ойи 17-кунига тайин килиниб, судланувчи, гражданлик да;вогар вакили ва гувохлар чакирилиб тарафлар иштирокида тайин килинсин.
Айбланувчи Бекчонов Сафарбой Жумабоевичнинг эхтиёт чораси аслича камокда ушлаб туришда колди- рилсин. Жиноят иши суд производствосига кабул килинсин.
Элликкала тумани судининг раиси Э.Сабуров.
 Имзо. Мухр.”.
Бу тумтарок жумлалар билан ёзилиб, русча машинкада кёчирилган хужжат менинг такдиримни хал килаётган эди. Ко\ознинг оркасига “ёкидим” деб имзо чекдим. Кейин сездим-ки, самолёт моторлари тёхтаган эди. Биз ерга кёнган эдик. Иллюмина- тордан карадим, “Нукус” аэропорти деган катта ёзувга кёзим тушди…
Учинчи кисм
ЗОНА
Ён иккинчи боб
Нукус аэропортидан тё\ри Нукус камокхонасига олиб келишди. Камерага олиб киришгунича, каерга келиб колганимни билмадим. Тёрт кишилик камерага мен тёртинчи бёлиб кирдим. Салом-аликдан кейин танишдик. Каравотга нарсаларимни жойлай бошла- дим. Камерадошлар учаласи хам тикка туриб, мени кузатишмокда.
–Нега тикка турибсизлар, ётирмайсизларми?,-де- дим.
–Ётириш мумкин эмас, факат кечкурун соат ён бирдан эрталаб бешгача ётиш мумкин,–деди йигит- лардан бири.
–Бу тор катакда юриш мумкин бёлмаса, ётмай нима килади одам? Кунига ён олти соат тикка ту- риш мумкин эмас-ку,- дедим.
Атрофдагилар бир-бирига караб, кулиб кёйишди ва эшикнинг дарчасига имо килишди. Дарчадан бир жуфт алкоголдан кизарган кёз тикилиб турарди. Бу кёзнинг ёнида, албатта, кулоклар хам бор эди. Ме- нинг деганларимни эшитганди бу кулоклар ва бунга жавоб ёларок, эшик очилди. Битта эмас, икки сокчи кириб келди:
–Политик, нега агитация килаяпсан? Сенга бу ер партия мажлисимиди, кисиб ётирмайсанми!,–деб бакирди улардан бири.
–хакорат килманг. Мен уларга тё\ри гапни га- пирдим,–деганимни биламан, чап тарафимда турган сокчи битта кёлимни шундай кайирди-ки, о\рик зёридан бакириб юбордим. Ёнг томонимдаги сокчи хам бёш келмади, корнимга жон-жахди билан мушт туширди. Нафасим ичимга кайтиб кетди. Дахлизга караб судрадилар, судрар экан, тинмасдан тепиб бо- рардилар. Дахлиз узун эди. Тепки хам мёл бёлди. Нихоят, ховлига чикдик. Бир каватли бинога кир- дик. У ерда учта харбий кийимдаги одам кутиб турган экан. Уларнинг каттаси (капитан) махбусни фалон хонага олиб киринг, деб буйрук берди. Кир- дик. Хонага кирган жойда деворга каратиб кё- йишди. Энди нафас ростлаган эдим, елкамга о\ир бир зарба едим. Улар резинка тёкмок билан ура бошлагандилар. Мен ерга йикилдим. Тепа бошлади- лар. Икки киши икки тарафдан тепардилар. Полда думалар эканман, о\из-бурнимдан окаётган кон пол устида узун-узун излар колдираётганини совук ак- лим кёриб турарди. Тепкилардан бири бошимга тег- ди ва мен бир неча сонияга хушдан кетдим. Устимга совук сув сепдилар, ёзимга келдим. Елкамдан тутиб тур\аздилар, деворга суяниб, оёкка тураолдим. Кал- таклашда актив иштирок этган капитан ярим ёз- бекча, ярим кораколпокча талаффуз билан:
–Эртага прокурорнинг айтганларини тё\ри деб тасдиклайсан, йёкса итдай ёлиб кетасан,- деди.
Эртаси куни Элликкал;а тумани Суд биносига олиб келишди. Суд биносини автоматлар билан ку- ролланган милиция ёраб олганди. Мени суд мажлиси залидаги айбланувчи ётирадиган кафасга олиб ки- ришди.
–Адвокат хамидулла Зайниддинов кирсин,–деб бакирди милиция майори.
Эшик олдида турган сокчига хужжатини кёрсата- ётган хамидулла Зайниддиновнинг менга кёзи туш- ди ва котиб колди:
–Сафаржон, сизмисиз? Нима бёлди сизга?,–де- ди.
Мен унга кеча бёлиб ётган вокеани гапириб бердим. Адвокат чикиб кетди. Суд зали секин-аста милиционерлар ва костюм-шим кийган, галстук так- кан одамларга тёла бошлади.
–хамма ёрнидан турсин, суд келаяпти!,–деди эшик олдида турган милиционер.
Кёлида катта папка ушлаган, баланд бёйли, соч- лари окарган, юзи тёладан келган, кирк беш ёшлар- даги судÿ èêêèòà ìàñëàхàò÷èñè áèëàí êèğèá êåëди. Уларнинг оркасидан адвокат хамидулла Зайнидди- нов, прокурор кийимидаги киши билан нималарни- дир тортишиб, кириб келишди.
–Ёрток прокурор ва химоячи, тортишувни тёхта- тиб, жойларингизга ётиринглар,- деди суд раиси.
–Суд хай;атига химоячи тарафидан талабнома бор,- деди менинг адвокатим Зайниддинов.
–Суд хали очик деб э;лон килингани йёк, ёрток химоячи,- деди суд раиси.
–Талабнома суд очилиши билан бо\лик,–деди химоячи ва талабномани ёкиб эшиттирди:
“Кеча 17-чи феврал куни СИ 64-9 камокхона бош- ли\и ёринбосари, тартиб-интизом бёлими бошли\и айб- ланувчи, менинг химоям остидаги Бекчонов Сафарбой Жумабоевични асоссиз равишда калтаклашган. Натижа- да, кёриб турганларингиздек, Бекчоновнинг чап кёзи кёкариб, шишиб кетган, чап куло\и эшитмай колган. Танасида кёкарган жойлари бор.
Ушбу масала юзасидан медицина кёриги ва суд тер- гови ётказилишини талаб киламиз”.
–Айбланувчи Бекчонов. химоячининг талабнома- сини тасдиклайсизми?,- деди суд раиси.
–ха, тасдиклайман, ушбу масала кёрилмагунча, суд мажлисининг очилишига каршиман,- дедим.
–Суд хай;ати томонлар: химоячи хамидулла Зайниддинов, давлат кораловчиси– Кораколпо\ис- тон мухтор жумхуриятининг бош прокурори ёрдам- чиси Зариф Сапарбоев иштирокида маслахатлашиш учун чикадилар,- деди суд раиси.
Суд хай;ати а;золари залдан чикиб кетишаркан, менга узун-узун караб кёйишди. Залда ётирганлар хам уларга таклид килиб, менга хайвонот бо\идаги кафасда ноёб хайвонни томоша килаётгандай, карай бошладилар. хакикатан хам, сочлари ёсиб кетган, ич кёйлак устидан чопон кийган ва оё\ига пойпоксиз шиппак кийган бир мавжудотни кёриш марокли бёлса керак.
Феврал ойи Ёзбекистоннинг шимолий-\арбида жойлашган Кораколпо\истонда киш хали юмшамаган эди. Зал совук эди. Бош очик, оёк яланг, абгор ахволда, кечаги тепкиларнинг о\ри\идан хам кёпрок аччик аламдан карахт бёлиб колгандим.
Ёши ётган, майор унвонидаги калта бёйли мили- ционер кафас ёнига келди:
–Куёв, совук котаётган, оч колган бёлсанг ке- рак? Кёркмай айтавер, кайно\анг бизга куда бёла- ди,- деди секингина.
хакикатан хам, оилам Курбонойнинг ота-онаси Беруний туманида, иккита акаси эса, Элликкал;ада яшашарди. Улар шу атрофнинг кёзга кёринган ки- шиларидан бёлишган. Гдлян, Иванов ётказган “ка- ма-кама” даврида кув\инга учрашган. Ёша пайтлари мени “танга ё\риси” деб судга берган Ёрозали Жу- маев кайно\аларим устидан хам тухмат аризасини ёзган экан. Бу иш чёзилиб, ошкоралик даври бош- ланган ва Жумаевнинг тухмати фош бёлган экан. Жумаев тухмат килгани учун камалаётганда, болаларига рахми келган кайно\аларим уни кечири- шиб, да;восини кайтириб олишган экан. Такдирни каранг-ки, Жумаев ёмонликнинг абадий тимсоли сифатида бу бечораларнинг яна каршисига чикди.
Кари майор кийим-бош, иссик чой олиб келди. Сокчилар бошли\ига бир нималар деди. Сокчи келиб кафас эшигини очди. Кийимларни менга бераркан, “кариндош-уру\ларингиз суддан бехабар бёлишса керак, эртага ёзим хаммасига айтиб келаман”, деди.
Бир соатлардан кейин суд хай;ати кириб келди. Элликкал;а туман судининг хусусий ажрими ёкиб эшиттирилди:
“Айбланувчи Бекчонов Сафарбойнинг химоячиси келтирган талабнома тё\ри, деб топилсин. Айбланувчи Бекчоновга нисбатан жисмоний тазйик ётказган СИ 64-9 камокхонаси ма;мурияти ва Кораколпо\истон мухтор жумхурияти Ички ишлар вазирлиги камокхо- налар бошкармаси бошли\и эртага 19-чи феврал, соат 10.00 даги суд мажлисига чакирилсин”.
Шундан кейин суд мажлиси очик деб э;лон ки- линди ва сёз давлат кораловчисига берилди. Давлат кораловчиси ярим ёзбекча, ярим кораколпокча ки- либ сёзлай кетди:
–Одил суднинг кора курсисида ётирган киши Салой Мадаминов* давлатимиз учун ёта хавфли жиноят содир этди. Кёриб турибсиз-ки, Салой Мадаминов кафасда ётириб хам сиёсий найранг- лар…
–Мен суд хай;атига кескин норозилик билдира- ман, давлат кораловчиси хали кимни судлашаёт- ганини хам билмайди,- деди адвокат кескин охангда.
–Прокуроримизнинг тушига Салой Мадаминов кириб чиккан шекилли,–деди суд раиси ва хо-холаб кулиб юборди. Бутун зал кулгига тёлди, кимнингдир “попиш* еган кораколпок”, дегани эшитилди.
Суд раисининг ва залдагиларнинг прокурор усти- дан кулиши менга рахмлари келганидан эмас эди. Зални тёлдириб ётирган милиция ва туман хокими- яти вакиллари ёзлари севмайдиган Нукус рахбарияти устидан кулишаётганди. Гап шундаки, Кораколпо\ис- тон мухтор жумхурияти ахолисининг тенг ярми ёз- беклардан иборат бёлишига карамай, марказ Нукус рахбариятида ёзбек йёк. 1991 йилда, Москва тара- фидан совук шамоллар эсиб, Нукусда сепаратистик харакатлар бёй кёрсата бошлаганди. Судда кёрилган бу ички зиддият ёша замонлар синдроми эди.
Хуллас, изза бёлган давлат кораловчиси дудукла- ниб колди ва тайинли гапиролмади.
Сёз химоячига берилди. химоячи:
–Бу суддан максад нима эканлиги прокурорнинг акл бовар килмас “нутки”дан ма;лум бёлди,- деди. У сёзининг охирида йёколган танга хакида шов-шув килаётган Ёзбекистон матбуоти ва халкаро матбуот учун бир билдириш ёкиди:
“Тошкент шахар ихтисослашган хукукий маслахат- хонасига 1994 йил январ ойида нома;лум бир киши келиб, айбланувчи Бекчонов Сафарбойнинг айбсиз камокда ётирганини айтди. Исбот тарикасида “йёкол- ди”, деб шов-шув килинаётган тангани топширди. хукукий маслахатхонамиз тангани тилхат билан олиб колишга карор килди. химоячи гувохлик килишга конунан хакки йёклигини хисобга олиб, тилхат муаллифини аниклашни суд хай;атидан сёрайди”.
химоячи хамидулла Зайниддинов билдиришни ёкиб эшиттирганидан кейин, мухрланган конвертни суд раиси Эркин Сабуровга топширди. Сабуров конвертни очди. Ичидан иккита ко\оз ва тангани ол- ди. Суд раиси ко\озлардан биттасини оларкан, ёрни- дан туриб кетди:
–Да;вогар Ёрозали Жумаев шу ердами?,- сёра- ди у залга караб.
–Мен шу ердаман,- деб ёрнидан турди корадан келган, тепа кал, бакалок бир одам.
–Олдимга кел-чи, мана бу тилхатни ёкишга ёр- дам берасан,- деди суд раиси захарханда килиб.
Ёрозали суд раисининг олдига борди. Суд раиси унга кандайдир ко\озни кёрсатаркан:
– Дастхат сеникими?- деб сёради.
–ха, меники,- деди Ёрозали овозини пасайти- риброк.
–Овозингни чикариб гапир, дастхат, имзо сени- кими?,- деб такрорлади суд раиси каттик охангда.
– ха, меники, лекин мен…
–Да;вогарга тазйик ётказишни тёхтатинглар,- деб бакирди давлат кораловчиси ва хансираб, папка- сини кётарганча ёртага чикди.
Суд залида ола-\овур, шов-шув бошланиб кетди.
Суд раиси эрталаб соат 10.00 гача танаффус э;лон килди.
Эртаси куни химоячим хамидулла Зайниддинов- нинг Тошкентга “зарур иш юзасидан чакирилгани- ни” айтишди. Да;вогар Ёрозали Жумаев хам да;во- сини кораловчига ташлаб, \ойиб бёлганди.
Тушгача давлат кораловчиси кёрилаётган иш сиё- сий эмаслигини тушунтиришга каратилган телба-тескари нутк сёзлади.
Тушдан кейин Кораколпо\истон Ички ишлар ва- зири ёринбосари менинг СИ 64-9 камокхонасида тартиб-интизомга карши тар\ибот уюштирганимни аниклашгани ва “шунга карамай” бироз хаддидан ошган ма;муриятни “жазолашгани” хакида ахборот берди. Кейин суд маслахатлашувга чикиб кетди.
Орадан бир соатлар ётиб, суд хай;ати кириб келди ва тикка турганича хукм ёкиб эшиттирди. Та- наффус пайтида каердандир пайдо бёлган телекамера ва овоз ёзувчи, бошка аппаратуралар “Ёзбекистон республикаси номидан” деб бошланувчи, фелетонга ёхшаган хукмни тантановор ёкиётган суд раисига каратилган эди. Ярим соатлар ёкилган ярим сиёсий, ярим илмий терминларга тёлдирилган хукмдан менга уч йил камок жазоси берилганини эслаб колдим. Жазони кучайтирилган тартибли камокхонада ётказишим алохида уктирилган эди.
Хуллас, суд тугаб, залда уч-тёртта милицио- нердан бошка хеч кимса колмади. Орадан бироз вакт ётиб, залга суд раиси Эркин Сабуров кириб келди. Мен ётирган кафас олдига келди ва икки томонда хёмрайиб ётирган сокчига ишора килди. Улар туриб кетишди.
–Сафарбой, прокурор Тошкентга телефон килиб, мени ёмонлаган. У ё\ини ёзингиз тушунасиз, бола-чака бор… Олий судга ёзинг, ёша жойда балки ишингиз хал бёлар,- деди ва чикиб кетди.
Суд раисининг бу ахволи, иштонини хёл килиб, онасининг олдида ерга караб турган бола ахволига ёхшарди. Суд раиси чикиб кетгандан кейин сокчилар бошли\и кёнглимни кётармокчи бёлди: “Ука, “пахта иши” пайтида айбсиз одамларга ён, ён беш йил беришарди. хаммамиз билардик айбсиз эканлигини. Кёлимиздан нима келарди, сиёсат шундай эди”, дея \удранди шёрлик сокчи. Мен унга ачиндим. Сокчи кёрганларидан каттик уяларди…
Ён учинчи боб
Нукусдаги СИ 64-9 камокхонасида бир ой сак- лашганидан кейин, Тошкентга жёнатишадиган бё- лишди. Бир ой ичида бу ердаги махбусларнинг кандай кийнокларга солинишларини кёриб, дахшатга тушдим. Судда чикарилган хусусий ажримдан кейин менга нисбатан жисмоний азоб бериш тёхтатилди. Мен ётирган 1-19-чи камерага курси кёйиб бериш- ди. Лекин камерадошларимга азоб беришда давом этди- лар, уларни дахлизга олиб чикиб, энг камида юз эллик марта ётириб-туришга мажбур килишарди. Тергов пайтидаги кийноклардан ярим майиб бёлган махбуснинг бунака “спорт” билан шу\улланишини инсон зоти тасаввур килолмайди.
20-чи март куни “столипин”* га олиб чикишди. Не азоблар билан Урганчга етиб келдик. У ерда о\ир жарохатланган махбусларни бизнинг вагонга юклашди. Ма;лум бёлишича, Урганч турмаси ма;- мурияти ва жиноятчилар дунёси вакиллари ёртасида жанжал чиккан. Исённи бостириш учун харбийлар камокхонага киритилган. Тёкмок ва кёз ёшланти- рувчи газлар билан куролланган барзангилар камок- хонани “синдиришган”*. Бу “синдириш операция- си”да тёртта махбус ёлган ва жуда кёпчилиги майиб-мажрух килинган. Шу майиб килинганлар билан икки кундан кейин УЯ-64-18 камокхонасига етиб келдик. Бу ерда турли камокхоналардан келган касал махбуслар даволанади.
Бинонинг тёрт томони девор, сим тёр ва бошка кёриклаш воситалари билан ёралган.
Кабулхонада соч-соколимни устарада олишди ва махбуслик кийимини кийгизишди. Назоратчилардан бири “Бекчоновни бошлик чакираяпти”, деди. Бош- ликнинг олдига чикдик. Бошликнинг хонаси тёрт каватли бинонинг юкори каватида экан. Узунасига ён беш, энига ён метрлар келадиган, безатилган хона тёрида майор унвонли харбий киши ётирарди.
– Махбус Бекчонов Сафарбой,- дедим.
–Махбус Сафар Бекжон келибдилар,- деди ки- нояли охангда майор.
Калин папкани вараклаётган, сочларига ок орала- ган, корачадан келган, ёши кирк бешлардаги бу одам менга тикилиб, бошдан-оёк караб чикди.
–Бекчонов, ойнага карадингизми? Бошингиз ар- чилган тухумдай, ёзингиз жёхорипоядаги кёрикчи- га ёхшаб колибсиз-ку,–деркан, ёзининг гапидан хо-холаб кулиб юборди.
Бу нусханинг мазах килиши \азабимни тошириб юборди:
–“Кулма кёшнингга, тушар бошингга”, деган гап бор халкимизда,- дедим мен.
–Мана, энди ко\оздаги характеристикангизга ёх- шаяпсиз,- деди майор жиддийлашиб.
Папкадаги ко\озларни варакларкан, менга караб-караб кёярди.
Калин папкадаги ко\озларни битта-битта ёкиш чёзилиб кетди. Эшик олдида тикка турарканман, хо- нани кёздан кечирардим. Хона тёрида “Т” шакли- даги стол, деворга Президент Ислом Каримовнинг катта портрети осилган. Столнинг чап томонида компютер, телевизор, беш-олтита телефон аппарати. Радио ва бошка аппаратуралар кёйилган. Ёнг то- монда узун мажлис столи, стуллар… Камокхона ич- карисида бунака хашаматли кабинет бёлиши мумкин- лигини тасаввур хам килмагандим. Мебелларнинг хаммаси кадимий ё\оч ёймакорлиги усулида ясалган.
Майор менинг хайратланиб томоша килаётганим- ни сезди шекилли:
–Камокхонада хам хаёт давом этаверади. Кёриб турганларингизни махбус усталар яратишган,–деди майор ётирган жойида кёлларини ёйиб.
Кейин деворга кадаб катор териб кёйилган стул- ларнинг бирини кёрсатиб, ётиришга рухсат берди. Аввал ярим соатча президентнинг одилона сиёсати хакида, кейин яна ярим соат камокхонадаги тартиб-интизом хакида “ма;руза” килди. Бу ернинг камера эмаслиги, очик зона эканлиги, хар куни ёнларча махбус билан гаплашишга тё\ри келишини тушун- тирди. Гап орасида бу ерда Ёзбекистоннинг машхур кишилари жазо ёташганини, лекин биронтаси шикоят килишмаганини уктирди. хозир хам собик вазирлар- дан, вилоят, туман хокимликларида ишлаб, камалган кишилар хам жазо ёташаётганини айтди.
Гапининг охирида “агар махбуслар орасида тар\и- бот юритсангиз, бу ерда кёрганларингизни кёчага ёзиб юборсангиз, окибати ёмон бёлади”, деб алохида та;кидлади.
Ёша куни тушдан кейин зонанинг тёртинчи касалхонаси, ички касалликлар бёлимига олиб ки- ришди. У ерда о\ир касалларга мёлжалланган 8-чи палатага жойлаштиришди. Палатада ён бешта о\ир ахволдаги махбус ёткизилганди. Йёлда каттик чар- чаган эканман, ухлаб колибман. Кечкурун уй\онсам, менинг тё\римда ётган, ёши кирклардаги махбуснинг ияги бо\ланибди. Мен ёликни илк бор бу кадар якиндан кёрдим. Дахлизга чикдим, узуни эллик метрлар келадиган дахлиз бёйи ияги бо\ланган мур-далар замбилларда ётишарди. Лекин бу йёлак ан- чагина “серкатнов” бёлиб, махбуслар бемалол гапла- шиб, ётиб-кайтиб юришибди. Кимдир овкатланаяп- ти, кимдир чой ичаяпти. хатто кайсидир палатадан музика оханглари жаранглаяпти. Кёнглим алланечук бёлди.
Ташкарига чикдим. Ташкари кенг ховли, дарахт- лар япрок ёзиб бёлибди. Бахор хавоси кёкрагимни тёлдирди. Ёзимни енгил хис килдим. ховлида мах- буслар икки-учтадан бёлиб сайр килишаяпти. Улар менга кизиксиниб, караб-караб кёйишарди. Ба;зила- ри бош ир\аб саломлашган бёлдилар.
Саккиз ойдан кёпрок камерада ётиравериб, эркин харакат килишни хам унутаёзибман. Махбуслардан бири келиб, салом берди ва сёради:
– Сафар Бекжон сизми?
– ха, менман,-дедим.
–ху анави ерда сизни наманганлик политик чакираяпти,- деди кёли билан ишора килиб.
Махбус йигит кёрсатган томонга караб борар- канман, олдимга таниш бир одамнинг кучок очиб келаётганини кёрдим. У наманганлик Ахмадхон Тё- рахонов* эди.
Салом-аликдан кейин у киши менга шоша-пиша шундай деди:
“Абдурахим Пёлатов сёнгги кёришганимизда “агар хеч ким камалмаса, Каримовнинг диктаторли- гини кандай исботлаймиз”, деганди. Бу гап менинг кёзимни очди. Ёшанда бировларнинг камокхоналар- да азоб чекиши эвазига сиёсий обрё топмокчи бёлаётган бу кимсалардан воз кечдим. Бу ерда сёраган одамга “Эрк” ва Мухаммад Солих тараф- дориман, деб айтаяпман. Буни сиз хам билиб кёйинг, демокчи эдим. Одамлар сиздан сёраса, ёл\ончи бёлиб колмайин”.
Ахмадхон Тёрахонов билан 1991 йил март ойида “СССРни саклаб колиш тё\рисида” референдум муносабати билан ётказилган йи\илишда якиндан танишгандим. Бу даврга келиб, “Эрк” Демократик партияси ва “Бирлик” халк харакатидаги сиёсий кёз карашлар халк орасида тёла ойдинлашди. Абдурахим Пёлатов март референдумини эслашни ёктирмайди. Чунки бу вокеа “Бирлик” рахбарияти ва “Бирлик” тарафдорлари бошка-бошка максаддаги кишилар эканлигини кёрсатди. Референдумда иккита савол кёйилганди:
1. хозирги кёринишдаги Совет Иттифоки тараф- доримисиз?
2. Ривожланган янги кёринишдаги Совет Итти- фоки тузиш тарафдоримисиз?
Референдум олдидан демократик кучларнинг йи\илишлари, бахс-мунозаралари бёлиб ётаётганди. “Эрк” партияси Дастурининг кириш кисмида “Ёзбекистонни мустакил демократик давлат деб э;лон килинишига эришиш” деб ёзиб кёйилганди. Биз хар кандай кёринишдаги Совет Иттифокига карши овоз беришни тар\ибот килишимиз табиий эди. Ва шундай бёлди хам. Биз юзмингдан ортик нусхада референдум саволларига карши овоз беришларини сёраб, халк ичида варакалар таркатдик. Менинг Наманганга боришимга сабаб хам ёша варакаларни жойларда таркатилишини ташкил этиш эди. Референдум олдидан “Бирлик”нинг йи\илиш- ларида келишмовчиликлар пайдо бёлди. “Бирлик” раисдоши Пёлатов ва уч-тёртта киши референдум- нинг иккинчи саволига “ха” деб жавоб беришни тар- \ибот килишаётганди. Лекин жойлардаги “Бирлик” ташкилотлари “Эрк” Демократик партияси тарката- ётган варакаларни сёраб, партиянинг жойлардаги штабларига окиб келишарди.
“Эрк”нинг Наманган вилоят бёлимида мажлис бёлаётганди. Фаолларимиздан бири дахлизда “Бир- лик” халк харакати Наманган шахар раиси Ахмад- хон Тёрахонов кутиб ётирганини айтди. Ичкарига таклиф килдик. У киши кириб сёз сёради ва деди:
–“Бирлик”нинг Наманган вилояти фаоллари йи- \илиш ётказиб, шунга карор килди. “Эрк” партия- сининг референдум саволларига карши овоз беришни тар\ибот килувчи варакаларини биргаликда тарката- миз.
–“Бирлик”нинг Тошкентдаги рахбарлари бундан хабардорми?,- деб сёрадим мен.
–“Бирлик”,– халк харакатидир. Унда турлича фикрлайдиган одамлар бёлиши ёки жойларда мар- каздаги карорга бошкача муносабатда бёлишимиз мумкин, “Бирлик” дегани Пёлатов дегани эмас”,-де- ган эди ёшанда Ахмадхон Тёрахонов.
Мана, орадан сал кам уч йил ётиб, камокхонада учрашиб турибмиз.
Ахмадхон ака камокхонадаги ахвол хакида гапи- риб берди. У кишини бундан уч ой олдин о\ир ах- волда бу ерга олиб келишган. Ё\иллари хар хафтада “фонар”дан дори-дармон, озик-овкат ётказиб туриш- ган экан. “Бу ерда ташкаридан ёрдам келиб турмаса, ёлиб кетиш хеч гап эмас”, деркан, Ахмадхон аканинг кёзлари намланди.
Мен бу ерда 9-чи июнгача бёлдим. Агар бу ерда кёрганларимни ёзадиган бёлсам, бир китобга си\- майди. Бу ерни махбуслар тилида “сангород” дейи- шади. “Сангород”–Тошкентнинг Кёйлик мавзе- сида жойлашган УЯ 64-18 камокхонасининг иккин- чи бёлими. Ёз навбатида, бу ер хам иккига бёлин- ган. Биринчиси, умумий касалликлар, иккинчиси, сил касалликлари бёлими. Иккала бёлимда беш мингтагача касал махбуслар сакланади. “Сангород”, лойиха бёйича, бир минг икки юз махбусга мёлжал- ланиб курилган. Тиббий хизмат номигагина “кёрса- тилади”. Дори-дармонни махбуснинг ёзи топиши керак. Озик-овкат етишмайди. Бу ерда малакасиз, бошка жойда иш тополмаган докторлар ёки касал махбуслар устидан медицина тажрибаларини ётка- зишга келган илмий ходимлар ишлашади. Чунки ка- салликдан ёлган махбуснинг жавобгарлиги йёк. Икки варак ко\оз билан хаммаси жойида бёлади. Ахмадхон ака буларни кёриб, чидай олмаганидан шикоят ёзган. Бу фактларни текшириш ёрнига, унинг ёзини ён беш кун жарима камерасига ташлашган. У ердаги азобдан кейин со\лиги бешбаттар бёлганидан шикоят килди. Ахмадхон ака бошидан кечирганла- рини хикоя киларкан, бу ердаги дахшатли ахволга кёникинг, йёкса сизни хам шу ахволга солишади, демокчилигини тушуниб турардим.
Мени жойлаштирган 8-чи палата деразаси шундок ёликхонага караганди. Ба;зан кун бёйи эринмасдан деразадан караб ётирардим. Бир куни ёликхонага ёттиз еттита жасад олиб келишганини санадим. Ёликхонада бир-нечта хизматчи махбус ва доктор ишлайди. Уларни тё\ридан-тё\ри одам кассоблари деса бёлади. Совет давридаги конунларга кёра, махбуснинг мурдаси уч кунгача кариндошла- рига берилмай, моргда ушлаб турилиши мумкин. Моргда мурданинг кёкрагидан киндигигача ёрилади ва ички органлари олиб ташланади, оёк, кёл ва бёйин томирлари кесилади. Мурданинг жиноятчиси, ё\риси, тё\риси бёлмайди. Жасад–рух тарк этган кийим, холос. Уни тупрокка бериш Оллох олдидаги бурчимиздир. Лекин бу жонсиз лошнинг томирлари кесилиши заруратини хеч англамайман. Англатсалар хам англашни истамайман, чунки бу инсонийликка зиддир.
“Сангород” жиноятчилар дунёсининг “крестиги”* хисобланади. Бу ерга Ёзбекистоннинг барча камок- хоналаридан касал махбуслар келтирилади. Жиноят- чилар дунёси вакиллари пора эвазига касал киёфа- сида бу ерга келтирилиши уюштирилади.
“Сангород”– Ёзбекистон жиноятчилар дунёсини ёз назоратида ушлаб турган “вор в законе”нинг ка- роргохи деса бёлади. Бу ерда унга тёла шароит яратилган. Бу кароргохда истаган пайтида истагани- ча оиласи билан яшай олади. Озодликда юриб, ёзини бой санаган одам “вор в законе”нинг бу ерда- ги хаётига хавас килиши мумкин. Ёнтадан ортик ёрдамчиси, ёнлаб хизматига тайёр турган йигитлари бор. Оддий махбуснинг ёнида нинани хам ётказмай- диган сокчилар, унинг номига келган бир машина тёла сов\а-саломни хам бемалол ётказиб юборади.
Ёша пайтда “вор в законе” Вахтанг исмли гуржи миллатига мансуб киши эди. У хам Ёдгорга ёхшаб наркотик тузо\ига илинган, дейишади. У 1995 йилда кёп микдорда наркотикни кон томирига юбориши окибатида ёлди. Унинг ёлимига жиноятчилик дунёси назоратидаги камокхоналарда мотам тутилган, худо- йилар килинган.
Ён тёртинчи боб
Ёзбекистон камокхоналари расмий рёйхати у ер- даги ахволни белгиламайди. Камокхоналардаги хаки- кий ахволни норасмий бёлинишларга караб ёрганиш мумкин. Айтайлик, махбуслар тилидаги “кора зона” билан “кизил зона” ёртасида катта фарк бор.
Режими (тартиби) кандай бёлишидан кат;ий назар, “кора зона” жиноятчилик дунёси томонидан бошкарилади. У ерда озик-овкат та;миноти, нисба- тан, яхши. Махбуслар камокхона ма;мурияти тара- фидан жисмоний кийнокка солинмайди. Улар иста- ган пайтларида радио-телевизор, газета-журналлар- дан фойдаланишлари мумкин. У ерда порахёрлик нисбатан сийрак учрайди. “Кёк зона” хам шунга якин холатдаги камокхонадир. Бу зонани жиноятчи- лар дунёсидан тайинланган “положенец” бошкаради. У ёрнатган тартиб-коидани бузган махбус каттик жазоланади. Пул унинг кёлида айланади ва камок- хона бошли\идан бошканинг буйру\ига бёйсунмайди. Озодликда пулдор бёлган хар кандай махбус хар ойда ма;лум микдорда пул бериши керак. Зонада унинг хусусий цехлари мавжуд. Бу цехларда хар хил асбоб-ускуна–пичокдан тортиб мебелгача– ишлаб чикарилади ва ташкарида сотилади. Бундан келган даромад ма;мурият ва “положенец” ёртасида так- симланади. “Положенец” вакти-вакти билан кёчадан озик-овкат ва бошка моллар келтириб, камокхона ахолисига сотилишини та;минлайди.
Иккинчи тоифа зоналарга “кизил зона” дейилади. Бу камокхоналар, ма;мурият томонидан бошкарила- ди. Режимидан кат;ий назар, бу зона вахшийлик- нинг маконидир. Бу ерда махбусларни кабул килиш жараёнини “прописка” дейишади.
“Прописка” шундай бошланади: Махбусларни ка- мокхона дарвозасидан ичкари киритишади ва бешта-бештадан кёлларини оркага килиб, саф килишади. Кейин шундай саф холатида бошини ерга эгиб ёти- риши шарт. Шундай холатда йёклама бошланади. Махбуслар ёзини таништириб бёлгач, жарима каме- ралари олдидаги майдонга ётадилар. У ерда ма;му- риятнинг ён-ёнбеш зобити ва уларга ёлланган махбуслар гурухи туришади. Янги келган махбуслар бешта-бештадан камерага киритилади ва калтаклана бошланади. Резина тёкмок билан куролланган зобитлар келтирилган бешта махбусдан истаганини калтаклаши мумкин. Махбус учун энг мухими, йикилмасликдир. Йикилса, тепа бошлайдилар.
У ердан хеч ким бир жойи кёкармасдан, конамас- дан чикмайди. Зонага келтирилган янги махбуслар бу “чи\ирик”дан ётиб бёлгандан сёнг, жарима май- дончасига кайтадан бешта-бешта ётказилади. У ерда 30-40 сотих шудгор килинган ер бор. Бу шудгор бо- шида катта темир мола ва борона туради. Махбус- лардан бештаси молани тортса, колган бештаси оркасидан боронани судрашлари керак. Бу мола ва боронани икки от базёр тортиши мумкин. Аммо жазо шундай кий-чув ва дод-войлар орасида амалга оширилади-ки, шёрлик ёнта махбус ёнта отдан хам кучлирок махлук каби чопадилар ва хеч кандай о\- рик уларнинг иш сур;атини сусайтиролмайди. Улар яшин тезлигида молалайди, яшин тезлигида борона- лайдилар.
“Сангород”га Ёзбекистоннинг барча камокхонала- ридан махбуслар келтирилади. Улар хикоя килиб берадиган вокеаларни эшитиб, мубола\а килишаяпти деб ёйлардим. Бир куни Ахмадхон Тёрахонов Наво- ий вилоятида жойлашган УЯ-64-47 зонасидан келтирилган махбусни топиб келди. У йигит бизга шундай фожиали ходисаларни гапириб берди-ки, уни эшитишнинг ёзи кёркинчли эди.
–У ерда сиёсий махбуслардан Пёлат Охунов ётирибди,- деди у йигит хикояси сёнггида.
–Пёлат кандай, со\лиги яхшими?,–деб сёрадим мен.
–Бечорани каттик калтаклашди. Ментлардан ко- нун талаб килибди. Канакадир “инсон хукуклари” деб шикоят ёзган экан. хамманинг олдида ёлгудай калтаклашди. Шундан бери жимиб колган,–деди махбус.
Кизилтепадаги УЯ-64-47 зона расмий тартибга кёра, “каттик режим”га хукм килинган махбусларга мёлжалланган. Норасмий бёлинишга кёра, “кизил зона”дир. У ерда такрор жиноят килганлар, реци- дивистлар сакланади. Зонада 60-чи йилларда курилган \ишт заводи бор. Яроксиз ахволга келган заводда махбуслар барча ишларни кёлда бажари- шади. Бетон заводи хам жуда эскирган. Ускуналар ишламайди. У ердаги ишлар хам кёлда бажарилади. Озик-овкат та;миноти жуда ёмон. Ёлим сони энг юкори зоналардан бири хисобланади. “Сангород”да- ги о\ир касалларнинг, ёлаётганларнинг кёпчилиги шу зонадан келтирилади.
“Сангород”даги махбусларни уч гурухга бёлиш мумкин. Биринчи ва кёпчиликни ташкил киладиган гурух– камба\ал махбуслар. “Фена”да уларни “му- жик работяга” дейишади. Иккинчи гурух, жиноятчи- лик дунёсига алокадор махбуслар–“братвалар”дир. Учинчи гурух–“маслократ”лар. “Маслократ” гуру- хига собик рахбарлар, тижоратчилар ва пулдор ки- шилар киради. “Сангород”да улар камокхона рах- барларига, докторларга ва “братва”ларга пул бериб туришга мажбур. Акс холда, улар дархол “кизил зона”ларнинг бирига жёнатилади.
Махбуснинг кёлида пул каердан пайдо бёлади? Ма;мурият ходимларидан биронтасига уй адресин- гизни ёки телефонингизни берасиз. У кариндош-уру\ларингиз билан бо\ланиб, сиз сёраётган микдор- даги пулни олади. 30-40 фойизиини ёзига олиб, колганини сизга етказади.
“Сангород”да кимор ёйнайдиган майдонча бёлар- ди. У ерда кёлида даста-даста пуллар билан ошик ёйнаётган махбусларни кёрганман. Киморда катта микдорда пул ютказиб кёйиб, ёзини осган махбуслар хам бёлган.
Хуллас, “сангород” доим кимлардир ёлаётган, кимлардир ёлим тёшагида ётган, кимдир хору-зор бёлиб, кимдир худди уйидагидай маишат килиб ётган бир жойдир.
Мен бу зиддиятли гурухлар иклимига кёникишим керак эди. Буларнинг биронтасига тарафдор бёли- шим тахликали ва номимга до\ тушириши мумкин эди. Бу ерда кёзи кёр, куло\и кар одамдай яшашим ва иложи борича бу ердан тирик чикишим керак эди.
Пёлат Охунов каби, жаллодлар устидан жаллод- га шикоят аризаси ёзишнинг кулгили эканини анг- лагандим. Шунга карамай, мен хам соддалик кил- дим.
Апрел ойининг охирлари эди. Назоратчилардан бирини уйга бориб келишга кёндирдим. Кёлига хат бердим. Хат жёнатилганининг эртасига мени “фо- нар”га чакиришди. “Фонар” камокхонанинг ташки деворига якин бёлган икки каватли бинонинг тепа- сида экан. У ерга чиксам, ташкари кафтдек кёриниб турибди. Ташкарида якинларини кёриш умидида келган одамлар юришибди. Улар орасида хотиним Курбонойни кёрдим. Жалолиддиннинг исмини ай- тиб, овозим борича чакирдим. Курбоной мени кё- риб, девор ёнига келди. Орамиз етти-саккиз метрлар бор. Салом-аликдан кейин Курбоной турма ма;му- риятининг расмий учрашув бермаганидан шикоят килди. “Сангород”нинг бошли\и “эринг давлат жи- ноятчиси, ёлигини хам кёролмайсан!,” деб баки- рибди. Курбоной ниманидир айтолмай, каловланар- ди.
–Курбоной, хеч нарсани яширмай айтавер. Жа- лолиддинга бир гап бёлдими, нега олиб келма- динг?,- деб сёрадим.
–Мени “Эрк” газетаси учун ИИВда тергов килаяпти. Жалолиддин гапиролмай колди. Отаназар ака, хамидулла ака, Абдулла акалар камокда. хам- мани ёппасига камаяпти,–деди ва йи\лаб юборди Курбоной.
Мен хам ёзимни тутиб туролмадим ва каерда- лигимни унутгандим. Бё\зимдан шу сёзлар отилиб чика бошлади: “Каримов фашист! Каримов хайвон, одамхёр экан! хамма жойга менинг номимдан ёз, камокхоналар ёликларга тёлиб кетган!…”
Шу пайт кимдир оркамдан каттик туртди.
–Мужик, кёп нарса биламан, деб томдан баки- расизми? Ташкаридаги тёпланган одамларга каранг, сизнинг касофатингиздан началник “фонар”ни ёпиб кёяди-ку!,- деди “братва”лардан бири.
Бу вокеанинг эртаси куниёк “сангород”нинг бош- ли\и, майор Карим Шодиевнинг югурдаги мени излаб келди. Тёрт каватли ма;мурият биносининг тёртинчи каватига кётарилдик. Карим Шодиевнинг кабинетига кирдик. Югурдак мени майорга топши- риб, дахлизга чикди. Майорнинг кабинетида унинг ёзидан ташкари яна икки киши ётирарди: МХХ подполковниги Баходир Идрисов ва унинг ёрдам- чиси Шухрат. Идрисов– ёши тахминан кирк беш- ларда, бёйи калта, бакалок одам. Бу киши 1989 йилдан бошлаб демократик харакатларни назорат килиб, уларга карши иш олиб боради. Мухолифат- нинг курултойларига ва очик ётказиладиган мажлис- ларига расмий равишда катнашади. Мен бу одам билан 1993 йил, камалмасдан икки ой олдин тёкнаш келганман.
 Ёша йили апрел бошида “Эрк” партияси раиси Мухаммад Солих хибсга олинган ва ИИВ ертёласи- да 4 кун сакланиб, чет эл жамоатчилиги тазйики ос- тида яна озодликка чикарилганди. Ундан шахардан чикмаслик хакида тилхат олишган бёлса хам, Мухаммад Солих Тошкентни тарк этганди. Унинг бирдан \ойиб бёлиши хукуматни довдиратиб кёйди. М.Солих партияни конспиратив квартирада туриб бошкараяпти, деган гумон билан Хавфсизлик Хиз- мати бутун шахарни ай\окчилар билан тёлдирган эди. 10-чи апрел куни эрталаб партиянинг хамза кёчасидаги биноси ОМОНчилар билан ёраб олин- ди. Партиянинг бутун мол-мулки хеч бир савол-сёроксиз мусодара килинди*.
Бу хабарни эшитиб, марказга келиш учун йёлга чикдим. Ай\окчилар оркамдан кадамба-кадам юри- шарди. Автобусдан тушаётганда газетага ёро\лик арматура билан бошимга урмокчи бёлишди, аммо арматура бошка жойга тегди. Ай\окчи зарбага тай- ёрланар экан, автобус юриб кетиб, уни мёлжалдан адаштирди. Кейин кий-чув бошланди, ай\окчилар жуфтакни ростлашди.
Кечкурун бу вокеани Ёшлар харакатидан бери бирга ёнимда юрган йигитлар билан мухокама кил- дик. Улардан бири каратэ мактабида шу\улланган укасини менга химоячи килиб кёйди*. Ай\окчиларни ушлаш планини ишлаб чикдик. Кёп ётмай бизнинг йигитларимиз тор кёчаларнинг бирида ай\окчилардан иккитасини ушлаб олишди. хужжатларини олиб, ёзларини кёйиб юборишди. Эртасига партиянинг Корасув мавзесидаги хонасида бу вокеани гапириб бердим. Абдулхай Абдумавлонов* Ички ишлар вазирлигидаги бошкарма бошли\и Сергей Тахтинга кён\ирок килиб, мен билан бёлган вокеани айтди. Орадан бир соат ётар-ётмас, биз ётирган жойга ёнида икки ёрдамчиси билан подполковник Баходир Идрисов кириб келди. Абдулхай билан кучоклашиб кёришишди. “Бирга ёкиганмиз, бир пайтлар кадрдон эдик”, деб кулишдилар…
Абдулхай Абдумавлоновнинг илтимоси билан биз ёша ай\окчи йигитлардан тортиб олган хужжатларни Идрисовга топширдик.
Мана, орадан салкам бир йил ётиб, камокхонада, УЯ-64-18 зона-“сангород”да учрашиб турибмиз.
–Сафаржон, пешонада бор экан, бу кёргуликлар. Ким ёйлабди дейсиз, канакадир танга бахонасида бировларнинг касофатига колиб, камалиб кетишин- гизни,–деркан, Идрисовнинг сохта рахмдиллиги юзидан билиниб турарди.
–Мен хам хар куни танга тухмати уюштирган ташкилот одамларини тинмай ла;натлайман,- дедим.
–Тё\ри киласиз ла;натлаб, бу ишни уюштирган Мавлон Умрзоков хозир камокда ётирибди. У аблах “бутун мухолифатни йёк килдим, энди ёзим прези- дент бёламан”, дебди. Ёз тилидан ушланди,–дер- кан, Идрисовнинг кувончдан кёзлари чакнаб кетди.
–Агар Умрзоковнинг камалиши билан Ёзбекис- тоннинг бутун сиёсати ёзгарадиган бёлса, билмай юрган эканмиз кимнинг кимлигини,–дедим киноя килиб.
Идрисов бирпас жимиб колди. Юзидаги сохта илжайиш йёколиб, важохат пайдо бёла бошлади. Жимликни ёрдамчиси Шухрат бузди:
–Сафар ака, тилингизнинг захарлигидан бу ерда ётирибсиз. Кеча хотинингиз бу ерга келди. Томдан туриб президентни хакоратладингиз. Кёчада одамлар тёпланди бу томошага,–деб хёжайини Идрисовга караб кёйди.
Гапни Идрисов давом эттирди:
–Кеча хотинингиз “Шукрулло Мирсаидов ка- малди”, деган. У одамнинг сизларга а;зо бёлгани хакида бизда ма;лумот бор,–деди “Эрк” партияси- ни назарда тутиб.
–Биринчидан, хотиним бунака гап гапирмади. Иккинчидан, Мирсаидовнинг бизга хеч кандай алокаси бёлмаган,- дедим кат;ий охангда.
–Жуда яхши, шу гапингизни ёзма равишда ёзиб беринг,- деди Идрисов.
Бирпас ёйлаб колдим. “Буларнинг чёнтагида овоз ёзувчи аппарат бёлиши мукаррар, колаверса, хакика- тан хам Мирсаидовнинг бизга алокаси йёк”, деган мантик билан фикримни ёзиб бердим*.
Ёша кунлари камокда ётирган “Эрк” котиби хамидулла Нурмухаммедов*, “Эрк” МК а;зоси Абдулла Абдураззоков* ва Абдулхай Абдумавло- новлар хакида сёрашди. Мен бу кишиларнинг партия сирларидан вокиф бёлмаган одамлар эканлигини айтдим.
Кейинчалик ма;лум бёлишича, менинг бу кёрсат- мамдан сёнгра хибсга олинганларни озод килишган. Озод килишаётиб, хамидулла Нурмухаммедовга шундай дейишган: “Сафар Бекжон икки о\из “сай- раганида”, бу ердан чикмасдиларинг”.
Абдулла ака Абдураззоков сиёсий фаолиятини камокдан чикканидан сёнг хам тёхтатмагани учун, беш ой ётиб такрор камокка олинди. хамидулла Нурмухаммедовнинг эса, уйи портлатилди. Бир тасо- диф билангина оиласи ва ёзи омон колишган.
Бу инсонлар ёз э;тикодидан кайтмаганлари учун- гина Каримов режими томонидан та;киб килинди- лар. Миллатимиз хуррияти учун курашда бу киши- ларнинг кёрсатган жасоратлари олдида мен та;зим киламан ва улардан Оллох рози бёлсин, дейман.
Хуллас, МХХ подполковниги Баходир Идрисов билан сухбатимиз яхши тугамади. 70 йиллик конли тарихга эга бёлган КГБ номини ёзгартиргани билан иш услуби худди совет давридаги каби зёравонлик методига таянганди. Ходимларининг сонини, бюдже- тини хеч ким билмайдиган бу ташкилот бугун Пре- зидент Каримов тарафидан янада кенгайтирилди. Совет даврида вилоятлардагина ёз бёлимига эга бёлган бу “ширкат” учун туманларда хам бёлимлар очилиб, юзларча киши ишга олинган.
Орадан бир ой ётиб, 8-чи июн куни кечкурун Идрисов билан бёлиб ётган сухбатнинг натижаси ма;лум бёлди: Мени Карши шахридаги УЯ-64-49 зонага этап килиш тё\рисида буйрук келди. 49-чи зона ёша пайтдаги энг вахший “кизил зона” эди. Мен “сангород”да уч ой мобайнида у ердан келти- рилган махбуслар билан сухбатлашгандим. “Санго- род”га келтирилган о\ир касаллар ва ёлаётганларнинг кёпчилиги ёша 49-чи зонадан эди. Сил касаллар, буйраги чириганлар, дистрофия, дизентерия, сарик касалликлари энг кёп таркаган жой хам 49-чи зона эди. Уч ой дёстларнинг ёрдами билан даволани- шимга карамай, ахволим унчалик яхши эмасди.
“Столипин”нинг олти кишилик вагонига йигир- мата махбусни тикишди. Номига “даволаниб” кай- тиб кетаётган махбуслар анчагина хотиржам кёрини- шарди. Янги бораётганлар эса, саросима ва тушкун- ликда эди.
Ён бешинчи боб
Поезд ярим кечаси Каршининг Шайхали бекатига келиб тёхтади. Итларнинг хуриши, русча-ёзбекча аралаш бакириклар, вагон дахлизида папкаларини кёлтиклаб чопиб юрган зобитлар саросима ва тушкунликни янада ошириб юборди. Зобитлардан бири:
–Бекчонов Сафарбой борми?,–деб бакирди вагоннинг панжарали эшиги олдига келиб.
– ха, шу ердаман,- дедим мен.
Вагон йёлакчасида турган бу барзанги бирдан хайкирди:
–хайвон, халиям кандай жавоб беришни ёрганмадингми!?,- деди.
– Кечирасиз, гражданин началник,- дедим.
–Кечиримни катта холангдан сёрайсан,–деркан, капитан панжара эшикни очди.
Камерада калашиб ётган махбуслар орасидан бир амаллаб ётиб, дахлизга чикдим. Бир менга, бир кёлидаги папкага караб, капитан кулиб юборди:
–Сафар Бекжон сенмисан ёки фамилиянг ёх- шашми?,–деди ва яна менга бошдан-оёк разм сола бошлади.
Мен камокхона тартиби бёйича ёзим хакимда ма;лумотларни айтдим. Шу пайт вагон танбури та- рафдан майор унвонли зобит келди.
–Мен бу одамни танийман, уни пастга олиб тушинглар,- деб буйрук берди майор.
Барзанги капитан елкамдан кётарди. Тамбурга такаб кёйилган “автозек”* гача оё\имни ерга теккиз- май олиб келди. 150 та махбусга мёлжалланган “ав- тозек” ярим соат ичида тёлди. Атроф ички ишлар кёшинлари аскарларига тёла эди. Елкаларига “ка- лашников” автоматларини такиб олган 18-19 ёшлар- даги аскарларнинг килаётган ишида кёпрок болалик иштиёклари кёриниб турарди.
“Автозек” ёнбеш дакика йёл юриб, катта темир дарвоза олдида тёхтади.
Дарвозахонада бешта-бештадан, кёлини оркасига килиб ётказилган махбусларни “кизил зона” коидаси бёйича “прописка” килиш бошланди. ШИЗО бино- си олдига боргунча канча тепки, канча тёкмок еганимни эслолмайман. ШИЗО дахлизида кип-ялан\оч килиб хаммани текширишдан ётказишди. Кейин ялан\оч баданга сёнгги учта тёкмок урилди ва “прописка”нинг асосий кисми эртага бёлади, деб э;лон килишди.
Текширишдан ётказилган кийимларимизни кийга- нимиздан кейин камераларга камашди. Бизнинг ка- мерада йигирмата махбус бор эди. Бир чеккада ёти- рарканман, уларнинг накадар абгор эканлиги ва накадар тушкунлик гирдобига \арк бёлганликларини кёрдим. Балки буларнинг орасида озодликда хеч нарсадан тап тортмайдиган ё\рилар-у карокчилар бёлгандир. Балки хаксиз камалганлар хам бордир. Лекин камокхонада махбуслик кора кийими кийги- зилган хар кандай киши конунан жиноятчидир. Шунга карамай, зиёли одамни хар кандай кийимда хам таниса бёларкан. Деворга суянганча уйкисираб ётирган киши кёзимга иссик кёринди. Уни каерда- дир кёргандек эдим, лекин эслай олмаётгандим…
Камера эшиги очилиб, вагон дахлизида кёрганим майор кирди. Махбуслар ёринларидан туришди.
–Ораларингда жиноятчилик дунёси йёлидан кетаётганлар борми?,- деб сёради майор.
–Мен кетаяпман шу йёлдан, “крадун” бёлган- ман,–деди узун бёйли, котмадан келган, кёри- нишидан оврупо иркига мансуб, ёши ёттизлардаги йигит.
– Зонага кирасанми?,- деди майор.
–“Без пяти минут “вор в законе” бёлганман (“беш дакикаси кам ё\рилар шохи бёлганман” де- мокчи). Кёлингдан келса, ёлдириб юбор, зонага кирмайман,–деди махбус ёзбекчани бузиб талаф- фуз киларкан.
Майор эшик олдида турган назоратчиларга ёги- рилди ва уларга кандайдир топшириклар берди. Шу пайт камера ёртасида котиб турган бояги йигит о\зидан юпка ти\ (лезвия) олди ва шиддатли бир харакат билан кёйлагининг олдини йиртиб, корнига ти\ тортди. Корнидан кон отилиб чикди ва тилинган ёрикдан кём-кёк тарвуздай бир нарса пайдо бёлди.
Бу ходиса шу даражада тез содир бёлди-ки, икки-уч метр олдинда турган майор оркасига айла- ниб, йигитнинг кёлини ушлашга хам улгурмади. Йигит билагидаги томирларини хам кесиб улгур- ганди. Эшик олдида турган зобитлар ва майор йи- гитнинг кон отилиб чикаётган кёлларини оркасига кайиришди ва кишан солишди.
“Крадун” тинмай “Вот вам кров, пейте!”*, деб бакирарди. Энг дахшатлиси, бу одам шу ахволда хам тикка турар ва корнидаги ёрикдан у кём-кёк ошкозон ташкарига чикиб бёлганди. Зобит ва назо- ратчиларнинг уст-боши конга беланиб, “крадун”ни йикитишга интилардилар. Нихоят уни олишга му- ваффак бёлдилар ва “крадун” ерга ёткизилди. Оё\и- га кишан солинди. Майор “докторни чакиринглар”, деди. Осмонга караб ёткизилган, хамма жойи кип-кизил конга беланган “крадун” ётган жойида сакрай бошлади.
–Бу одам экстаз холатида, иложи бёлса бошидан сув куйинглар,–деди менга таниш кёринган ёша махбус.
Майор “сув келтиринг” деб буйрук берди. Сув келди. Ётган жойида бакириб, сёкиниб сакраётган йигитнинг бошидан сув куйишди. Йигит тинчиб кол- ди, факат ахён-ахёнда сёкиниб кёярди.
Майор “бу аблахни одиночний камерага каманг- лар”, деди. “Крадун”ни кётариб чикиб кетишди.
Майор камера ёртасида туриб:
–Яна ким бор “ё\ри бёламан” деб юрган? Лез- вияларинг бёлмаса, мана мен бераман,–деди ва хаммага бир-бир караб чикди.
Сув куйгандай жимлик чёкди.
–Колганини эртага “прописка”да гаплашамиз,-деди майор ва камерадан чикди.
Махбуслар шивир-шивир гаплаша бошладилар. Менга таниш туюлган одам олдига бордим.
–Сиз парапсихологиядан хабардормисиз?,–де- дим.
У одам менга бошдан-оёк тикилиб каради. Мен бу одамни озодликда бир илмий ходим бёлиб иш- лаган бёлиши мумкин, деб ёйлагандим. Ёнидан кёзига караб, фикримда бутунлай адашганлигимни англадим.
–Йёк, менга хам махбуслар гапириб беришганди бунака ходисани,- деди махбус.
Бу одам ёзини жуда сокин ва осойишта тутарди.
Эшик очилиб, назоратчилардан бири уч-тёртта фамилияни ёкиди.
–Кёлларингни оркага килиб битта-биттадан чи- кинглар,- деди назоратчи ёда\айлаб.
Орадан беш-олти дакика ётиб, яна эшик очилди ва бояги махбуслар кайтиб киришди. Назоратчи яна фамилиляларни ёкиди, улар хам чикиб кетишиб, яна кайтиб келишди. Энг охирида менинг битта ёзимни чакиришди. Кёлимни оркага килиб дахлизга чикдим. Икки-уч метрлар нарида эшик очик турарди. Назо- ратчи “кирсинми?”, деб сёради хонада ётиргандан. Хона тёридаги ёзув столи олдида бояги майор ёти- рарди.
– Махбус Бекчонов…
–Сафарбой, эшикни беркит,–деди майор ва ёрнидан туриб, олдимга кела бошлади.
“хозир тепкилай бошласа керак”, деган фикр ха- ёлимдан кечди.
–Салом Сафар, кандайсан?,–деб кёлини узатди майор. Кёркиброк кёлимни узатдим. Майор салом- лашди ва ёзув столи олдида турган стулни кёрсатиб, “ётиришинг мумкин”, деди.
Унда боя камерада кёрсатган да\да\асидан асар хам колмаган эди. Кёрсатган бёш стулига бориб ётирдим. У хам жойига ётираркан, гап бошлади.
–Сафар, дийданг котмабди халиям. Олдингда ётирган майор хам инсон. Лекин мен зонанинг дарвозасидан кирган захоти камокхона бошли\ининг ёринбосари майор Назар Холмуродовга айланаман. Ижодккорлигими, хонандалигимни ва сиёсий-ижти- моий дунёкарашимни кёчада колдириб келаман. Сен хам энди махбуссан, шоирлигингни, сиёсатчилигинг- ни унут бу ерда. Сен Каршининг “кизил зона”си- дасан. Кимларнинг орасида эканлигингни унутма. Бу ердан икки оё\ингда юриб чикиб кетишни ёйла. Бор энди, пешонангдан кёрасан нима бёлса,– деди майор ва кутилмаганда хёрсиниб кёйди.
Ёрнимдан туриб эшик олдига боргандим, майор:
–Сафар, кёчада ким бёлганинг, нимага камал- ганингни ёзингдан бошка билмасин. О\зингга махкам бёл!…
Эрталаб “прописка” маросими бошланди. Камера эшиги очилиб, кёлларида тёкмоклар ушлаган зобитлар кириб келишди. “Хуш келибсизлар, жаноб жиноятчилар “кизил зона”мизга! По одному бегом на улицу!*”,–деб бакиришаркан, кёлларидаги тёкмоклар ишга тушди.
Асосан, елкага уришарди. ШИЗО майдонида бешта бештадан кёлларимизни оркага килиб ётир- дик. Майдонда 40-50 тача зобит ва назоратчилар кёлларида калтаклар билан туришарди. Сарикдан келган, калта бёйли подполковник русчалаб гапира бошлади: “Мен шу зонанинг замполити подполков- ник Мирсолихов бёламан. Бу ерда ё ёлиб кетасан- лар ёки одам бёлиб чикасанлар, фарки йёк. Сиёсат- чими, демократ ёки диндор одам бёлган бёлсала- ринг, бешбаттар бёлларинг…”
Замполит ярим соатлар зонада махбус ёзини кан- дай тутиши кераклиги хакида ма;руза килди.
Ма;руза тугамасдан дарвоза тарафдан ёрта бёй- ли, корни осилиб кетганидан лаппанглаб юрадиган полковник келди.
–“Карантин, встали!”*,–деб бакирди зобитлардан бири.
хаммамиз ёрнимиздан турдик. Семиз полковник кёли билан “ётиринглар” деб ишора килди.
Замполит махбусларга юзланди:
–Мана, хозир келган одамни таниб олинглар. УЯ-64-49 зонанинг бошли\и полковник Алихайдар Кулимбетов бёладилар,–деди замполит тантанавор охангда.
Кулимбетов махбусларга мурожаат килди:
–Мен бу ернинг “хёжайини” бёламан. “Вор в законе” хам, “положенец” хам, “маслократ” хам мен ёзим бёламан. Отанг хам, онанг хам мен бёламан. Тинч юрсаларинг оё\ингда чикиб кетасанлар, йёкса, ёлигингга икки варак ко\оз топилади,–деди семиз полковник.
Кейин замполитни ёнига имлади ва нималарнидир шивирлаб гаплашишди.
– Холмуродов,– деб чакирди “хёжайин”.
–Шу ердаман,–деб “хёжайин”нинг олдига келди кечаги мен билан сухбатлашган майор.
“Хёжайин” унга нимадир деди. Майор биз то- монга ёгирилди, каторлашиб ётирган махбуслар ичи- дан мени топди ва “хёжайин”га кёрсатди. “Хёжа- йин” менга караб турди ва бирдан кулиб юборди. Оркарокда турган зобитлар, назоратчилар бошлик- ларининг нимадан кулаётганини билмай, бир-бирларига караб туришарди. “Хёжайин” мендан кёзини олиб, зобитларга буйрук берди:
– “Прописка”ни бошланг!
Тёкмоклар дарров ишга тушди. Мен бошимни ва юзимни кёлларим билан яширдим. Дод-вой, бакир-чакир бошланиб кетди. Тёкмок зарбалари тирсак ва елкаларимга тушди. Тишларимни кисиб олгандим. Бир пайт: “Ётирларинг, турларинг, молани тортла- ринг, хайвонлар! Тез-тез бёлларинг!,” деган хайки- риклар бошланди. Кимдир елкамдан кётарди. Ат- рофда чанг-тёзон кётарилди ва мен хам мола тортаётганларга кёшилдим.
Ён олтинчи боб
Кийимида ёнг кёлига СПП* ёзувли латтани бо\лаб олган 30-40-та одам туришарди. “Запрет- ка”*га хайдаларинг, тош терсин хаммаси!”,–деган буйрук беришди.
СППчи махбуслар кутурган зобитлардан хам баттар кутуриб кетишди. Янги келган кисматдош- ларини шундай савалай бошладилар-ки, “ёзимдан чиккан балога, каерга борай давога” деб бемалол йи\ласа бёлади.
Дёппослаш тугагандан кейин ШИЗО олдидаги майдонга хайдашди. У ерда хаммани кип-ялан\оч килишиб, кийимларни тинтувдан ётказишди. Ур-тёполонда кимдир кёйлагини йёкотган, кимдир тескари кийиб олганди.
Кайтадан хаммамиз бешта-бештадан сафга тизилдик. Ёртага капитан унвонли бакувват, сарикдан келган, кён\ир сочли, ёрта бёйли, ёттиз беш ёшлар атрофидаги йигит чикди.
–Мен шу зонанинг тартиб-интизомни саклаш бёлими бошли\и Шеробод Махмудов бёламан,–деди у каддини \оз тутиб.
Махбуслар орасида “каршинский палач”*, деб ном чикарган капитан шу одам эди.
–Мен ма;мурият биносининг тёккизинчи хонасида ётираман. Агар “балабол”* дан “махбус фалончи тёккизинчи хонага етиб келинг”, деб э;лон килинса, ишинг чаток бёлгани. У ердан ё тё\ри ШИЗОга кетасан, ёки бирон жойинг майиб бёлиб чикасан. ШИЗО, ПКТ* анави ерда,–деб, орка- сидаги бир каватли бинони кёрсатди ва гапида давом этди,–Бу ерга тушсанг, омон чикмайсан ёки чиксанг хам узок яшолмайсан. Тушундиларингми!?
“Каршинский палач”нинг нафакат жаллодлиги, балки ёта манманлик касалига чалинган вахший бир махлуклиги кёриниб турарди. Кадимда жаллодлар катл майдонига юзини яшириб чикишган. Бу одам- нинг эса, ёз жаллодлигидан фахрланётгани шундок кёриниб турарди.
Ёша куни тушгача бизни хаммомга тушириб, соч-соколларимизни олишди. Коп-кора юпка матодан тикилган махбуслик кийимини кийганимда, жёхори- поя кёрикчисига ёхшаб колгандим.
“Балабол”дан “карантин тушликка кирсин”, деган э;лон бёлди. Тушлик ё\сиз, тузсиз кайнатилган арпадан иборат эди. Киши бошига 150 грам кора нон беришди. Нон деганимиз ачитки хиди келиб турган ярим пишган хамирдан иборат.
Ёзбекистоннинг барча камокхоналарида шунга ёхшаш нон беришади. Ошхоналарида тайёрланади- ган озик-овкат хеч кандай санитария-гигиена коида- ларига жавоб бермайди. Бунинг устига, камокхона- лар курилганида “Ислом Каримов деган одам президент бёлиб, кама-кама бошлайди”, деб ёйлаш- маган. Мисол учун, УЯ-64-49 зонасини олайлик. Бу зона курилиш лойихаси бёйича 850-та махбусга мёлжалланган. 1994 йил 9-чи июн куни бу зона мени 3741-чи махбус деб ёз рёйхатига киритди. 1996 йилга келиб, бу зонада махбуслар сони 5 мингдан ошиб кетди. Ёток жойларида нафакат жой, хатто хаво етишмайди. Канализация йёк, ичимлик суви ёта ифлос бёлиб, зонанинг хамма жойида “со- вук сув ичиш та;кикланади” деб ёзиб кёйишибди. Карши чёлида хаво харорати эса 42-45 даража иссик, сув ичмай яшаш жуда кийин.
Тушликдан кейин карантин жойлашган секторга махбуслар кела бошлашди. Бу ернинг хаддини олган бу махбуслар кимнидир излашарди. Улардан бири олдимга келди.
–Сафар Бекжон акани олиб келишди, дейиш- ганди, у кишини танимайсанми?,–деб сёради мах- бус.
–Йёк, танимайман унака одамни,–дедим мен унга.
Тё\риси, мен ундан хавотирланган эдим. Чунки хамма бир хил кийимда, бошлар хам бир хил арчил- ган тухумдай ялтиллайди. Буларнинг ичидан кайси- ниси яхши одам, кай бири “кулок” эканлигини аж- ратиш кийин эди. хатто ту\ишган акангни танимай колишинг мумкин бу ерда.
–Махбус Бекчонов Сафар, ма;муриятнинг тёк- кизинчи хонасига етиб келинг,–деган буйрук эши- тилди электр карнайдан.
Кёлига СПП ёзувли кизил латта такиб олган махбуслардан бири “Бекчонов ким?” деб излай бош- лади. “Менман”, дедим СППчининг олдига бориб.
–Тез юр, сени тёккизга чакираяпти,–деди да\- да\а килиб у.
Ма;мурият биносининг биринчи каватидаги дах- лизда “каршинский палач” олдимиздан чикди. Кор- нимга тепди, о\рикдан эгилгандим, бошимга кёлида ушлаб келаётган калин папка билан урди. Юзтубан йикилдим.
–хайвон, сенга кёрсатаман хозир, каерга келиб колганингни,–деб бакирди у.
Ёрнимдан турдим.
“Палач” елкамдан ушлаб ташкарига судради. Йёл-йёлакай сёкиниб, хакорат килиб борарди. ШИ- ЗО биносига олиб борди. Назоратчи темир эшикни очди, ичкарида кимнидир савалашаётган экан. хай- батли, бёйи салкам икки метр келадиган, юзини кётир босган капитан унвонли бир киши менга бошдан-оёк караб чикди.
–Буям ёшалардан, янги келди. Ташвикот олиб бораяпти, деб хужжатлаштиринг,–деди мени судраб келган “каршинский палач”.
Бахайбат капитан кёлида ёйнатиб турган резина тёкмок билан бошимга ураётганини эслайман, холос. Кёзимни очсам, камерадаман. Пешонамга хёл латта кёйишибди. Ёрнимдан турмокчи бёлдим. Махбус- лардан бири “Сафар ака, кимирламанг хозирча”, деди. Бошимга ток ургандай бёлди, беихтиёр кёлим билан бошимни пайпасладим. Устарадан кейин сип-силлик бёлган бошим энди \адур-будур эди.
–Мамарайим тёкмокнинг дастаси билан урибди бошингизга,– деди кимдир.
– Мамарайим дегани ким бёлади?,– деб сёра- дим.
–хайдаров Мамарайим ДПНК* бёлиб ишлай- ди,– деди махбуслардан бири.
Ёрнимдан турдим. Камерада йи\ма каравотлар кулфлаб кёйилган. Беш-олтита ерга ёрнатилган те- мир курсичаларда махбуслар бир-бирларига елка бе- риб, иккитадан ётиришибди.
–Танишинглар, Сафар Бекжон деган йигит шу бёлади,–деди менга тескари караб турган одам.
Бу овоз менга таниш туюлди.
–Келганингга бир кун бёлмай, мазанг кочибди,-деди ва кулиб менга ёгирилди овози таниш туюлган киши.
Бу махбус Анвар Тилланазаров эди. У киши би- лан 1990 йил бахорида танишганман. У пайтда бу одам Ёзбекистонда биринчи хусусий банк очганди. “Анварбанк”нинг рекламасини Тошкентда хар ка- дамда учратиш мумкин эди.
Биз ёша йили Фахриддин Худойкулов, мен, Са- ловат Умрзоков, Кудрат Бобожонов ва рассом Кур- бонбой Маткаримовлар мустакил йёналишдаги бир газета чикаришни режалаштирдик. Газетанинг номи “Муносабат” деб аталди ва хафтада бир марта ёзбек ва рус тилларида бутун Туркистон республикаларида таркатилиши кёзда тутилди. Газетанинг \ояси Тур- кистон халкларининг бирлигини та;минлаш учун ма;рифий тар\ибот олиб бориш эди. Аммо асосий масаламиз–молиявий масала–хал бёлмаганди. Дав- лат банклари бунака газетага пул бермасликлари аник эди. Танишлардан бири “Анварбанк” директо- ри Анвар Тилланазаров ёрдам бериши мумкинли- гини айтди. У киши билан учрашиб, максадимизни тушунтирдик. Газетанинг бир сахифаси Тилланаза- ров бошчилигида тузилган “Ёзбекистон ишбилар- монлари” ширкати ва “Анварбанк” рекламаси учун ажратилиши шарти билан бизга кредит бериладиган бёлди.
“Муносабат” газетасининг илк сони 16 сахифалик ва юзминг нусхада Чимкент босмахонасида чоп этилди. Газетанинг тёртта сонини чикариб улгурдик. Фахриддин Худойкулов газета чикаришга рухсатно- мани Москва иттифок хукуматидан олганди. Москва рухсатномаси билан чикаётган газетани ёпиб кёйишдан кёрккан Ёзбекистон хукумати бошкача йёл тутди. Газета офисига кечаси ёт кёйди ва барча техникамиз ёниб кетди. Бизни Ёзбекистон матбуот кёмитасига чакиришди. “Агар газетани чоп этишни тёхтатмасангизлар, ён\ин учун жавобгарлик сизларга юкланади”, дейишди. Бу хар биримизга уч йилдан беш йилгача камок жазоси дегани эди. Шундай тах- дид билан ижодий гурухни таркатиб юборишганди.
Мана, орадан уч йил ётиб, Анвар Тилланазаров билан Каршидаги УЯ-64-49 зонада, ШИЗО каме- расида учрашиб турибмиз.
–Ёзларинг танишиб олинглар,–деди Тилланаза- ров бошка йигитларга юзланиб.
–Мухаммаджон,–деди ёрта бёйли, 25 ёшларда- ги бакувват йигит.
–хусниддин (Кутбиддинов),–деди узун бёйли, ок-сарикдан келган, 18-19 ёшлардаги йигитча.
–Иккаласи хам “Адолат” гурухидан,–деди Тил- ланазаров менга караб.
–Юсуфжон Имомов, мужохидлар партиясининг раиси,–деб кёлини узатди узун бёйли, кёзойнак таккан, ёши 45-лардаги киши.
Камерадаги бошка йигитлар хам у ёки бу сиёсий ташкилотларда фаолият кёрсатган одамлар экан.
Кечкурун камерага кёлларида резина тёкмоклар билан зобитлар кириб келишди. хаммани деворга каратиб кёйишди. Кёлимни кётарганча деворни уш- лаб турарканман, “ёнтадан!” деган буйрукдан бада- ним жунжикиб кетди. Мени кайси зобит тёкмокла- ётганини билмадим-у, лекин “адолатли” экан: ичим- дан ёнгача санадим, роппа-роса ён тёкмок урилди. хеч кимдан садо чикмади, хеч ким додламади. Додлаган махбуснинг касофатидан хаммага кайта- дан ёнта тёкмок урилишини хаммамиз билардик. Зобитлар чикиб кетишди.
Орадан ярим соат ётар-ётмас ДПНК бошчили- гида назоратчилар кириб келишди. Махбуслар бир-бир тинтувдан ётказилди. Кейин “бештадан” де- ган буйрук жаранглади ва назоратчилар дарров иш- га тушдилар. Резина тёкмок зарбаларига итоатко- рона елка тутиб турган махбуслардан яна сас чик- мади.
Кечкурун эшик очилиб, дахлизда назоратчилар бошли\и кёринди. Унинг кёлида кандайдир ко\оз бор эди. Фамилияларни ёкий бошлади. “Анварбанк” билан менинг исмим чикмади.
Фамилияси ёкилганларни дахлизга чикаришди ва эшикни ёпишди. Катта камерада иккаламиз колдик. Ярим соатлардан кейин эшик дарчасидан ювиндиси- мон бир овкат ва бир парча кора нон узатишди.
–Сафар, менинг овкатимни хам еб олгин. Ме- нинг ошкозонимда икки-уч кунлик ё\ бор,–деб кор- нига уриб кёйди “Анварбанк”.
Кечкурун соат 11-да деворга ёпиштириб кулфлан- ган каравотларни тушириб беришди.
Эрталаб соат бешда уй\отишди ва каравотлар кайтадан деворга кулфланди.
Нонуштадан кейин камера эшиги очилди ва остонада полковник Алихайдар Кулимбетов, зампо- лит, подполковник Мирсолихов, майор Холмуродов, “каршинский палач”–капитан Шеробод Махмудов ва хали мен танимаган бир-нечта зобитлар туришар- ди.
–Анвар Тилланазаров деган махбус мана буни- си,–деди Шеробод “Анварбанк”ни кёрсатиб.
–Буниси Бекчонов Сафар, ташвикотчилик килга- нини сизга айтгандим,–деб менга ёкрайди “каршин- ский палач”.
–Олдин пулдан гаплашамиз, пулдан. Шундайми “Анварбанк”? Келганингга бир хафта бёлди, сасинг чикмайди. Ёзингдан билиб олдимга келсанг, ёласан- ми? Бу ернинг хёжайини мен эканлигимни билма- ганмидинг, аблах! хозир шу ерда майор Холмуро- довга канча пора берганингни айтасан ё ёлигинг чикади бу ердан!,–деб ёшкирди Кулимбетов.
–Ёрток полковник, махбуслар олдида мени хако- рат килманг,–деди майор Назар Холмуродов.
–Менинг ёрнимга ётирсанг билганингни киласан, хозирча бу ерда мен хёжайинман. Керак бёлса, сени хам мана булар каторига кёштириб юбориш кёлим- дан келади. Йёкол бу ердан!,–деб бакирди Кулим- бетов майор Холмуродовга…
–Хёш, энди мана бу килтирик билан гаплаш- сак,–деб менга юзланди “хёжайин”. –Сен бола бир тепса, ёламан деб турган бёлсанг, сиёсатга аралашиб нима килардинг! Президент билан ёйнашмокчимиди- ларинг, аблахлар! хозир Каримовнинг замони, унинг айтгани айтган, дегани деган. Сен бола бу ер- дан тирик чикмайсан. Сени ёзим ёлдириб, шу зонага кёмдираман, тушундингми, хайвон!? Солихинг хам, пулинг бёлса, пулинг хам ёрдам бермайди. Сенлар хукуматга келиб бизнинг ризкимизни киркмокчимидиларинг? Менда юкорининг рухсати бор, каерга ёзсанг, ёзавер, додингни худойинг хам эшитмайди бу ерда!,–деб ёшкирди ва оркасида тик котиб турган “каршинский палач”ни ёнига имлади.
–Президентимиз душманини хар куни яхшилаб чангини кокасан. Энди бу сенинг хисобингда,–деди Кулимбетов.
Хёжайинидан бу “мухим” топширикни олган ка- питан Махмудов бутун “махоратини” ишга солди. Бир хафта ичида юз-кёзим, бутун баданим мама- толок холга келди. Жигар ва буйракларим жиддий лат еди. Ён кунлик дёппослашдан кейин, шиша бошладим. Буйракларим тёла ишламаётганини, ахво- лим о\ирлигини кёрган назоратчилар бошли\и дёх- тир чакирди. Дёхтир ахволимни кёриб, “буни ШИЗОдан олиб чикиш керак”, деди. Назоратчилар бошли\и “юкоридан буйрук келмагунча, шу ерда колади”, деди.
Бошка камерага олиб ётишди. У ерда хеч ким йёк эди. Бир-нечта нинада дорилар санчишди ва кататор билан йи\илиб колган пешобни олишди. Ёша куни мендан бахтиёр одам йёк эди дунёда. Хуллас, 15 кун ётиб, ШИЗОдан чикдим. Санчастга ёткизишди. Хотиним Курбоной билан киска муддатли учрашувга рухсат беришди.
Менинг о\ир ахволда ётганлигим жамоатчиликка ма;лум бёлган. Ота-онам, ака-укаларим камокхона олдида хафталаб учрашувга рухсат кутишган. (Од- дий махбусларга конуний ёки пора эвазига, конунга караб ётирмасдан, учрашувга рухсат бераверар- дилар). Хотиним республика бош прокурори номига аризалар ёзган. Инсон хукукларини химоя килиш халкаро ташкилотлари ва айникса Ёзбекистон инсон хукукларини химоя килиш ташкилоти фаоли Михаил Арзиновнинг са;й-харакатлари билан киска муддат- ли учрашувга рухсат олишган.
Ён дакикалик бу учрашув ма;мурият ходимлари- нинг тёла назорати остида ётди. Курбоной менга дёстларимиз тарафидан йи\илган дори-дармонларни топширди. Курбоной менинг ахволимни шундай эс- лайди: “Сизни ёша кёрганимда, тирик колади ва биз кайта кёришамиз, деб ёйламагандим”.
хар доим кисматдошларнинг мени кёрганлари- даги хаёлларини укиб олишга харакат килардим. Ле- кин улар “кёнглидан ётганларини” анча кейин, озодликка чикканимдан кейин айтишган. “Сиз Ол- лох севган инсонсиз, бу азоблардан тириклай куту- лишингизга хеч ким ишонмаган”, дейишганди.
Сиёсий махбусларни хар байрамда жазо камераси (ШИЗО)га ташлардилар.
19-чи август 1994 йилда мени аввал беш кунлик ШИЗО, ундан кейин олти ойга ПКТда саклашга юкоридан буйрук келди.
УЯ-64-49 зонада ён иккита киши у ёки бу сиёсий сабаблар билан камалган эдилар. Биз бир-биримиз билан факат ШИЗО камераларидагина кё- ришганмиз, холос.
19-чи август куни ён иккита сиёсий махбуснинг хаммаси бир пайтда ШИЗО камераларига олиб келинди. Мен 15 кун давомида хар куни уч-тёрт марта калтакланишга чидай олмадим. Бир марта ху- шимдан кетиб колганман. Зона касалхонасида кёзимни очдим.
Кёпчилик махбуслар хурсанд эдилар. Президент мустакиллигимизнинг уч йиллиги муносабати билан амнистия фармонига имзо чекибди. Фармонга кёра, уч йилгача озодликдан махрум этилганлар муддати- дан олдин озод этилиши керак экан. Менинг хам жазо муддатим уч йил эди. Лекин бу амнистиядан, бошка сиёсий махбуслар катори, мен хам махрум эдим. Ёзбекистон камокхоналарида юзлаб “сиёсий- лар” фармон чикишдан бир кун олдин ёппасига “тартиббузар”га айланардилар. Тартиббузарга эса, амнистия кёлланилмасди. Ба;зи амнистияни кутаёт- ган махбуслар менга “сизларни качон ШИЗОга камайди”, деб хазиллашардилар. “Кимга аза, кимга тёй” деб шунга айтсалар керак.
Зона касалхонасида бир ойдан кёпрок ётдим, ле- кин ёзимни ёнглай олмадим. Докторлар мени Тош- кентга республика махбуслар касалхонаси “Санго- род”га жёнатишди. О\ир ахволда бёлишимга кара- масдан, у ерда кёп ушлаб туришмади. Бориб келгу- нимча йёлдаги азоблардан юролмайдиган холга кел- дим. Зона касалхонасида ётарканман, бу дунёдан умидимни деярли узгандим.
Бу орада зонада мен хакимда вахимали миш-мишлар таркаб кетган. хеч ким олдимга келмасди. Махбуслар хатто саломлашишга кёркишарди. Кун- ларнинг бирида зонанинг ашаддий СППчи махбус- ларидан бири мен ётган каравот олдига ко\оз халта- чада бир нарсаларни кёйди ва:
–Ичидагиларни сиз хали танимайдиган отахони- миз бериб юбордилар. Эртага яна келаман, керак нарсаларингизни айтарсиз. Кёлимиздан келганча ёр- дам берамиз,–деди ва жавобимни кутмай кетиб колди. Ко\оз халта егулик билан тёла эди.
Ёша кундан бошлаб дёхтирлар хам менга бошка- ча карай бошлашди. хеч каердан топилмайдиган дори-дармонлар хам мен учун топилди. “Нотаниш отахон” номидан хар икки-уч кунда ко\оз халтачада сов\а-салом келиб турди. Менга бунчалик яхшилик- ни кёркмасдан килаётган одамни харчанд суриштир- майин, айтишмасди. “Сиз оёкка турсангиз, ёзлари келадилар”, дейишарди.
Ноябр ойи ёрталарида оёкка турдим. Ичдан кон кетиши тёхтади.
Кун ора касалхонанинг орка тарафидаги холирок бир жойга офтобнинг кёзида ётириш учун чикардим. Бир куни ёл\из хаёл суриб ётиргандим, кимнингдир “ассалому-алайкум”, деганини эшитдим. Юкорига карадим: Махбус кийимида, ёши ётиб колган кёрин- са-да, бакувват жуссали, кёзойнак таккан бир киши жилмайиб турарди. Ёрнимдан турмокчи бёлдим:
–Сафаржон, кимирламанг,- деди нотаниш киши.
Ётирган жойимда кёл бериб кёришдим. У одам кёлимни ушлаб тураркан, деди:
–Мени алдашибди-да дёхтирлар. Сизни, отдай бёлиб кетди, дейишганди, халиям рангингиздаги йиринглар кетмабди,- деди чол.
–Мен сизни танимай турибман, кечирасиз, хас- талик, хотирамнинг мазаси йёк,- дедим мен.
–Ахмаджон акангиз бёламан. Ахмаджон Одилов* деган одамни эшитгандирсиз?,–деб яна жилмайди янги танишим.
Узок гаплашмадик, ай\окчилар (“кулок”лар) атро- фимизни ёраб олишди.
Мен Ахмаджон Одилов тё\рисида ёзилган китоб- лардан ба;зи бирларини ёкигандим. хатто 1986 йилда у одам “Биз Темур авлодларидан бёламиз, коммунизм \оясининг ёлими якин” дегани учун судини тёхтатиб кёйишгани эсимда.
Мен бу одамнинг совет давридаги рахбарлик фаолияти хакида ёзиб-чизилган гапларнинг канчалик тё\ри ёки нотё\рилигини билмайман, бу хакда хакамлик килишни хам истамайман. Факат мен камокда учратган Ахмаджон Одилов очик чехрали, тё\ри сёзли, беш вакт номоз киладиган бир одам эди. Менга умримнинг энг о\ир даврида ёрдам кёлини чёзган бу кишига миннатдорчилик билдир- мокчиман, Оллох уни кёлласин демокчиман.
Ноябр ойи мен учун “ижод ойи” бёлди. Ён-ён бештача ше;р ёзилди ва менинг шикаста рухимни бироз жонлантирди. Санчаст бошли\и Рёзибой Иб- рохимов хам ше;р ёзар экан, у билан килган сухбат- ларимиз менга кёшимча куч берди.
Лекин зона хёжайини полковник Кулимбетовнинг маш;ум сояси санчаст устида хам лопиллаб турарди. Кулимбетов Ички ишлар вазири ёринбосарининг кариндоши, айни пайтда вазир Алматовнинг хам хамкишло\и эди. Бу якинлик кариндош-уру\чилик ва гурухбозликни ривожлантириб юборган Каримов замонида жуда мухим эди. Кулимбетов порани сёраб олмас, уриб олиш даражасига етганди. Мах- бусларни хеч сабабсиз майиб килиш, хатто ёлдириш унинг учун хеч нарса эмасди. Бу ахволни ёзгар- тириш кийин бёлса хам, бунга харакат килиш керак эди. Зобитлар ичида хам Кулимбетовдан нафратла- надиганлар пайдо бёла бошлаганди. Санчаст бош- ли\и Иброхимов шулардан бири эди, аммо у менинг зонадаги ахвол хакида ташкарига информация бериш тё\рисидаги фикримга кёшилмади. Факат капитан Расул Холтёраев бу ташаббусни кёллади ва камок- хонадаги ахвол тё\рисидаги мактубимни хотиним Курбонойга, у бёлса халкаро ташкилотларга етка- зишга ёрдам берди.
Бу орада махбуслар орасида юкумли касалликлар кенг таркала бошлади. Зонада карантин э;лон ки- линди. Учрашувлар тёхтатилди. Бу тадбир касал юкишидан эмас, ташки дунёга камокхонадаги ахвол хакида хабар чикишидан кёркиларди. хар куни уч- та-тёртта одам ёла бошлади.
Мени касаллар бригадасига ётказишди. Бу ерда 200-дан ортик о\ир ахволдаги махбус, номига бёлса-да, бироз енгилрок хаёт кечиришарди. Лекин улар хам ма;муриятга ма;лум микдорда пора беришга мажбур эдилар. Кулимбетов зонасида сотилмайдиган нарсанинг ёзи йёк эди.
Полковник Кулимбетов билан орамизда зимдан ихтилоф кучайиб кетди. 1995 йил 18-чи феврал куни бу зиддият очик тёкнаш келди. Ахмаджон Одилов билан мени ма;мурият биносига чакиришди. У ерда бизни фукаро кийимидаги узун бёйли, сочлари тё- килган, ёши кирк бешлар атрофидаги киши кутиб олди. Ёзини таништирди. Кашкадарё вилояти мил- лий хавфсизлик бошкармасидан экан. Ма;мурият биносидаги хоналардан бирига кирдик. У ерда ранг- лари ёчиб кетган капитан Расул Холтёраев турарди. Ёзув столида эса, фукаро кийимидаги ёш йигит бир нималар ёзиб ётирарди.
–Бу зобитни танийсизларми?,–деб сёради бизни бу ерга олиб келган МХХ ходими.
–Менинг кёзим яхши кёрмайди. Форма кийган- ларнинг хаммасини адаштириб юраман,–деди Ах- маджон ака.
–Сизчи, Бекчонов, бу одамни яхши танисангиз керак?,–деди яна ёша йигит менга караб.
–Агар биронта зобитни яхши таниганимда, бу ахволга келмасдим,–дедим мен.
–Иккалангиз билан бошка жойда яхшилаб гап- лашишади. Борларинг, секторларингдан чикмай ётирларинг,–деди МХХ ходими.
Ёша куни Ахмаджон Одиловни кёшни зона УЯ-64-33 га олиб кетишди. Мени эса, махсус этап би- лан Тошкентга “Сангород”га олиб келишди. УЯ-64-49 дан олиб чикишаётганда, Кулимбетов олдимиз- дан чикди:
–Сен бола мен билан ёмон ёйнашдинг. Мана энди “раскрутка”* бёласан!,–деди захарханда билан Кулимбетов.
Ён еттинчи боб
“Сангород”га етиб келганим захот, норасмий тер- гов бошланди. Терговни камокхоналар бошкармаси ходими Осмонов деган одам билан майор Карим Шодиев олиб борди. Уларнинг кёлларида Карши зонасида ёзган бир туркум ше;рларим бор эди. Бу ше;рларда Президент Ислом Каримов ша;нига ха- корат сёзлар бор, деб исботламокчи бёлишди. Мен буни тан олмадим. Менга бир хафта вакт бе- ришди, мен ше;рларимга изох ёзиб бердим. Ёша ше;рлар ичида биттаси менинг кейинчалик бир ярим йил азоб чекишимга сабабчи бёлди:
Неки ётса мендан ётибди,
Меникидир шу пишган ёв\он.
Чёмич, казон мендандир,
Ётин бёлди сиз берган фармон,
Хохланг осинг, хохланг авф этинг,
Неки ётса, мендан ётибди,
Бор бойлигим бир ховуч тарик,
Шундан кёркиб оломон билмай
Сизнинг томоркага чумчук экибди.
Карши, Шайхали, 1994. Октябр.
Бутун дунёдан узилган одамга бундай сатрларни факат илохий куч сёйлатиши мумкин эди.
Биринчи ноябрда, я;ни ше;р ёзилган куннинг эртасига бешта сиёсий махбусни авф этиш тё\рисида президент фармони э;лон килинди.
Отаназар Орифов, Саловат Умрзоков, Иномжон Турсунов, хазраткул Худойбердиев ва Пёлат Оху- новлар озодликка чикишди.
“Сангород”даги терговчилар рёйхатда сиз хам бёлардингиз, агар тинчгина ётирганингизда”, деб мени ишонтирмокчи бёлишарди.
Улар менинг атрофимда гирдикапалак бёлиб колишганди. Аммо уларнинг максадини билмасдим. Нихоят, улар хакикий максадларини айтишди: “Ёз- бекистондаги хозирги ахволнинг сабабчиси Ислом Каримов эмас, унинг атрофидаги иккита-учта шахс- лардир. Ёшалардан энг асосийси ишдан олинса, унинг атрофидагилар ёз-ёзидан тёкилади. Бу асосий одам–Исмоил Жёрабеков*. Уни ишдан олишда сиз мухим рол ёйнашингиз мумкин. “Жёрабеков “Эрк” партиясига моддий ёрдам берди”, деб кёрсатма берсангиз, бас, тёрт томонингиз кибла, сиз озодсиз”, дейишди. Хуллас, мени бир сарой ёйинида ёйнаатишмокчи эдилар. Мен бунинг тубан бир ёйин эканини дарров англадим, аммо дарров рад килмадим. Оилам билан учраштиришларини сёра- дим. Рози бёлишди. Эртаси куни Курбоной билан учрашдик. Улар учрашув беришларидан олдин Кур- боной билан сухбатлашишган. “Эрингиз бизнинг таклифимизга кёнмаяпти. Агар сиз хам кёндирол- масангиз, уни тирик кёрмайсиз”, дейишган. “Канака таклиф эканлигини мен хам билсам бёладими?”, деб сёраса, Курбонойга: “Буни факат ёзи билади, мабо- до сизга айтса, окибати яхшилик билан тугамайди”, деб жавоб беришган.
Хуллас, Курбоной билан учрашдик. Ё\лим Жа- лолиддиннинг хасталигига карамай, бирга олиб кел- ган экан. Тёрт ёшдан ошган бола мени танимади. Ичимдан хёрлик келди, ёзимни тутдим. Курбоной “юкоридан” сизга кандайдир таклиф берилганини ва унга рози бёлсангиз, озод бёлишингиз мумкинли- гини айтишаяпти, деди. Мен бу ишда хеч кандай кафолат йёклигини айтдим. Бу таклиф ошкор бёлса, уларнинг боши кетади, шуни айтиб кёй уларга, дедим. Учрашувимиз тёла назорат килинаётганини ва хар бир сёз “хисобда”лигини билардим.
Учрашувимиз тугагандан кейин Курбоной майор Шодиеев олдига кириши ва менинг “ха” ёки “йёк” деганимни унга билдириши керак экан. Биз хайрлашдик. Тё\риро\и, мен оилам билаан фикран видолашдим. “Уларни сёнгги марта кёраяпман”, деган фикр бутун учрашув давомида мени хеч тарк этмаганди. Бу ё\ига энди нима бёлиши факат Оллохга ма;лум эди.
Ёша куни мени хеч каерга чакиришмади.
Эртаси куни эрталабдан майор Карим Шодиев- нинг югурдаги келди ва мени Шодиевнинг кабине- тига олиб келди. Кабинетга кирган захотим Шодиев бакирди: “Сенларнинг дастларингдан тинчлик йёк. Камокда ётириб хам тинч ётирмайсанлар! Референ- дум олдидан тёполон бошлаймиз, деб да\да\а килиб юришибди чет элдаги хамтовокларинг! Агар бир нарса бёлса, билиб кёй, сенинг хам кунинг битади. Мана бунга имзо кёй. Референдум эртасига тёрт томонинг кибла”, деб кёлимга уч-тёрт варак ко\озни тутказди.
Тикка турган жойимда ко\оздагиларни ёкий бошлаагандим, “ётир”, деб жой кёрсатди. Бир пиёла чой билаан тарелка тёла ширинликларни олдимга кёйди.
Финландиянинг энг сара ок ко\озига чиройли харфларда ёзилган бу хужжатнинг сарлавхаси аник эсимда колган: “Кийинчиликда синалган “дёстга”.
Макола менинг номимдан ёзилган эди. Унда “Эрк” Демократик партияси раиси Мухаммад Со- лихнинг сиёсий “нонкёрлиги”дан тортиб, унинг касо- фатига колиб камалган пайтимда, ёзи маишат килиб чет элларда сайр килаётгани, оилам о\ир ахволда кун кёраётганини била туриб, ёрдам бермаётганигача ёзилганди. Бу \ийбатсимон макола охиридаги “Пре- зидентимиз Ислом Каримовнинг 2000 йилгача вако- латини узайтиришини кёллаб-кувватлайман” деган жумла унинг шох фикри эди. Маколани ёкиб бёлиб, Шодиевга юзландим:
–Буни ёзган одам билан учрашишнинг иложи борми?,- деб сёрадим.
–Тё\ри гапни ёзганига хайрон бёлаяпсизми?,-деди Шодиев.
–Йёк. Буни ёзган одам ёзининг эски дёстига нега тош отаётганини сёрамокчи эдим,–дедим Шо- диевга.
Шодиевнинг жахли чика бошлади. Агар хозир гапимни айтиб улгурмасам, кеч бёлишидан кёркиб:
–Буни Мурод Мухаммад Дёст* ёзган. Бир пайтлар Мухаммад Солихнинг ёнидан ажрамасди. хатто Мухаммад Солихга бир романини хам ба\ишлаган. Энди Президентнинг каноти остига кириб, шундай “асарлар” ёзишга куни колдими?…
–Нимага менга айтасан буларни? Кимсан ёзинг? “Пуф” деса учиб кетасан-ку, “девона”! (Карим Шодиев Бухоролик эди. “Девона” тентак ма;но- сида). Дадахон хасанов ёл\ондан бёлса хам ёзиб берди. Битта махалладанмиз, хозир уйида юрибди… Президент тё\ри килади сенларни камаб. Иш берса, олмадиларинг!,- деди Шодиев.
–Иш берса олмаганимиз тё\ри. Чунки биз ман- саб учун эмас, миллатимиз учун курашганмиз,-де- йишга улгурдим ва Шодиев бакирди:
–Чик! Йёкол! Эртага Каршининг дёзахига кета- сан, ёша ердан ёлигинг чикади!,- деди.
Референдум олдидан махбусларга ош таркатишди. Президент Ислом Каримовга рахматлар айтиб, бе- чора махбуслар бир марта бёлса хам коринларини тёйдиришди.
27-чи март куни Ёзбекистондаги диктатуранинг умри 2000 йилгача узайтирилди. Ёша куни мени яна Столипин жаноблари лойихалаштирган вагон Кар- шига олиб кетди.
Яна ёша УЯ-64-49 зонага келиб тушдик. Мени янги келганлар каторида иккинчи марта “пропис- ка”дан ётказишди. “Прописка” охирида капитан Ор- зимурод Фармонов о\зи-бурнимни конга бёяди. Зонада кисматдошлар окаётган конни тёхтатишга ёрдам беришди. Биринчи бёлиб олдимга Самандар Кёконов* келди.
УЯ-64-49 зона “кулок”ларнинг энг кёп бёлган жойидир. Очлик, хёрлик, ёлим ва хаёт ёртасида колган иродасиз махбуслар ма;мурият ходимларига ахборот ташиб кун кёришади. Ахборотнинг кийма- тига караб нон ёки шунга ёхшаш нарсалар олишади. Айникса, сиёсий махбуслар хакидаги ахборот юкори бахоланади. “Сангород”га кетгунимга кадар атро- фимдаги “кулок”лар хакида билардим. Кайтиб кел- ганимда, янги “кулок”лар пайдо бёлганди.
Капитан Расул Холтёраев ишдан олиниб, кёшни УЯ-64-61 зонасига тарбиявий ишлар бёйича оддий ходим килиб тайинланган экан. Ён олти йил ички ишлар сохасида хизмат килган бу одамнинг дунё- карашида катта ёзгариш бошланганди. У бу зонада сиёсий махбусларга хамдардлик килган ягона ма;мур эди*.
1995 йил 3-чи майгача, нисбатан, осойишта ётди. 3-чи май куни зонада “бугун амнистия чикади” деган миш-миш таркалди. Бу рост гап экан, чунки 5 мингта махбус ичидаги ёнта сиёсий махбус ШИЗО- га караб кетдик. Бир соат ичида бизни “ашаддий тартиббузарлар” деб хужжатлаштиришди. Менга одатдагидай “тузумга карши ташвикот ишлари билан шу\улланаяпти” деган айб кёйдилар.
Мени “зонанинг тентаги” деб ном чикарган Ал- берт Гиделман деган йигит ётирган камерага таш- лашди. Камерага иккита одамдан бошкани киритиш- мади. Алберт эрталабгача бакириб, йи\лаб чикди. Эрталаб бир тёда зобитлар камерага киришди. Тартибни бузган камера махбусларини икки баробар кёп калтаклашарди. Менга Албертнинг тентаклиги сабаб икки баробар кёп таёк ейиш “насиб” бёлди. Капитан Мамарайим хайдаровнинг тепкилари мени ёрнимдан туролмайдиган килганди. Ён беш кунлик жазонинг олтинчи куни санчастга ёткизишди. Бир ярим ой даволанишимга карамай, ёзимга келолма- дим. Тошкентдан камокхоналар бошкармаси бошли- \и полковник Шавкат Каримов келиб ахволимни кёргач, “Сангород”га жёнатилсин”, деди.
1995 йилнинг 12-чи июл кечаси йёлга чикдик. “Вагон-столипин” эни 1 метр 20 см, бёйи 2 метр ке- ладиган икки кишилик бир камера эди. Июлнинг кундузги жазирамаси вагонни шундай кизитиб юборган-ки, окшом бёлишига карамасдан, вагон ичидаги харорат 40 даражадан пастга тушмаганди.
Мени иккинчи ярусга ёткизишди. Пастдаги ёток- да ахволи меникидан хам о\иррок бёлган махбус Шавкат Абдуллаев ётарди. Ту\илган йили 1952, Фар\онадан, бешта фарзанд отаси.
Шавкат тинмай инграйди, кон кусади, йи\лайди. Унинг ёпкасидаги сил энди ракка айланганди.
Фелдшер Холбой унга дори беради, игна сан- чади, аммо дардига даво бёлолмайди. Буни фелдшер каби, Шавкатнинг ёзи хам билади. Лекин билгани фойда килмайди, мёлтираб Холбойга карайди, на- жот сёрайди. Болаларининг номини айтиб чакиради, онасини чорлайди бечора. Аммо унинг энг кёп айта- дигани, айтиб чарчамайдиган гапи шу:
“Ёлгим келмаяпти, ёлгим келмаяпти, доктор, док- тор мени куткаринг!..”
Тепадаги ётокда ётарканман, бу ночор инсоннинг бир гапни тинмай такрорлайвериши бирдан жахлим- ни чикаради, бир шайтоний сас ичимда дейди: “мен хам о\ир ётибман-ку, намунча чидамсиз, бу одам!”
Кейин дарров уяламан, шундай ёйлаганим учун уяламан.
Канча вакт ётганини билмайман, хар холда, тунги соат икки ёки уч эди. Бизнинг почта поездига та- килган “столипин” вагонимиз Самарканд атрофлари- га якинлашиб колганди. Пастдаги ётокдан Шавкат- нинг инграши хануз тёхтамаган эди. О\рик уни ух- латмасди.
Менинг кёзим илинди ёки илингандай бёлди. Ух- ладим деб айтолмайман, чунки кёрганларим шу кадар моддий эди-ки, туш ёки рёё бошка бёлади. Мен хар куни туш кёраман, аммо ёша иссик ва дим вагонда ёша кечаси кёрганларимни мен туш деб ай- толмайман. Бу бошка бир нарса, бошка ходиса эди.
Мен тёрт томони хам берк, \иштдан курилган хонада тургандим. Уй деворларининг хеч бирида эшик йёклигига хайрон бёлдим. Аммо тё\рида бир дарча бор. Дарча олдига бордим. Ундан ташкарига карадим. Ташкари бёшлик эди. Дарчадан бошимни ярим чикариб, пастга карадим. Пастда… хеч нарса йёк эди. ха, паст хам оппок ва чексиз бёшликдан иборат эди. Мен турган бу уй бёшликда осилиб ту- рарди. Дахшатли кёркув ичида оркага тисарилдим. Шу пайт дарча олдида Шавкат пайдо бёлди. У бошдан-оёк ок кийинган эди. Шавкат бирдан дар- чани \ишт билан беркита бошлади. Шу кадар тез беркита бошлади-ки, хонани коп-кора зулмат коплай бошлади. Ичимда жасорат пайдо бёлди, терилган \иштларни бор кучим билан итардим ва \иштлар бёшликка кулади.
Дарча очилган эди. Хона нурга тёлди. Аммо бу узокка чёзилмади. Шавкат дарчани беркитиш учун иккинчи марта \ишт тера бошлади. Мен бу \иштлар- ни яна ёша жур;ат билан, балки янада жур;атлирок харакат билан пастга иткитдим.
Очилган оклик ичида Шавкат турарди. У учар ёки шундай муаллак турарди. Хона кёз камаштирув- чи оппок нурга тёлганди. Шавкат дарчадан узокла- ша бошлади, бора-бора оклик ичига сингиб кетди.
Бё\зимдан бир хайкирик чикди: Оллоху акбар! Яна бир хайкирик: Оллоху акбар! Яна бир: Оллоху акбар!
Кёзимни очдим. Ёзим хам сезмаган холда, хеч ихтиёрсиз равишда пастга карадим: Шавкат худди мени кутиб тургандай, каттик ингради. Сёнгра аник ва лёнда килиб, “единг-ку!” деди ва жимиб колди.
Фелдшер Холбой етиб келди. Шавкатнинг кёли- ни тутди, менга каради. Ва хёнграб йи\лаб юборди. Мен икки йилдан бери камокхонадан камокхонага ётиб махбуснинг ёлигига йи\лаган бирорта ма;мур кёрмагандим. Махбуслар махбус учун йи\лардилар, аммо камокхона ма;мурининг йи\лаганини биринчи марта кёриб тургандим.
Лекин мен хозиргина кёз олдимдан ётган ходиса та;сирида эдим. Бу ходиса мени дахшатга солганди, инсон хаёти ва ёлими хакида бутун билганларимни, материалистик дунёкараш хосилларини остин-устин килганди. Мен бир пайтнинг ёзида хам хайрат, хам дахшат ичида эдим.
Бу ходиса юз бермасдан олдин иситмам 40 дара- жага кётарилгаан холда ётган эдим. Бу ходисадан сёнг иситмам бирдан тушиб кетди, хатто хаммомдай иссик вагонда калтир-калтир совкота бошладим.
Фелдшер Холбой хамон йи\лаб ётирарди. Нихо- ят ёрнидан турди, хёл юзлари билан менга ёгирилди ва “Сафар ака, хеч бёлмаса сиз ёлмай туринг”,- де- ди.
Мен унга хеч нарса дея олмадим. хозиргина кё- зимга кёринган нарсалар хакида у билмасди. Буни хикоя килишга мажолим йёк эди. Лекин мен бир нарсани билардим: бу ок нурга тёла дарча нариги дунёнинг дарчаси эди. Мен унинг олдига бордим, мен унинг олдидан кайтдим. Биродарим Шавкат эса, кайтмади, учиб кетди дарчадан. Аслида, Ёзбе- кистондаги бутун махбуслар ёша дарча олдида яша- мокдалар.
…Тонгда Тошкентдаги махбуслар касалхонасига етиб бордик. Шавкатнинг жасадини (Оллох унга рахмат айласин), менинг хамон тирик бёлган вужу- димни замбилга солиб туширишди.
Касалхонада Навоийдан о\ир ахволда олиб ке- линган Мамадали Махмудовни кёрдим. Бу– камок- да бизнинг биринчи учрашувимиз эди. Мамадали акага йёлда кёрган \аройиб ходисани ва Шавкат- нинг ёлимини айтиб бердим. Мамадали устознинг кёзлари ёшланди ва “Сафар, сен узок яшайсан, яшашга мажбурсан”, деди.
Орадан бир йил ётиб, 1996 йил августда у киши билан озодликда учрашдик. Мамадали ака, “биз узок яшаймиз, факат Ёзбекистонда яшаймиз. Душ- манларга касдма-касд яшаймиз. Ёзбекистон биров- нинг томоркаси эмас”, деганди.
“Сангород”даги ахвол о\ир эди. Махбуслар сара- тон чилласида ёппасига ёла бошладилар. Кадимда боболаримиз “чилла кирди, кинна кирди” дейишган. О\ир касаллар тутдай тёкилишарди.
Мамадали Махмудов билан жойлашган хонамиз деразасиниинг тё\рисида ёликхона бор эди. Ёлик- хона музлатгичлари ишламай колди. Икки-уч кун усталар та;мирлашга харакат килишди, лекин фой- даси бёлмади. Ёликлар сасий бошлади. хамма ёкни бадбёй хид коплади. Олдинига хонада ётириб бёл- маган, бориб-бориб шу якин атрофга якинлашиш- нинг ёзи нафасни бё\арди. О\из-бурнимизни сочик билан бо\лаб олгандик.
Камокхонадаги хаётимнинг учинчи йили арафаси- даги бу вокеа рухиятимда кескин бурилиш нуктаси бёлди. “Сангород”га о\ир ахволда келдим, Оллоху таоло мени нариги дунё дарчаси олдига ётказди ва пародоксал бир шаклда бутун жисмоний хасталик- лардан фори\ этди. Хасталик рухиятимда колди, холос. Бу хасталик дунёни танимок ва унга бир карич бёлса-да тепадан карашга интилиш хасталиги эди. Зеро, камок хаётининг бошларида ён дафтарим- га шундай ёзгандим.
“Ёлим кёркинчлими ёки хаёт? Бу саволга хали хеч ким жавоб беролмаган. Чунки нариги тарафдан хеч ким кайтиб келмаган. Бу тарафдан кетаётганлар хам иложи борича кечрок кетишга харакат килаяпти. Ораликдаги бёшлик бир камокдир. У тарафни ва бу тарафни темир панжара ажратиб турибди, холос”.
Ортик темир панжара йёк эди. Шавкат ва ”шавкатлар” жон беришаркан, “Оллоху акбар” такбирини айтаётганларнинг сони бу ерда кам эди. Ва мен ён дафтаримга энди ушбуни ёздим:
“Дунёни танимок учун, дунё кезиш шарт эмас. Кенгликда ёзингни йёкотиб кёйишинг мумкин. Яхшиси, камокда бир йил, ярим йил, хеч бёлмаса бир кун ётириб кёр. Камок демак– ёзингни барча истаклардан махрум килмокликдир. Аслида, бундай камокни озодликда хам ёзингга яратишинг мумкин”.
Мамадали Махмудов билан камокдаги учрашу- вимиз узокка бормади. 26-чи июл куни мени яна Каршига этап килишди. Яна ёша “прописка”, мо- ла…
Аммо хёжайин Кулимбетов ховридан тушган кёринарди, у менга ортик: “ёлдириб юбораман”, деб пёписа килмасди.
Мени яна “касаллар туркумига” ётказишди. 18-чи туркумда касаллар икки баробарга кёпайганди. На- воийдаги сил касаллар зонасидан 150-тагача касал махбусни олиб келишганди. Санчаст бошли\ини хам алмаштирдилар. Рёзибой Ибрагимовнинг ёрнига УЯ-64-33 зонада ишлаган бошка бир одам тайинла- нибди. У киши билан учрашдим. 18-чи туркумга сил касалларнинг олиб келиниши ноконуний эканлигини айтдим. У киши хам фикримга кёшилди. Тё\риро\и, у кишини бу ердаги ёлим сонини камайтириш учун каттик топширик билан ишга кёйишган. Бу зонада 1995 йил 140-та ёлим кайд этилган. 1996 йил июн ойигача 37-та махбус у ёки бу сабаб билан ёлган эди.
1996 йил феврал ойида зонага иккита сиёсий махбус– Мухаммад Ражаб* ва Мухаммад Исломов- ни* олиб келишди.
Мухаммад Ражабни зонага келтиришган пайтда о\ир ахволда эди. Терговчилар уни вахшийларча калтаклашган ва рухий азоблар беришганди.
22-чи март куни полковник Алихайдар Кулим- бетов пора олаётганида кёлга олинди. Зона озгина бёлса хам, эркин нафас олди. Лекин Кулимбетов со- ясида чёнтагини тёлдириб юрган зобитлар аламзада эдилар. Апрел ойи охирларида шундайлардан бири, 17-чи хёжалик туркуми бошли\и, капитан Эркин “эрталабки физкултурада катнашмадинг”, деб мени каттик дёппослади. Окибатда, ахволим яна о\ирла- шиб, 3-чи июнгача даволанишга мажбур бёлдим.
3-чи июн куни эрталаб “мана Оллохнинг яна бир куни хам ётди, насиб килса, озодликкача 57 кун колди”, деб ёрнимдан турдим.
Бу пайтга келиб хамма мендан ёзини олиб коча- диган бёлишганди. Чунки зонада Бекчоновни “рас- крутка” килишаркан, деган миш-миш таркалганди. Махбуслар ма;мурият тарафидан менга карши тай- ёрланаётган бу уйдирма жиноятга гувох ёки шерик бёлишдан кёркишарди.
3-чи июн куни соат етти.
–Махбуслар Мухаммад Исломов, Сафар Бек- жон! Тезда ма;мурият биносига етиб келинг!–де- ган да\ал овоз эшитилди “балабол”дан.
Ма;мурият мени бирон марта хам расмий ра- вишда “Сафар Бекжон” деб чакирмаган. Иккиланиб турдим, борсам нима бёлади, бормасам…
Санчаст ховлисига чикдим, ма;мурият биноси ол- дида юкори унвонли нотаниш зобитлар туришарди. Махбус Мухаммад Исломов хам ёша ерда, зобитлар билан бемалол гаплашиб турибди.
Ма;мурият биноси олдига етганимда, Мухаммад Исломов:
–Ёзининг Сафар Бекжонлигига ишонмаган одам келаяпти,- деб кулиб юборди.
Нотаниш зобитлар хам кулишди. Махбус билан хеч качон кёл бериб кёришмайдиган зобитлар мен билан куюк саломлашишди.
–Озодлик “хадя” килинган одам касалман, деб ётаверадими?,- деди зобитлардан бири.
– Худо хохласа, 57 кун колди,- дедим мен.
–Сафар, тайёргарлигингизни кёринг, уйга кетаяп- миз бугун,- деди Мухаммад Исломов.
Шундан кейин камокхона ма;мурияти биносига кирдик. Мухаммад Исломовни бошка хонага, мени бошка хонага киритишди. Мени махсус бёлим бошли\и Орзимурд Фармонов каршилади. Бу одам бор-йё\и бир-неча ой аввал юзимга тепган эди, энди менга Ёзбекистон Вазирлар махкамасининг карорини узатиб турар эди. Карорни ёкидим. Бу хужжат “Эрк” Демократик партияси фаолиятининг тёхтати- лиши, унга берилган гувохноманинг бекор килиниши хакида эди. Мен, “Эрк” партияси а;зоси, “ёз пар- тиям фаолияти тёхтатилишини кёллайман” деб карор остига имзо кёйишим керак.
Мен Фармоновнинг кёзига карадим. У кёзини олиб кочди. Биринчи марта, эхтимол, бу одам махбусдан кёзини олиб кочарди.
–Мен бу ко\озни тасдикламайман. Камокдан чикишимга 57 кун кун колди, бу ё\ига хам чидай- ман. Мен амнистияга мухтож эмасман,- дедим мен.
–Ундай бёлса, билганингизни ёзинг,- деди Фар- монов.
Мен билганимни ёзиб бердим.
Ёша куни нафакат биз учун, барча сиёсий махбуслар учун хам озодликка чикиш ишончи пайдо бёлди. Ба;зи бирлари билан йи\лаб хайрлашдик, ба;зи бирлари билан кулиб. Кёпчилик биздан тор- тиб олинган нарсани яна бизга хадя килаётганларига ишона олмасди.
Кёчага чикдик. Карши шахар марказигача зобит- лар билан бирга келдик. Йёлимиз олдин Самарканд, кейин Тошкентга эди.
Менинг шууримда 1993 йилнинг хотиралари кёзиди. “Куда томонни” текшириш керак эди. Ша- харда “айланишга” чикдик. Карши унча катта шахар эмас, бир соатлар ичида оркамизда ай\окчи борли- гини аникладик. Улар хам, биз хам ёзгармаган эдик. Биз уч йил талпинган озодлик хам ёзгармаган эди. Унинг учун худди камокдаги каби, ташкарида хам курашни давом эттириш лозимлигини хис этдим.
Тёртинчи кисм
КЁЧА
Ён саккизинчи боб
Озодликка чиккандан кейин бир ой давомида уйдан мехмон аримади. Кутлашга келаётганлар, асосан, “Эрк”чилар эди. Уларнинг ичида дёхтир бёлганлари мени муолижа килишди ва узун ойлар давомида холдан тойган вужуд аста-секин кувватга кира бошлади.
Бир куни ижодкор дёстларимни кёргим келди ва камокхонада ёзилган ше;рларимни бостириш бахона- сида “Матбуот уйи”га бордим. Кадрдон газетамиз “Адабиёт-сан;ат”га кирдим. Ходимлар ше;рларим- ни кёлига олишдан хам кёркишди. “Туркистон”га кирдим, у ерда хам бирон бир мард чикиб, ше;рни ёкишга жур;ат килмади.
Дахлизда шоир Рауф Парфини учратиб, кувон- дим. харкалай, у ше;римни босмаса хам, уни ёкиш- дан кёркмайдиган одам эди.
У мени Ёзувчилар Уюшмасига караб етаклади. Йёлда учраган ёзувчи халкининг хар бирига “мана Сафар, тирик, Ёзбекистон камокхоналаридан хам тирик чикса бёларкан!”, деб мени кёрсатарди.
Тё\риси, одамлар бу аччик кинояга лойик эдилар. Масалан, шоир Мирзо Кенжабоев саломлашиш у ёкда турсин, мени кёрибок жуфтакни ростлади. Шоир Мирпёлат Мирзо ичиб ётирган чойини би- тирмай, кочди. Вахоланки, бу каламкашлар бир пайтлар “истиклолнинг жасур куйчилари” эди. Мен уларни коралаётганим йёк, ачинаяпман. Бир-неча йиллик зулм уларнинг психологиясини шундай ёз- гартириб юборганди.
Ёша куни уйга кайфиятим бузилиб кайтди.
Ай\окчилар хам уйни кеча-кундуз эринмай кёриклашарди. Кёшниларимиз “Сафаржон, сиз ка- мокдан чикиб, махалламиз яна кёрикланадиган бёлди, умрингиз узун бёлсин”, деб хазиллашарди.
Дёстларим “Эрк” газетининг чет элда босилиб, Ёзбекистонда таркатилган сонларидан бир тахлам олиб келиб беришди. Юрагим орзикиб вараклайман. Мана, ёша менсиз тайёрланган Курултой хакида макола. Муаллифи Номоз Нормёмин*. “Эрк” газетасининг 1994 йил 16-чи январ сони (№96):
“Курултой 1993 йилнинг 25-сентябр куни соат 10 да Тошкентдаги темирйёлчилар Маданият саройида очилди. Бошкарув хай;ати мандат комиссияси, тахрир хай;ати, санок комиссиялари сайланди. Кун тартиби тасдикланди. Раислик килувчи Марказий Кенгаш котиби профессор Отаназар Орифов курул- тойга хорижий давлатларнинг сиёсий партиялари ли- дерлари кутлов телеграммаларини ёкиб берди, курултой мехмонларини делегатларга таништирди. Мехмонлар орасида Президент аппаратининг мас;ул ходими Кир\избоев, Тошкент шахар хокимлигидан, сиёсий партиялар ва харакатлардан вакиллар бор эди. Жумладан, таникли шоир ва хофиз Дадахон хасан, “Бирлик” халк харакати раисдоши Шухрат Исматуллаевлар ташриф буюришганди. Шунингдек, республика ва чет эл матбуотидан мухбирлар курул- тойни ёритиш учун келишганди.
Биринчи бёлиб партия раисининг мактубини ёкиб бериш учун сёз менга берилди. Мактубда жумху- риятдаги хозирги ижтимоий-сиёсий ахвол кискача тахлил килиниб, мухолифатга ётказилаётган тазйик- лар танкид килинган ва “Эрк” партияси хуррият йё- лида ёз йёлидан чекинмаслиги та;кидланган эди.
Курултой делегатлари мактубни диккат билан тингладилар. Айтиш керак-ки, мактуб делегатлар- нинг рухига рух, кучига куч кёшди. Мактуб ёкиб эшиттирилгандан кейин бошланган музокаралар ана шу рухда давом этди. Музокараларда барча вилоят вакиллари, шу жумладан С.Йигиталиев хам катнаш- ди. “Бирлик” халк харакати номидан унинг раисдо- ши Шухрат Исматуллаев сёзлади. Президент аппа- ратининг мас;ул ходими Кир\избоев курултойда ярим соат ма;руза килди.
Ш.Каримовнинг сёзларини курултой делегатлари рад килди ва уни карсак ва шовкин-сурон остида минбардан тушириб юборди. Чунки Ш.Каримов ку- рултойга партия принципларидан воз кечиб, ёз шахсий манфаати учун хукумат билан тил бириктир- ган ва очик хиёнат йёлига ётган эди.
Танаффусдан кейин курултой делегатлари партия Низомига ёзгартиришлар киритиш масаласини мухо- кама килди. Унда С.Йигиталиев фаол катнашди. Чунончи, Низомда партия раисининг ваколатлари анча кискартирилди.
Кейинги масала партия Марказий Кенгашини кайта сайлаш эди. Марказий Кенгашга хар бир вилоятдан уч нафар партия а;зоси сайланди. Ундан кейин курултой делегатлари партия раисини сайлаш масаласига ётдилар. Мухаммад Солихнинг номзоди бир овоздан кёллаб-кувватланди ва карсаклар билан кутиб олинди. Эсанкираб колган Ш.Каримов хам, С.Йигиталиев хам Мухаммад Солих номзодига овоз бериб юбордилар.
…Уларга Мухаммад Солихни партия раислигидан четлаштириш вазифаси юклатилган эди. Улар курул- тойда бунинг уддасидан чика олмадилар”.
Газетада бу курултойдан сёнг “Эрк”чиларга кар- ши бошланган террор хакида маколаларни хам ёки- дим. Хулоса, ёша курултойдан уч йилдан кёпрок вакт ётганди, аммо Ёзбекистонда хеч нарса ёзгарма- ганди.
Камокдан чикканимга бир ой тёлиб-тёлмасдан мени Тошкент шахар Бектемир милиция бёлимига чакиришди. У ерда МХХ ходими Вохиджон (фами- лияси эсимда йёк) каршилади. “Яна тинч ётирмаяп- сиз”, деди у. “Дёстларингиз Ёзбекистонда куролли кёз\олон киламиз деб юришибди, сиз хам уларга кёшилсангиз, яна камаласиз, билиб кёйинг”, деди.
Бу тахдид хакида инсон хукукларини химоя ки- лиш ташкилоти а;золарига ёзма равишда билдир- дим.
Аммо МХХ тахдид билан чекланиб колмади. Бир куни тушлик килаётгандим, уйга яна ёша “Во- хиджон” кириб келди.
Унга бир пиёла чой куйиб бердим.
–Биз катта идоранинг кичик ходимимиз, нима буюрсалар, шуни киламиз. Ёзбекистонда инсон ху- куклари деб бош о\ритаётганлар етарли, илтимоси- миз уйда рохат килиб ётиринг. Курук гап эмас, минг доллар берамиз, хозирнинг ёзидаёк,– деди “Вохиджон”.
Мен кулиб юбордим.
Курбоной хам кулди ва: “Вохиджон, минг хам пулми, миллиондан гапиринг, миллиондан!”, деди.
“Вохиджон” каттик хафа бёлди. “Ёзларинг била- сизлар”, деди ва уйдан тез чикиб кетди.
Эртаси куни эрталаб Бектемир тумани “санэпид- диспансер” ходимлари уйга бостириб киришди. Уларнинг кёлида биз, бутун оила а;золари, кандай- дир юкумли касалликка чалинганимизни исбот ки- лувчи хужжат бор эди. Диспансер бизни тёла тек- ширувдан ётмагунча кёчага чикмаслигимизни буюр- ди.
Аммо мен буйрукни уч кун ётмай бузишга мажбур бёлдим. Чунки Ёзбекистонда инсон хукук- ларини химоя килувчи жамиятнинг курултойини ёт- казиш ташаббуси бошланган ва курултой учун менга жумхурият камокхоналаридаги ахвол хакида бир ра- порт хозирлаш илтимос килинганди.
Мен бу жамият а;золари билан якинлашиб, шуни кёрдим: Бу жамият фаолиятини сёнгги 4 йил даво- мида асосан Михаил Арзинов юритганди. Жамият раиси Абдуманноб Пёлатов эса, Вашингтонда яшаб, бу фаолият учун олинган мабла\ни ёзига ва якин одамларига улашишдан бошка нарса килмаганди. Энг ёмони, Абдуманноб ёзи севмаган “Эрк” партия- сининг камалган а;золари хакида жамоатчиликка ахборот бермаган ёки берса хам янглиш берган.
Бундан Арзинов ва унинг тарафдорлари каттик норози эдилар.
Жамият ичидаги бу зиддиятни Ёзбекистон хуку- мати ёз фойдасига хал килиш учун кураш бошлаб юборганди.
хукумат учун энг мухими ака-ука Пёлатовлар “Бирлик” халк харакати номидан “Эрк” партиясига карши очик ва хормай-толмай курашаётгандилар. Бу курашга энди Мирсаидов хам кёшилганди. Бу фак- тор курултой ётказиб, уни Пёлатов ва Мирсаидов- лар фойдасига хал килиш заруратини ту\дирди.
хукумат учун Мирсаидов ёки Пёлатовлар хавфли эмасди, уларни кандай назорат килиш, кандай йёналтиришни МХХ биларди. МХХ хукуматнинг асосий душмани “Эрк” партиясини йёк килиш учун стратегия хозирлаб, уни амалга ошираётганди.
Абдуманноб Пёлатов Тошкентга келиб, курул- тойни ётказиш учун тайёргарлик кёра бошлади. Унинг ёзбек матбуотида чикишлари радио-телевиде- ние ва газеталарда бемалол ёритилди. Бу “демократ” энди бошка тилда гапира бошлаганди: “ёзбек халки демократияга тайёр эмаслиги ва демократлашиш жараёни узок давом этадиган жараён” эканлигини Каримовдан кейин Абдуманноб хам гапира бош- лаганди.
Албатта, Жамият а;золари Абдуманнобнинг бу “нутклари”дан мамнун эмасди. Мен хам унга карши фикримни очик айтдим. Аммо Абдуманноб курул- тойга тайёргарликни кёпрок ёйларди ва бунга пухта тайёрланганди хам.
Абдуманнобга карши бёлганлар доимий тазйик остида тутиб турилганди.
Бир куни кечкурун Марказий хиёбон ёнида Толиб Ёкубовнинг* машинасидан тушдим. Уйимга кетиш учун автобус бекатига караб кетаётгандим, бирдан кимдир оркамдан келиб, кёлларимни кайир- ди. Каршилик кёрсатдим, аммо хужум килганлар бакувват экан, “килт” этиб кимирлай олмадим. Шу пайт осмондан тушгандай каршимда “Вохиджон” пайдо бёлди:
–Бу одамни нима килаяпсизлар, кёйиб юборинг- лар уни!,–деб бакирди у.
Кёлимни кайирган иккита одам бир зумда \ойиб бёлишди.
–Сафар ака, яхшиям тасодиф биз учраб колдик. Юринг, машинада Баходир Идрисов ётирибдилар. У киши безовта бёлмасинлар, учрашиб кёйинг,–деди “Вохиджон”.
Ёнбеш-йигирма метрлар нарида турган ок рангли “Нексия-люкс” машинаси олдига бордик. Орка ёриндикдан полковник Баходир Идрисов тушди. Са- лом-аликдан кейин:
–Сиз билан очикчасига гаплашишимиз керак. Биз билан сичкон-мушук ёйнаб жарга кулашингиз мумкин. хозир биронта жойда ётириб бемалол гаплашайлик,- деди Идрисов.
Хиёбон якинидаги матбуотчилар уйи ёнидаги тунги барга кирдик. Бурчакдаги холирок бёш столга ётирдик. Идрисов гап бошлади:
–Камалиб хам аклингиз кирмабди. Арзиновга кёшилиб Пёлатовлар еб кетган пулни топмокчи бёлиб юрибсиз. Пул берамиз десак, устимиздан кулибсиз. Нима керак ёзи сизга? Канака одамсиз? Тушунмайман!,–деди куйиниб Идрисов.
Унинг овозида илк бор самимият хис этдим. У билан канчалик учрашган бёлсак, хеч качон бу кадар самимий гапирмаганди.
–Шуни билиб кёйинг. Тошкентда хакикий кучга эга бёлган иккита клан бор. Бу тошкентликлар ва самаркандликлар гурухи. Бутун давлат структурала- ри асосан ёша иккита клан одамлари билан тёлдирилган. Сиз туркманларга, бу ёйинда ер йёк, буни яхшилаб билиб кёйинг. “Эрк”нинг бюрократия ичида кучи йёк. Бор кадрлари хам камалди, ёки ишдан олинди. Мухаммад Солихнинг оркасида факат ялангоёклар колди. Кучингиз етмаган нарсани кётараман деб майиб бёласиз. Шундок хам душ- манингиз кёп, Пёлатовларнинг йёлига чикиб битта душманни иккита килаяпсиз,-деди Идрисов.
Полковник Идрисовнинг кутилмаган самимияти мени бироз саросимага солиб кёйди. Унинг гаплари хатто биз, мухолифатчилар, айтишга жур;ат кил- маган гаплар эди. Мен Пёлатовларнинг хукумат билан ишлаётганига эмас (бу хаммага ма;лум эди), Ёзбекистон давлат структураларидаги махаллий- чилик, кланчиликнинг накадар юксак нуктага етиш- ганини МХХ полковниги очикчасига тан олганига хайрон колгандим. Факат нима мени (ёки бизни?) “туркманлар” деб атаганини сёрамокчи эдим, Идри- совнинг нуткига ром бёлганимдан эсимдан чикарган- дим. хар холда, хоразмлик бёлганим учун (Хоразм Туркманистон чегарасида) шундай дегандир. Бунинг ахамияти йёк, чунки полковник хаётимиздаги мав- жуд махаллийчилик сиёсатининг бир кичик вакили эди, холос. Мен “туркман” бёлганимдан хафа эмас- дим. Мен ёзбек бёлганимдан, балки хали хам ёзбек бёла олмаганимдан хафа эдим. хали хам, йигирма уч миллионлик оломон ёзини бир миллат сифатида танимаганидан хафа эдим.
–Сизлар хокимият учун курашни бас килинглар. хокимиятга алтернатив сизлар эмассизлар,–деди сё- зига якун ясаб полковник.
– Алтернатив сизнингча ким?,- дедим мен.
–Буни сизга “уже”* айтдим,–деди Идрисов,-Халк ичида Солихни кёллайдиган одамлар бёлиши мумкин, лекин бюрократия ичида унинг одамлари йёк. хокимият учун курашда пойтахт хал килувчи рол ёйнайди.
–Дунёни хар ким ёз каричи билан ёлчайди,–де- дим мен.
Бу “очикча” сухбат менга кёп нарсани равшан- лаштирди. Мирсаидов тузган “мухолифатни коорди- нация килиш маркази” аслида ёша “алтернатив куч”- ни ташкил килувчи клан маркази эканлигига хеч шубхам колмаганди. Бу “марказ” тузилгани э;лон килингани пайтда биз уни яхши кабул килгандик. Лекин инсон хукуклари жамияти курултойидаги Абдуманноб Пёлатов ва бу курултойда узундан-узок нутк сёйлаган Мирсаидовларнинг хатти-хара- катлари “бизнинг махалладан бёлмасанг, бизга душ- мансан” кабилида бёлди. Арзинов бу гурухга э;ти- роз килгани учун дарров “тухматчи” э;лон килинди. “Эрк” партияси раиси Мухаммад Солих бу кланга киришдан бош тортди ва энди клан нашри бёлган “харакат”нинг бирор сони йёк-ки, унда Солихга карши и\во тёкилмаган бёлсин.
Бу “алтернатив” арбобларнинг бугунги мавжуд подшохлардан нима фарки бор? Полковник Идри- совдан бу саволни жуда сёрашни истардим, лекин сёрамадим. Полковник бунга жавоб бермасди хам, чунки ёзининг кайси кланга мансублигини фош килган бёларди у холда.
Бу “алтернатив” арбобларнинг бугун хокимиятда ётирганлардан хеч бир фарки йёк. Чунки бу арбоб- лар эгизаклардир. Заводи, фабрикаси, чиккан йили, модели бир хил буларнинг. Галстуклари, костюмла- ри, туфлилари, хатто кёз остидаги алкоголдан салки- ган халкалари, хаммаси бир хил. Шулар бизни бош- караяпти. Шулар яна бизни бошкаришга шайлани- шаяпти. Оллохим, ёзинг асра бунисидан. Унисидан хам ёзинг асра.
Полковник Идрисов билан бёлиб ётган бу “очикча” сухбатимизни “Эрк” рахбарияти билан му- хокама килдик. Яширин ётган бу мажлисда менга бир-нечта тавсиялар берилди. Биринчиси, хеч нар- сага аралашмасдан уйда ётириш, иккинчиси, Ёзбе- кистондан чикиб кетиш ёки хеч нарсани “фош кил- масдан” курултойда жим катнашиш. Мен курултой- да “жим” ётириб катнашишга сёз бердим.
Уйга келдим. Курбоной \амгин кутиб олди. Уни мен йёклигимдан фойдаланиб, туман поликлиникаси- га чакиришган. У ерда Курбонойга оиламизнинг врачлар назоратисиз икки ой хеч каерга чикмаслиги хакида “огохлантириш” тутказишган. Уйга келганида эса, давлат номери Б 38-77 ТН “Жигули” маши- насида иккита йигит келиб, уйимизнинг “карантин” килингани тё\рисида хужжат беришган.
Кетаётиб, “Эринг тинч ётирмаса, ёлиб кетади”, деб тахдид килишган.
Хуллас, мен Ёзбекистон инсон хукукларини хи- моя килиш жамияти курултойига нима бёлса-бёлсин, боришга карор килдим. Курултой 1996 йил 9-чи сентябр куни Тошкентдаги “Билимлар уйи”да соат 10 да бошланди.
“Билимлар уйи” биноси олдида МХХ полков- ниги “оёкяланглар” деб атаган бизнинг “Эрк”чилар турардилар. Уларнинг хаммаси олий тахсил кёрган олим ва зиёлилар эди. Бу “ялангоёк”ларнинг энг “ялангоё\и” доцент унвонига эга эди. Мен уч йилдан бери кёрмаган партиядошларимни кёриб, каттик кувондим. Ташкилот шунча тазйикка карамай яша- ётганини кёриб, севиндим. Сал муз эриса бас, бизнинг дёстларимиз дарров тёпланишга заррача шубхам колмаганди. Залда тёпланганларнинг акса- рий кисми “Эрк”чилар эди. Президент Каримов мирсаидов ёки пёлатовлардан эмас, шу “ялангоёк”- лардан кёркарди. Шунинг учун хам уларнинг таш- килоти та;кикланганди.
Курултой зерикарли бошланди. хукумат тузган сценарий бёйича Абдуманноб Пёлатов Жамият раиси килиб сайланиши лозим эди. Биз хам унга каршилик килмасликка карор килдик, чунки карши- лик килсак, хукумат янада яширин бёлган бир шаклда бошка гурух тузиб, уни “Жамият” деб э;лон килган бёларди.
Абдуманноб хукуматнинг чизган чизи\идан юришга сёз берганди. Факат ёзига ракиб бёлган Михаил Арзинов уни безовта киларди. У Арзи- новнинг чикиб гапиришидан кёркиб, биринчи зар- бани ёзи беришга карор килди. Абдуманноб минбарга чикиб талвасага тушган одамдай шан\ил- лади: “Арзинов Президентимиз Ислом Каримовни фашист, жиноятчи, деди. У хеч качон тузалмайди, деди. Мен Арзинов билан ишламайман. Ё мени ёки у одамни танланглар!”*.
Абдуманнобнинг бу очикчасига чакимчилиги зал- дагиларни довдиратиб кёйди. Бечора Михаил Дмитриевич эса, ёрисчалаб “я никогда уважаемого Президента не назвал фашистом, я его назвал человеком с наполеоновским комплексом”,* деди ва бутун зални кулдирди.
Хуллас, курултой “мухтарам юртбошимизга” деб бошланувчи хамду-санолар битилган мурожаатнома кабул килди.
Курултойдан сал ётмай, инсон хукулари жамияти бошкарувидан олтита киши бу кё\ирчок ташкилот- дан исте;фо килгани хакида баёнот бердилар. Мен хам имзо чеккан бу баёнот 29-чи ноябр куни “Экс- пресс-хроника” газетасида э;лон килинди.
11-13 сентябр куни Тошкентда Оврупода хавф- сизлик ва хамкорлик ташкилоти ва Ёзбекистон хуку- мати ташкил килган халкаро семинарга катнашдим. Бу семинар Ёзбекистондаги инсон хукукларининг накадар бузилаётганини тахлил килаолмади ёки килишни истамади. /арб давлатларининг Ёзбекистон билан ёз хисоблари бор эди, инсон хукуклари бу хисобларнинг чалкашиб кетишига сабаб бёлмаслиги керак эди.
“Эрк” партияси котиби Отаназар Ориф билан менинг сёз сёраб килган илтимосларимиз хам ино- батга олинмади.
Семинар сёнггида Ёзбекистон ташки ишлар вази- ри А.Комилов журналистлар учун матбуот кон- ференцияси чакирди. Саволлар асосан “Эрк” партия- си ва “Бирлик” хакида бёлди. Сиёсий махбуслар, бедарак йёколган (КГБ ё\ирлаб кетган) кишилар тё\рисидаги саволлар жавобсиз колди. Абдулазиз Комилов “Бирлик” хакидаги саволга шундай жавоб берди:
“Бирлик” халк харакати фаолияти уч ойга тёхта- тилган эди. хозир бу муддат ётиб кетди. “Бирлик” ёз фаолиятини давом эттиравериши мумкин. Прези- дентимиз шахсан ёзлари унинг рахбарларини бир-неча марта кабул килдилар. Абдурахим Пёлатов Анкара, Вашингтондаги элчиларимиз билан тез-тез учрашиб туришибди. “Эрк” партиясига келсак, бу партия рахбарлари устидан жиноий иш очилган. Бу партия фаоллари ёз рахбарларини ёзгартиришсин ёки янги ном билан кайтадан рёйхатдан ётишсин. Мухаммад Солих куролли давлат тёнтаришга хара- кат килган”…
Комиловнинг бу хайратомуз гапларини кейин /арб давлатларидаги ташкилотлар жиддий шаклда такрорлаганлари бизни хам хайратга солди.
Ён тёккизинчи боб
Мен 30-чи сентябрда “Шаркий Оврупода демок- ратия” институти томонидан Москвада ётказилган Симпозиумга таклиф килиндим.
7-чи октябр куни Ёзбекистонда инсон хукуклари масалаларига ба\ишланган матбуот конференциясида камокхоналардаги хакикий ахвол хакида чикиш кил- дим. Бу конференцияда Михаил Арзинов хамда Москвада сиёсий эмиграцияда яшаётган инсон хукуклари фаоллари Ёдгор Обид ва Алберт Мусин катнашдилар.
Яна Андрей Сахаров асос солган “Мемориал” инсон хукукларини химоя килиш ташкилоти уюш- тирган “Марказий Осиёда инсон хукуклари” семина- рида хам катнашдим. 30-90-чи йиллар диссидент- лари хотира куни намойишида иштирок этдим. Мос- квада бошка жамоат ташкилотлари фаолияти билан хам танишдим.
Кайтиш пайти келди.
Москвадаги мен йёл кёйган “сёз эркинлиги”дан кейин тё\ри Тошкентга бориш хавфли эканини ай- тишди. Олдин Хоразмга, ота-онам олдида бир-канча вакт яшаб, кейин Тошкентга кайтишни мёл- жаллаб, Урганчга учок билетини олдим.
Учок 1-чи ноябр куни эрталаб тонгда Урганч аэропортига кёнди. Йёловчилар туша бошлашди, мен ёрнимдан турмадим. Иллюминатордан бирпас ташкарини кузатиб ётирдим. Чикиш дарвозаси берк эди. Йёловчиларни хаво майдонига кириш залига ола бошладилар. Ниманидир ёки кимнидир излашаётган- лари аник эди. Учок Москва-Урганч-Наманган йёналишида Намангангача учиши керак эди. Мен Наманганга кетаётган йёловчиларга кёшилиб, кутиш залига кирдим. Кутиш зали оркали ташкарига чикдим. Бёш турган таксилардан бирига ётириб, “марказгача тёхтамай кетасиз” дедим. Мени кутишга чиккан “куда тараф”ни бопладим, деган кувонч билан шахар марказида таксидан тушдим. Такси жойидан жилди ва ёрнига номерсиз кора ранг “Жигули” келиб тёхтади. Ичидан тёртта барзанги йигит тушиб, мени ёраб олишди. Биринчи бёлиб тиззамга тепдилар. О\рикдан эгилдим, елкамга тепишди. Юзтубан йикилдим. Юзимга яна бир тепки келиб тушди. Уч йил камокхонада жисмоний кийнокларга ёрганган вужуддан “дод-вой” чикмади.
–Сичконнинг инидай жойдан кочиб каёкка борардинг, аблах! Хоразмда буз\унчилик килмасдан, йигирма тёрт соат ичида чикиб кет. Бизга тинчлик керак. Тушундингми?,–деди да\ал овозда биттаси.
Барзангилар машинасига ётиришди ва \ойиб бёлишди. Ёрнимдан турдим, томошабин бёлиб тур- ган одамлар таркай бошлашди. Улар саросимали бир киёфада, хатто томошабин бёлишганидан хам кёркиб, менга карай-карай узоклашардилар.
Олдимга орик, ранглари синиккан бир йигит кел- ди:
–Сафар ака, бу ердан тезрок кетайлик,- деди у.
–Сен кимсан ёзи, биттаси келиб Хоразмдан хай- дайди. Сен келиб бу ердан кетинг, дейсан. Мен ёз юртимдаман, хеч каерга кетмайман,–дедим ва ки- йимларимдаги чанг-тёзонни кока бошладим.
–Сафар ака, юз-кёзларингизни ювмасангиз бёл- майди, кон окаяпти. Мени танимаяпсиз шекилли, 49-да “чавок”нинг ёнида юрардим, бир ойча бёлди, кёчадаман,- деди нотаниш йигит.
“Чавок”ни яхши билардим. Санчастда ётган пайт- ларимда олдимга тез-тез келиб турган.
–“Чавок” кёчадами?,–деб сёрадим мен йигит- дан.
–хозир унинг олдига борамиз ёки четрокда кутиб турсангиз, уни 5-10 минутда топиб келаман,-деди у.
Урганч марказий бозори узок эмасди. Бозор ол- дидаги чойхоналардан бирига кирдик. Нотаниш йи- гит “чавок”ни топиб келди.
–Сафар ака, сизни калтаклаганлар мафиянинг одамлари. Урганчда улардан бошка хеч ким куппа-кундузи бировга кёл кётаришмайди. хар кадамда милиция юрибди. Одамлар хам караб туришмайди. Сизни мафия одамлари калтаклашгани аник. Улар хокимиятга шундай хизмат килишади,- деди “чавок”.
–Улар мени Хоразмдан хайдашаяпти,– дедим мен.
–Хохласангиз, бирор жойда яшириниб яшашин- гизга ёрдам берайлик,- деди “чавок”.
Мен бу дёстларга миннатдорчилик билдирдим. Ёша куни Берунийдан оиламни олиб, Тошкентга ка- раб йёлга тушдик.
Тошкентга келиб Бектемир тумани поликлиника- сида дёхтирлар назоратидан ётдим. Юз-кёзимдаги тепки асорати жарохат юзасидан бир ойгача кёчага чиколмадим.
27-чи ноябр куни Бектемир тумани ички ишлар бёлимига чакиришди. У ерда мени бёлим бошли\и ёринбосари капитан Т.О.Оперов кабул килди. ИИВнинг буйру\ига биноан менинг устимдан “ашаддий жиноятчи” сифатида назорат ёрнатиш ке- раклигини айтди. Оперовнинг буйру\ига кёра, икки- та милиция ходими иштирокида хужжатлар тёл- дирилди. Бу хужжатлар марказлашган жиноят киди- рув компютер системасига киритилди.
1997 йил 4-чи январ куни уйга дёхтир кийимида ёш йигит кириб келди. Туман поликлиникасида оиламиз юкумли касалликлар рёйхатида турганлиги хакида огохлантиргани келганини айтди. Анализлар топшириш учун йёлланма ко\озларини берди.
Ёша куни тушдан кейин яна ёша чакирилмаган мехмон “Вохиджон” ташриф буюрдилар.
–Сафар ака, сизни хурсанд килгани келдим,–де- ди остонадаёк катта идоранинг кичик ходими.
Ичкарига таклиф килдим. “Вохиджон” ётиб кет- ган янги йил байрами билан табриклаган бёлди.
–Устимдан назорат ёрнатилгани билан табрикла- япсизми ёки сизлар бундан бехабармисизлар?,- де- дим.
–У нарсаларнинг хаммаси “ерунда”*. Сизга катта иш таклиф килишаяпти. “Эл” халкаро жамиятини биласизми?,- деб сёради мендан кичик ходим.
–ха, биламан. Абдурауф Максудий* ташкил килган ташкилот,- дедим мен.
–ха, яшанг. Бу ташкилотнинг фаолияти сустла- шиб колган. Уни оёкка тур\азиш керак. Унинг курултойини чакириш ишлари сизга юклатиладиган бўёлди. Максудийнинг ёрдамчиси бёласиз. Дунёда каерда ёзбеклар яшаса, ёша мамлакатга бориб-келиб юрасиз. хам иш, хам саёхат. Шахар марказида оилангиз учун квартира берилади. Хуллас, биз кич- кина одам. Буларнинг хаммасини Президент махка- масида гаплашиб оласиз. Икки кун ичида хужжат- ларингизни олиб, Президент махкамаси кабулхона- сига боринг,–деб ўёрнидан кўз\алди “Вохиджон”.
Мен “ха” ёки “йёк” демадим. Эртаси куни бу таклифни партия мажлисида мухокама килдик. Мак- судий хакида макола э;лон килинган “Эрк” газета- сини таркатишгани учун ёттиздан ортик “Эрк”чи камокка олинганини эсладик. Мен, албатта, Максу- дийнинг ёрдамчиси бёла олмас эдим. Партиядагилар хам менинг кароримни кёллаб-кувватлашди. Шундай килиб, менга мархамат килинганидек, “икки кун ичида” Президент махкамасига бормадим.
6-чи январ куни кечки пайт дарвоза такиллади. Дарвоза олдида узун бёйли, корачадан келган, чарм курткали бир йигит турарди. Саломлашдик. “Бекчо- нов сизмисиз?”, деб сёради чарм курткалик. “ха, менман”, деб жавоб бериб улгурмасимдан, гувохно- масини кёрсатди: Ёзбекистон Ички Ишлар вазирли- ги “Жиноят кидирув бошкармаси” ходими катта лейтенант Абдурахимов экан.
–Сиз билан гаплашишим керак, мен ховлингизни кёрмокчиман,–деди Абдурахимов.
ховлига кирдик, етти йил аввал иморат куриш учун ковланганича колиб кетган ёнкир-чёнкир хов- лини кёздан кечирди.
–Сиз ашаддий жиноятчи сифатида рёйхатда турасиз. Биздаги ма;лумотларга кёра, 4-чи январ куни дарвозангиз олдида ок рангдаги 06 маркали давлат номери 59-95 ТН “Жигули” автомобили турган. Кейин бу машина ё\ирланган. Ичида чет эл фукароси хам бёлган. Уни хам ё\ирлашиб кетишган. Бу жиноятга сизнинг алокангиз борми, йёкми, шуни текшираяпмиз,- деди Абдурахимов.
Хотиним Курбоной уй хужжатларини ва паспорт- ларимизни олиб чикди. Абдурахимов хужжатларга караб нималарнидир ён дафтарига кёчирма килди.
–Сафар ака, биз сиёсатдан узок одам, лекин сиз юкоридагилар билан ёйнашманг. Мана бу жиноят исботланса, камокдан тирик чикмайсиз,–деди Абду- рахимов ва чикиб кетди. Бу тахдид умрим давомида эшитган, эхтимол, юзинчиси эди.
Ёша куни кёшнилар хам “Сафаржон, сизни ми- лициядан сёраб келишди, канакадир машина ё\ирла- нибди”, дейишди.
Эртаси куни “Эрк”чилар билан маслахатлашдим. Кёпчилик Ёзбекистондан чикиб кетишимни иста- дилар. Барибир тинчлик беришмайди, кетсангиз ма;кул, дейишди. Хотин билан кенгашиб, Москвага кетишга карор килдик.
11-чи январ куни “Козон” вокзалида бизни Алберт Мусин кутиб олди. Ёзбекистон кочкинларига бошпана бёлиб келаётган шоир Ёдгор Обиднинг квартирасига келдик. “Квартирамиз тор бёлса хам, кёнглимиз кенг”, деди Ёдгор Обид.
Оилам билан бир ойдан кёпрок бу тор квартирада турдик. Оллох уни кёлласин, Ёдгор ака кичик болаларнинг хархашасига чидади. Тёрт йилдан кёпрок Москвада яшаб Ёзбекистондаги инсон хукуклари масаласига ба\ишланган маколалари билан танилган Алберт Мусин хам менга бу о\ир кунда кёлидан келганча ёрдам берди. Мусин билан “Ёзбе- кистондаги сиёсий террор” деган мавзуда катта сухбат уюштирдик. Сухбат “Экспресс-хроника” газе- тасида чоп этилди.
Москвадаги халкаро инсон хукуклари ташкилот- лари менга ва Пэнклуб вакили Александр Ткаченко менга ва оиламга расмий хужжатлар тайёрлашда ёрдам берди.
Ёдгор ака бир куни “ё\линг Жалолиддин уйда зерикиб колаяпти. Кёчани айлантириб келинглар, кичкинага мен караб тураман, хавотир олманглар”, деди.
Биз якин бозорчадан майда-чуйда нарсалар олиб кайтдик. Келсак, кичкинамиз йи\лаяпти. Ёдгор ака уни кётариб олган, юпатолмай овора. Остонада эса, кимматбахо мёйна палтода, юз-кёзи фаранги атир-упалар билан беланган Васила Иноятова* турибди.
Бизга шундай кир\ий караш килди, аммо саломлашмади. Биз эшикдан ичкарига кираркан, бу хоним сал йёл беришни хам ёзига эп кёрмади. Бир амаллаб, мёйнали тёсикдан ётдик.
Ёдгор ака бироз асабий эди:
–Мен бу \ийбат тёла газета-журналларингни таркатмайман, олиб кетларинг буни,–деди Василага бурчакда тахланиб ётган, Мирсаидов ва Пёлатов чикарган “координацион марказ” нашрларини кёрса- тиб.
Васила Ёдгор Обидга кахр билан каради, аммо индамади. Бир сония каккайиб турди ва кейин хайр-ма;зурни хам насия килиб, чикиб кетди.
Бу сохта “мухолифат а;золари” ва “инсон хукуки химоячилари” Алберт Мусин камокка олинганида ёз башараларини очик кёрсатишди. На Васила, на Аб- дурахим-Абдуманноб, на-да Мирсаидов “\инг” деб овоз чикаришмади. Овоз чикариш у ёкда турсин, Пёлатовлар Ёзбекистон мухолифати номидан Швецияда Мусин химоясига тайёрланган баёнотга карши чикиб, “Мусин маст бёлиб хибсга олинган, унинг инсон хукукига алокаси йёк”, дейишган ва “Озодлик” радиосида хам шундай ахборот кетишига сабабчи бёлишган. Бу шармандали вокеа аламза- далик одамни накадар тубанликка судраши мумкин- лигини кёрсатди.
Вахоланки, Алберт Мусин тазйик-та;кибларга карамасдан, ёз э;тикодидан воз кечмади. Ёзбекис- тондаги режимни танкид килишда давом этгани учун Москвада хибсга олинганди. Сохта мухолифатчилар Ёзбекистон хукуматига “биз Албертни йёлга сола- миз” деб ва;да бериб, буни эплай олмаганининг аламини Алберт камалганида олишганди.
Умуман, Ёзбекистондаги мухолифатнинг бугунги ахволини кёриб, одамнинг юраги ачийди. Биз кайта куриш давридан бери э;зозланган хуррият идеалла- рини бугун манфаат чоррахасида ётириб сотмокда- лар. Сотаётганлар ёша кайта куришда кёкрагига уриб юрган сохта марду-майдонлар. Биргина юпан- чимиз, бизнинг халкимиз бор. Унинг бир кун оёкка туриб хакикий золимларни хам сохта демократларни хам супуриб ташлашига мен ишонаман…
Шундай аралаш-куралаш туй\улар билан мен Москвани тарк этдим. Йёлимиз бу сафар анча узок эди.
ХОТИМА
Мен шу ерда китобимни тамомлаяпман. Бу китобда вокеаларни, шахсларни янглиш бахолаган нукталарим бёлиши мумкин. Аммо хеч бир жумлада ёл\он кёлланмадим. Нимани эшитган, нимани кёрган бёлсам, шундайлигича ёздим.
Ёзбекистондай гёзал мамлакатнинг келажаги учун курашаётган инсонлар энг аввало ёл\он сёйламаслиги керак. Ундан кейин бошка принцип- лар келади. Агар бу принциплар коидасига мувофик тадбик этилса, бизнинг харакатимиз \алаба козони- шига хеч шубхам йёк.
Оллохга омонат бёлинг.
1993-1997 март.
Ёзбекистондаги камокхоналар рёйхати
1. Тошкент шахар ахлок тузатиш колонияси (вояга етмаганларнинг о\ир бёлмаган жиноятлари учун). Тошкент шахрида жойлашган.
2 Ахлок Тузатиш Колонияси (вояга етмаганларнинг энг о\ир жиноятлари учун). Тошкент вилояти, Зангиота шахри.
3 СИ-1 терговхонаси. Тошкент шахри.
4 СИ-3 терговхонаси. Бухоро шахри.
5 СИ-5 терговхонаси. Карши шахри.
6 СИ-6 терговхонаси. Урганч шахри.
7 СИ-7 терговхонаси. Катта-Кёр\он шахри.
8 СИ-8 терговхонаси. Термез шахри.
9 СИ-9 терговхонаси. Нукус шахри.
10 СИ-10 терговхонаси. Фар\она шахри.
11 СИ-11 терговхонаси. Кёкон шахри.
12 СИ-12 терговхонаси. Наманган шахри.
13 СИ-13 терговхонаси. Ховост шахри.
14 УЯ-64-2 турмаси. Андижон шахри.
15 УЯ-64-1 каттик режимдаги турма. Тошкент вилояти, “Падовий” посёлкаси.
16 УЯ-64-3 умумий режим турмаси (5 йилдан 10 йилгача). Тошкент вилояти, Товоксой посёлкаси.
17 УЯ-64-6 каттик режимдаги турма. Тошкент вилояти, Чирчик шахри.
18 УЯ-64-7 умумий режим турмаси (аёллар учун). Тошкент шахри.
19 УЯ-64-14 ахлок тузатиш колонияси. Тошкент вилояти, “Садовий” посёлкаси.
20 УЯ-64-18 умумий режим (1 йилдан 6 йилгача камалганлар учун) турмаси. Тошкент шахри.
21 УЯ-64-21 каттик режимдаги турма. Бекобод шахри.
22 УЯ-64-25 кучайтирилган, алохида режимдаги турма. Коровулбозор шахри.
23 УЯ-64-29 умумий режимдаги турма. Навоий шахри.
24 УЯ-64-32 умумий режимдаги (5 йилдан 10 йилгача) турма. Уй\урсой шахри.
25 УЯ-64-33 каттик режимдаги турма. Карши шахри.
26 УЯ-64-36 аралаш режимдаги (туберкулёз билан хасталанганлар учун). Навоий шахри.
27 УЯ-64-38 ахлок тузатиш колонияси. Бухоро шахри.
28 УЯ-64-41 ахлок тузатиш колонияси. Зарафшон шахри.
29 УЯ-64-45 умумий режимдаги турма. Олмалик шахри.
30 УЯ-64-46 каттик режимдаги турма. Наманган шахри.
31 УЯ-64-47 каттик режимдаги турма. Кизил-Тепа, Навоий вилояти.
32 УЯ-64-48 умумий режим (5 йилдан 10 йилгача). Зарафшон шахри.
33 УЯ-64-49 умумий режим (5 йилдан 10 йилгача). Карши шахри.
34 УЯ-64-51 аралаш режим (МХХ, ИИВ, суд, прокуратурада ишлаганлар учун). Косон шахри.
35 УЯ-64-52 ахлок тузатиш колонияси. Тошкент вилояти, Охангарон шахри.
36 УЯ-64-57 ахлок тузатиш колонияси. Олмалик шахри.
37 УЯ-64-61 умумий режим (1 йилдан 5 йилгача). Карши шахри.
38 УЯ-64-63 ахлок тузатиш колонияси. Тошкент шахри, Корасув мавзеси.
УЯ-64-64 ахлок тузатиш колонияси. Пскент шахри.

TURKISTON: "Osiyo yuragi" UİLYAM ELEROY KURTIS

TURKISTON: "Osiyo yuragi"  UİLYAM ELEROY KURTIS “BIR IRISH YOZI”, “Atrofda QORA DENGIZ”, “ZAMOVIY HINDISTON”, “TURK VA UNING YO&#...