Bugungi o‘zbek adabiy tili

Bugungi o‘zbek adabiy tili o‘zbekchani bilmagan rus tilchilari tamonidan qanday shakllantirildi?

Turkiy tilning eng jozibali laxjasi bo‘lgan turkiston turkchasini yo‘q qilish uchun kimlar kurash olib borgan.

Bu kurashlari natijasida o‘zbek tilini rus tinshunosligiga asoslab, moslab kril yozuvi ishlab chiqildi.

Talafusda bor ammo, yozuvda bo‘lmagan 4 ta unli tavush qanday qilib yo‘q qilindi?

Bu ishni sovet-rus kuchi va sotsializm g‘alabasi deb talqin qilgan kitob qo‘limizga tushdi.

U.TURSUNOV. B. O‘RINBOEV yozgan darsligi 1982 yilda chop qilingan. Bu kitobda o‘zbek tilining garamatik, morfologik, sintasis jixatdan sovet maxsuloti ekanligini isbotlovchi xujjatlar bor.

Turkiston turkchasini saqlab qolish uchun kurash olib borgan Bexbudiy boshchiligida milliy oydinlarimizni panturkizim, burjuazya malaylari deb xaqorat qilishgan.

O‘zbek adabiy tili shakllantirishni olib borgan bir to‘da rus irqchi olimlarni maqtayotgan xoinlar bugungi xokimiyatning otaladirlar.

Turkiston turkchasidagi unli tavushlar chiqarib tashlanishi natijasida tilning singarmanizmi yo‘qolgan.

Tildagi ravonlik, musikaviylik, tavishlarning quloqlarga qiladigan ta’siri mutlaqo kamaytirilgan.

Qolip, g‘ishtday o‘zidan keyingi so‘zga qovushib ketadigan talafuz yo‘qolgan.

Tilimizni istelochi Chor Rossiya general gubernatorligi davridan boshlab buzish ishlari olib borilganligi , u davr vaqtli matbuotida keng muxokama qilingan.

Sovetizm bu buzg‘unchilikni davom ettirgan. MOskvadan maxsus kommisiya jo‘natib turkiy til o‘rniga o‘zbek adabiy til degan tilni rus kolipiga tiqib berishgan.

1930 yillarchaga 3 marta o‘tkazilgan Turk dunyosi yagona yozuv va til birligi konfrensiyalari qarorini bekor qilishgan.

1991 yildan beri 50 tadan ortik siyosiy-ijtimoiy tashkilot tuzib ham, o‘zgarish qilinmaganligi rus zexniyatli odamlarning biz g‘alaba qilganmiz deb xokimiyatni bermay kelayotgaidir.

Safar Bekjon Urganji

12.10.2025

Бугунги ўзбек адабий тили ўзбекчани билмаган рус тилчилари тамонидан қандай шакллантирилди?

Туркий тилнинг энг жозибали лахжаси бўлган туркистон туркчасини йўқ қилиш учун кимлар кураш олиб борган.

Бу курашлари натижасида ўзбек тилини рус тиншунослигига асослаб, мослаб крил ёзуви ишлаб чиқилди.

Талафусда бор аммо, ёзувда бўлмаган 4 та унли тавуш қандай қилиб йўқ қилинди?

Бу ишни совет-рус кучи ва социализм ғалабаси деб талқин қилган китоб қўлимизга тушди.

У.ТУРСУНОВ. Б. ЎРИНБОЕВ ёзган дарслиги 1982 йилда чоп қилинган. Бу китобда ўзбек тилининг гараматик, морфологик, синтасис жихатдан совет махсулоти эканлигини исботловчи хужжатлар бор.

Туркистон туркчасини сақлаб қолиш учун кураш олиб борган Бехбудий бошчилигида миллий ойдинларимизни пантуркизим, буржуазя малайлари деб хақорат қилишган.

Ўзбек адабий тили шакллантиришни олиб борган бир тўда рус ирқчи олимларни мақтаётган хоинлар бугунги хокимиятнинг оталадирлар.

Туркистон туркчасидаги унли тавушлар чиқариб ташланиши натижасида тилнинг сингарманизми йўқолган.

Тилдаги равонлик, мусикавийлик, тавишларнинг қулоқларга қиладиган таъсири мутлақо камайтирилган.

Қолип, ғиштдай ўзидан кейинги сўзга қовушиб кетадиган талафуз йўқолган.

Тилимизни истелочи Чор Россия генерал губернаторлиги давридан бошлаб бузиш ишлари олиб борилганлиги , у давр вақтли матбуотида кенг мухокама қилинган.

Советизм бу бузғунчиликни давом эттирган. МОсквадан махсус коммисия жўнатиб туркий тил ўрнига ўзбек адабий тил деган тилни рус колипига тиқиб беришган.

1930 йилларчага 3 марта ўтказилган Турк дунёси ягона ёзув ва тил бирлиги конфренсиялари қарорини бекор қилишган.

1991 йилдан бери 50 тадан ортик сиёсий-ижтимоий ташкилот тузиб ҳам, ўзгариш қилинмаганлиги рус зехниятли одамларнинг биз ғалаба қилганмиз деб хокимиятни бермай келаётгаидир.

Сафар Бекжон Урганжи

12.10.2025

P.S

Pastdagi ixtibos, sovet paytidagi oliy talim darsligidan.

У.ТУРСУНОВ. Б. ЎРИНБОЕВ ЎЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИ ТАРИХИ

Педагогика ннститутларининг филология факультетлари студентлари учун қўйланма

ЎзССР Маориф министрлиги тасдиқлаган. 1982

Ўзбек тилининг практик грамматикасини тузиш учун бўлгаи уринишлар

Урта Осиё Россиягз ҳўшиб олинганидан сўнг Туркистон маъмурияти ҳарбий за бошқариш ишларнни яхши йўлга қўйиш мақсадида' ерли халқларкияг тилини ўрганишни асосий вазифа қилиб қўйди. Бу вазифа ўзбек тилини ўрганишга ёрдам берувчи дарслкк ва қўлланмалар яратишни тақозо қилди. Ўрта Осиёнинг Россияга қўшилганинииг дастлабки йилида майор М. А. Теректьевнкнг грамматикаси ва хрестоматияси нашр этилди.

Бу асарладан сў:тг илмий қиймати бўлмаган, фақат практик мақсадни кўзда тутувчн справочниклар ва самоучителлар чиқа бошлади. Жумладап, А. Старчевский1 2, В. А. Алексеев ва А. Вишиегорскийларнинг қўллаямалари нашр этилди. Бу қўлланмалар чор ҳукумати маъмуриятпшшг кенг кўламда иш олиб боришига ёрдам бермас эди. Шунипг учун Туркистон генерал-губернатори Субботич 1906 йилда махеус буйруқ чиқарди. Буйруқда ҳарбий адмипистратив-хўжалик чиповниклари ўзбек тилини ўрганиши кераклиги кўрсатилдк. Буйруқда илгари сурилган фикрлар юзасидан матбуот саҳифаларида мунозаралар бошланди. Мунозараларга жавобан М. Андреев, Л. Зимин, Қиёс-Беков, Л. Афанасьев', Н. Смоленский, С. А. Лапин, М. Преображенский кабиларнинг ўз Уларда нлмин фикрлар етишмас, элементар грамматика билан чегаралаиплар эди. Шунппг учун академик К. К- Залсмзн А. Ллекссевнииг «Самоучитель»ини танқид қилиб: «Қимки, бирор бир туркин тилиииг самоучителини тузмоқчи бўлса, аввало «Олтой тiли грамматикаси» билан танишиб чиқсин»1 2, деган эди. 1905—1917-йиллар давомида-она тили дарсликлари ҳам тузилди. Бу дарсликлар биринчи марта товуш методи асосида тузилиб, улар ҳай озми-кўпми ўзбек адабий тилининг иормалашкшкга ва бошлапғмч мактабнпнг элементар талабини қопдиришга хизмат қилдп. Бундан ташқарк, бошлаиғич синфлар учун ўқиш китоблари ҳам чиқарилди. 1914—1915 йилларда Ҳ. Ҳ. Ниёзийпииг «Еигил адабиёт», Буржуазия миллатчнлари ўзбек адабий тили соҳасида икки концепцияпи — «умумтурк тнли» назариясипи ва «чиғатойизм», яъни ўлнк чкғатой тилига қайтиш тепдснциясини илгари сурдилар. Миллий буржуазия Туркпстонда маданий ҳукмронлигини сзқлаш мақсадида «умумтурк тили» билан «чиғатой тили»ни бэглашга ҳаракат қилди. Улар шу йўл билан ижтимоий-сиёеий лексика ва терминология соҳасида рус тилидан олинган сўзларга очиқ-ойдин қарши курашдилар. Миллатчилик пуризми ўзинипг охиргп чегарасига бориб етдк. Улар ўзбек миллий адабий тилшти эски китобий тил асосида яраткшга ҳаракат қилиб, сингиб кетгаи сўз ва термкнларни, грамматик формаларии XI—XV аср ёзма ёдгорлккларида қўллаигаи сўз, термин ва грамматик формалар билан алмаштиришни тавсия қилдилар. Бу назария тарафдорлари 1917—1922 йилларда Узбекистопда жуда кенг тарқалгаи эди.„Кснг жамоатчилнк томонидак буржуа миллатчиларшшкг бу назарияси фош қилгшгач, улар ўз тактихасини ўзгартирдилар. Уларнинг бпр қисмн XV—XVI асрларда «чиғатой тили» дсб аталган эски ўзбек тклипи ҳозирги ўзбск тилига асос қилнб олишга урккгап бўлса, иккиичи бир гуруҳи адабий тилпн жонли сўзлашув тилига яқинлаштирнш шиори остпда унк рсформа қклмоқчи бўлди. Улар чиғатой адабнёти асоснда ўзбек тилш-шнг морфологкяси ва сиитаксисидан дарслик яратишга ҳаракат қплдилар.

Чиғатой адаб-дан олинган терминларни матбуотда ёритиб бордилар.

Пуристлар шу даражага бориб етдиларки, улар «соф турк» сўзларшш ҳолдприш мақсадида, айрим араб, форс ва рус тили элсмептларига ҳужум қилдилар.

Буржуа миллатчиларининг раҳбарларидан бири Фитрат 1921 йилдаги тил, имло қурултойида контррсволюцион «Чигатой гурунгги» ташкилотининг црограммасини баён этиб, ўзбек тилидан ёт сўзлар (арабча, форсча, русча)ни чиқариб ташласак, буток идеалимиз бўлган туркчиликка бирлашамиз, деб очиқдап-очнқ айтди. Улар ўзларининг чирик мақсадларин Узбек тили фонетик системасидаги ўзгаришлар Совет даврида ўзбек адабий тилининг фонетик системаси имкониятлари бирмунча кенгайди. Бу дэврда ўзбек тили фонетикасида қуйидаги ўзгаришлар юз берди: а) унли ва ундошлар системасида: и, з, о унлиларидаги фарқли ҳолат; л, р ундошларида юмшоқлик (палатилизация) ҳодисаси юз берди; в, ф товушлари лаб-лаб, лаб-тиш; ж, дж товушлари сирғалувчи, қоришиқ сифатида фарқланди; б) рус тилининг баъзи специфик товушлари талаффуз нормаларига мсс ҳолда ўзбек тилига кириб келди ва келмоқда. Масалан, ц, ш ундош товушлари; 11— 600 101 www.ziyouz.com kutubxonasi в) сингармонизм функдионал чекланди ва ўз мавқеини йўқотди; г) урғу системасида ўзгаришлар бўлди. Узбек тилида урғу боғлиқ урғу ҳисобланади. Рус тилинииг таъсирида ўзбек тилида эркин урғу ҳам пайдо бўлди: ббласть, рўчка, лёкция (урғу биринчи бўғинда), программа, газёта (урғу иккинчи бўғинда) каби

1922 йилда амалга оширилди ва бу ёзувни такомиллаштириш йўдидаги биринчи қадам бўлди. Совет давлат тузуми шароитида ўзбек халқининг иқтисодий ва маданий тараққиёти ёзувни такомиллаштириш билан ёзув масаласини тўла ҳал қилиб бўлмаслигини, латин ёзувига ўтиш зарурлигини кўрсатди. Натижада 1929 йилда латин ёзувига ўтилди. Латин ёзувига ўтиш маданий революцияни тайёрлаш ва амалга оширишда катта роль ўйнайди. Бу ёзувни такомиллаштиришдаги иккинчи энг муҳим қадам бўлди. 1929 йилда 9 унлили система асосида олинган ёзувга 1934 йилда жиддий ўзгаришлар киритилди. Айрим унлиларни ифодаловчи ҳарфлар қисқартирилди ва имло қоидалари қайтадан кўриб чиқилди. Булар учинчи қадам бўлди, яъни рус графикаси асосидаги ёзувга ўтиш учун шарт-шароитлар тайёрлади. Натижада 1940 йилнинг май ойидан бошлаб ўзбек ёзуви латинлаштирилган алфавитдаи рус графикасига асосланган янги ёзув системасига кўчирилди. Рус графикаси асосидаги янги ёзувнинг қабул қилиниши ўзбек халқининг иттифоқимиздаги барча халқлар билан, айниқса, улуғ рус халқи билан бўлган илмий, маданий ва дўстлик муносабатларини ривожлантиришда муҳим омил бўлиб қолди